ΑΝΘΡΩΠΟΣ: Ο ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΩΜΕΝΟΣ ΑΠΑΤΕΩΝΑΣ

Robert Trivers, Η μωρία των ανοήτων. Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή

μτφρ. Παναγιώτης Δεληβοριάς εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 600, 25.00 Ε

«Έχει έρθει πια ο καιρός να διατυπωθεί, υπό το πρίσμα της εξελικτικής σκέψης, μια γενική θεωρία για την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση, η οποία να ισχύει για όλα τα είδη —και, κατά κύριο λόγο, για το δικό μας. Είμαστε παθιασμένοι ψεύτες, ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας. Η γλώσσα, το πολυτιμότερο απόκτημα του είδους μας, όχι μόνο ενισχύει την ικανότητά μας να ψευδόμαστε, αλλά επεκτείνει κατά πολύ το εύρος της. Μπορούμε να πούμε ψέματα για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και στον χρόνο, για τις λεπτομέρειες και το νόημα της συμπεριφοράς των άλλων, για τις ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες μας κ.ο.κ. Προς τι, όμως, η αυτοεξαπάτηση; Γιατί διαθέτουμε τόσο θαυμαστά αισθητήρια όργανα για την ανίχνευση πληροφοριών, αν πρόκειται να διαστρεβλώσουμε την εισερχόμενη πληροφορία μόλις καταφθάσει στον νου; [...]
»Έγραψα το παρόν βιβλίο έχοντας κατά νουν μια συγκεκριμένη λογική σειρά. Στην αρχή αναπτύσσω την εξελικτική λογική και παρουσιάζω μια συνοπτική ανασκόπηση της εξαπάτησης στη Φύση. Κατόπιν πραγματεύομαι, κατά σειρά, τα νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά της εξαπάτησης, την επαγόμενη αυτοεξαπάτηση, τα απατηλά φαινόμενα στην οικογένεια και στις σχέσεις των δύο φύλων, τις ανοσολογικές και κοινωνικοψυχολογικές προεκτάσεις της αυτοεξαπάτησης και την επίδρασή της στην καθημερινή ζωή και στις ποικίλες εκφάνσεις της, μεταξύ των οποίων στα αεροπορικά και στα διαστημικά δυστυχήματα, στα αναληθή ιστορικά αφηγήματα, στον πόλεμο, στη θρησκεία και στις κοινωνικές επιστήμες. Και κλείνω με μερικές σκέψεις σχετικά με το πώς μπορούμε να αντιπαλέψουμε την αυτοεξαπάτηση στην προσωπική μας ζωή. [...]»
—Από τον Πρόλογο του βιβλίου
 
Μερικά από τα περιεχόμενα του βιβλίου
 1. Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗΣ • Η εξέλιξη της αυτοεξαπάτησης • Τι είναι η αυτοεξαπάτηση; • Ανιχνεύοντας την εξαπάτηση στον άνθρωπο μέσω του γνωστικού φορτίου • Η αυτοεξαπάτηση είναι αρχαιότερη από τη γλώσσα • Εννέα κατηγορίες αυτοεξαπάτησης • Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αυτοεξαπάτησης
2. Η ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΣΤΗ ΦΥΣΗ • Η συνεξελικτική μάχη μεταξύ απατεώνα και θύματος • Μια επική συνεξελικτική μάχη • Νοημοσύνη και εξαπάτηση • Μιμητές θηλυκών • Παραπλανητικές κραυγές συναγερμού • Καμουφλάζ • Η συναίσθηση της εξαπάτησης στα ζώα • Η εξαπάτηση ως εξελικτικό παίγνιο • Μια βαθύτερη θεωρία για την εξαπάτηση
3. ΝΕΥΡΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΓΟΜΕΝΗ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ • Μπορεί το ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο να κρυφτεί από το άλλο; • Άδηλη έναντι έκδηλης αυτοεκτίμησης • Πλαστές ομολογίες, βασανισμοί και κολακεία • Ψευδείς αναμνήσεις παιδικής κακοποίησης • Είναι η αυτοεξαπάτηση το ανοσοποιητικό σύστημα του νου; • Οι εικονικές θεραπείες
4. Η ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΔΙΧΑΣΜΕΝΟΣ ΕΑΥΤΟΣ • Η σύγκρουση μεταξύ γονέων και παιδιών • Γονιδιωματική σύγκρουση • Η επίδραση της συζυγικής σύγκρουσης στη γενετική σύγκρουση • Γονιδιωματική σύγκρουση και αυτοεξαπάτηση • Η επίδραση των γονέων στην εξαπάτηση των παιδιών
5. Η ΑΝΟΣΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗΣ • Τι ωφελεί το σεξ; • Εξαπάτηση και αυτοεξαπάτηση κατά την ερωτοτροπία • Τίνος είναι το παιδί; • Οι αντιδράσεις των απατημένων ανδρών • Η εξαπάτηση και ο κύκλος εμμηνορρυσίας • Ωφελεί ή βλάπτει τον γάμο η αυτοεξαπάτηση; • Η γοητεία και η επικινδυνότητα των φαντασιώσεων • Η οδύνη της προδοσίας
6. ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ, ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΚΑΙ ΦΥΛΟ • Το ανοσοποιητικό σύστημα κοστίζει • Η σημασία του ύπνου • Η ομοφυλοφιλία και οι συνέπειες της άρνησης • Θετικό θυμικό και ανοσιακή λειτουργία • Η επίδραση της μουσικής • Η θετικότητα των ηλικιωμένων • Μια ανοσολογική θεωρία για την ευτυχία
7. Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗΣ • Μεροληπτική μνήμη • Οφείλονται όλες οι μεροληψίες σε αυτοεξαπάτηση; • Άρνηση και προβολή • Η άρνηση τροφοδοτεί την άρνηση • Γνωστική ασυμφωνία και αυτοδικαιολόγηση • Οι κοινωνικές επιδράσεις της άμβλυνσης της γνωστικής ασυμφωνίας
8. Η ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ •  Η μεταφορική γλώσσα του χρηματιστηρίου • Μεταφορική γλώσσα στην καθημερινή ζωή • Κάνοντας τον χαζό • Η προβολή του προσώπου • Ανεπιθύμητα ηλεκτρονικά μηνύματα • Χιούμορ, γέλιο και αυτοεξαπάτηση • Ναρκωτικά και αυτοεξαπάτηση • Επαγγελματίες απατεώνες • Ανιχνευτές ψεύδους
9. Η ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΣΕ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΑ ΔΥΣΤΥΧΗΜΑΤΑ • Η πτήση 90 της Air Florida • Η πτήση 593 της Aeroflot • Η αμερικανική προσέγγιση των θεμάτων ασφάλειας συμβάλλει στην επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου • Η τραγωδία του Challenger • Η τραγωδία του Columbia • Η EgyptAir αρνείται τα πάντα • Διάσωση λόγω έλλειψης αυτοεξαπάτησης;
10. ΑΝΑΛΗΘΗ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΑ • Το αναληθές ιστορικό αφήγημα των ΗΠΑ • Ασκώντας έλεγχο μέσω μικρών πολέμων και δοτών κυβερνήσεων • Διδακτικά συγγράμματα ιστορίας • Η τουρκική άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων • Εξαπάτηση και αυτοεξαπάτηση των Αράβων • Χριστιανικός σιωνισμός • Τι εξυπηρετούν τα αναληθή αφηγήματα;
11. ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ • Οι ζωικές καταβολές του πολέμου • Η αυτοεξαπάτηση προάγει τον πόλεμο • Ο πόλεμος των ΗΠΑ κατά του Ιράκ • Μπορεί να κερδηθεί ένας πόλεμος μέσω βομβαρδισμών; • Βόμβες που ξαναγράφουν την ιστορία • Αιματοκύλισμα στη Γάζα • Η αυτοεξαπάτηση και η ιστορία του πολέμου
12. ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ • Θρησκεία: μια συνταγή αυτοεξαπάτησης • Θρησκεία και υγεία • Παράσιτα και θρησκευτική ποικιλότητα • Προς τι η μεροληψία κατά των γυναικών; • Η εξουσία διαφθείρει • Η θρησκεία κηρύττει κατά της αυτοεξαπάτησης • Είναι αποτελεσματική η διαμεσολαβητική προσευχή; • Η θρησκεία και η υποστήριξη των επιθέσεων αυτοκτονίας • Θρησκεία, φαρισαϊσμός, πόλεμος
13. Η ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΚΑΙ Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ • Προηγείται το δίκαιο της αλήθειας; • Η επιτυχία της επιστήμης βασίζεται σε εργαλεία κατά της αυτοεξαπάτησης • Όσο πιο κοινωνικός είναι ο κλάδος τόσο περισσότερο καθυστερεί η ανάπτυξή του • Είναι οι οικονομολόγοι επιστήμονες; • Πολιτισμική ανθρωπολογία • Ψυχανάλυση: η αυτοεξαπάτηση στη μελέτη της αυτοεξαπάτησης • Η αυτοεξαπάτηση στρεβλώνει γνωστικά πεδία

14. ΑΝΤΙΠΑΛΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΥΤΟΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΑΣ ΖΩΗ • Μια σειρά από μικρές νίκες που οδηγούν σε μια συντριπτική ήττα • Διορθώνοντας τις μεροληψίες μας • Γιατί είμαστε τόσο ψυχαναγκαστικοί; • Η αξία της συνείδησης • Η επικινδυνότητα των φαντασιώσεων • Περί προσευχής και διαλογισμού • Η αξία των φίλων και των συμβούλων ψυχικής υγείας • Η καταστροφική δύναμη της επίδειξης • Μια παρωδία δίχως τέλος
Είπαν για το βιβλίο:

• «Ένα σπουδαίο βιβλίο από έναν μοναδικά προικισμένο επιστήμονα. Ο Robert Trivers έχει μακρά παράδοση στην παραγωγή εξαιρετικά πρωτότυπων ιδεών, οι οποίες έχουν ανοίξει ποικίλες ερευνητικές οδούς. Η δαρβινική του θεωρία για την αυτοεξαπάτηση είναι ίσως η πιο προκλητική και ενδιαφέρουσα ιδέα του έως σήμερα. Εμπλουτισμένο με το γλαφυρό και διαυγές ύφος γραφής του Trivers, το βιβλίο αποτελεί πηγή απόλαυσης. Το προτείνω ανεπιφύλακτα».
—Richard Dawkins, ομότιμος καθηγητής βιολογίας, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης

**********************

 • «Τα σπουδαία βιβλία περιλαμβάνουν σημαντικές νέες ιδέες, και το συγκεκριμένο δεν αποτελεί εξαίρεση. Αυτό, όμως, που καθιστά το βιβλίο του Trivers ασυνήθιστο ακόμη και για τα δεδομένα των σπουδαίων βιβλίων είναι η πυκνότητα των νέων ιδεών. Όπως και τα άλλα σπουδαία βιβλία εκλαΐκευσης των επιστημονικών ιδεών, Η μωρία των ανοήτων παρουσιάζει μια σημαίνουσα νέα ιδέα με ευχάριστο και εύληπτο τρόπο. Αλλά το βιβλίο  δεν αρκείται σε αυτό· προσφέρει δεκάδες νέες υποθέσεις σε όσους από εμάς εργαζόμαστε στο συγκεκριμένο πεδίο τα τελευταία είκοσι χρόνια. Υπό αυτή την έννοια, δεν είναι απλώς ένα βιβλίο επιστήμης για το ευρύ κοινό, αλλά αποτελεί και μία σημαντική συνεισφορά στη λόγια επιστημονική βιβλιογραφία».
—William von Hippel, καθηγητής ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ

********************

• «Πρόκειται για ένα θέμα με το οποίο καταπιάνονται πολύ λίγοι επιστήμονες, ίσως επειδή ο βαθμός διείσδυσης της αυτοεξαπάτησης στη ζωή μας αποτελεί, αυτός καθ' εαυτόν, αντικείμενο ισχυρών μηχανισμών άρνησης. Εντούτοις, ο Robert Trivers, ένα από τα λαμπρότερα πνεύματα της εξελικτικής βιολογίας, δεν μας αφήνει περιθώρια απόδρασης. Δεν χωρά αμφιβολία· η ανάγνωση του βιβλίου θα σας ανοίξει τα μάτια».
—Frans de Waal, καθηγητής ηθολογίας, Πανεπιστήμιο Emory

************************

• «Ο Robert Trivers έγραψε ένα απολαυστικό, βαθυστόχαστο βιβλίο για το πώς ο νους μας συστηματικά δημιουργεί στρεβλές αντιλήψεις της πραγματικότητας και πώς εκείνες, με τη σειρά τους, στρεβλώνουν τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζουμε τον εαυτό μας στους άλλους. Πρόκειται για μια σπουδαία συνεισφορά στην ψυχολογία και στις κοινωνικές επιστήμες γενικότερα, και αναμφίβολα θα αποτελέσει έναυσμα για την περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση αυτών των σημαντικών ζητημάτων».
—David Haig, καθηγητής βιολογίας, Πανεπιστήμιο Harvard

**********************

• «Το γιατί η αυτοεξαπάτηση ευνοείται από τη φυσική επιλογή είναι ένα συναρπαστικό και συνάμα αινιγματικό ερώτημα. Στην προσπάθειά του να διαλευκάνει το φαινόμενο, ο Robert Trivers αντλεί παραδείγματα από τον κόσμο των εντόμων έως τον κόσμο των διεθνών σχέσεων. Το αποτέλεσμα είναι ένα πρωτότυπο και σημαντικό βιβλίο, ικανό να εμπνεύσει μια ενδελεχή συζήτηση, από άκρου είς άκρον της υφηλίου, επί ενός θέματος που ενδιαφέρει όχι μόνο τους ειδικούς αλλά και καθέναν από εμάς».
—Richard Wrangham, καθηγητής βιολογικής ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Harvard

********************** 

_________Σπύρος Μανουσέλης (Εφημερίδα των Συντακτών)

Στις σελίδες του ο κορυφαίος Αμερικανός εξελικτικός βιοανθρωπολόγος Ρόμπερτ Τρίβερς αναζητά μια αυστηρά επιστημονική εξήγηση στο ερώτημα γιατί η βιολογική εξέλιξη επέλεξε και ευνόησε την παρουσία της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης όχι μόνο στη ζωή των ανθρώπων αλλά σε κάθε μορφή ζωής.
Ειδικότερα το ανθρώπινο είδος, λόγω της ανεπτυγμένης νοημοσύνης και των γλωσσικών ικανοτήτων του, περιγράφεται ως ο πρωταθλητής στην αυτοεξαπάτηση.
Ο άνθρωπος είναι ο τέλειος ψεύτης: εξαπατά συστηματικά όχι μόνο τους συνανθρώπους του αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του.
Ο κάθε άνθρωπος έχει εγγενώς την τάση να πιστεύει ότι είναι ο πιο όμορφος, ο πιο έξυπνος, ο πιο ευαίσθητος, ο πιο εργατικός ή αποτελεσματικός από τους άλλους.
Συμβαίνει παντού και διαχρονικά: από τις προσωπικές ερωτικές ή τις διανθρώπινες σχέσεις μέχρι τις διεθνείς σχέσεις και τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των λαών, οι άνθρωποι επιδεικνύουν μια εντυπωσιακή ικανότητα να αυτοεξαπατώνται και άρα να εξαπατούν τους άλλους.
Γιατί όπως υποστηρίζει ο Trivers: «Στο ανθρώπινο είδος, η εξαπάτηση και η αυτοεξαπάτηση αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος».
Προφανώς, μια τόσο καθολική και πανταχού παρούσα συμπεριφορά επιλέχθηκε από τη βιολογική εξέλιξη επειδή αποφέρει κάποια σαφή πλεονεκτήματα στον ψεύτη.
Στόχος αυτού του βιβλίου είναι να διερευνηθούν, κατά το δυνατόν αντικειμενικά, όχι απλώς τα «πλεονεκτήματα» αλλά και το υψηλό «κόστος» της αυτοεξαπάτησης.
«Εγραψα το παρόν βιβλίο έχοντας κατά νουν μια συγκεκριμένη λογική σειρά. Στην αρχή αναπτύσσω την εξελικτική λογική και παρουσιάζω μια συνοπτική ανασκόπηση της εξαπάτησης στη Φύση. Κατόπιν πραγματεύομαι, κατά σειρά, τα νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά της εξαπάτησης, την επαγόμενη αυτοεξαπάτηση, τα απατηλά φαινόμενα στην οικογένεια και στις σχέσεις των δύο φύλων, τις ανοσολογικές και κοινωνικοψυχολογικές προεκτάσεις της αυτοεξαπάτησης και την επίδρασή της στην καθημερινή ζωή και στις ποικίλες εκφάνσεις της, μεταξύ των οποίων στα αεροπορικά και στα διαστημικά δυστυχήματα, στα αναληθή ιστορικά αφηγήματα, στον πόλεμο, στη θρησκεία και στις κοινωνικές επιστήμες. Και κλείνω με μερικές σκέψεις σχετικά με το πώς μπορούμε να αντιπαλέψουμε την αυτοεξαπάτηση στην προσωπική μας ζωή», όπως περιγράφει ο ίδιος ο Τρίβερς αυτό το ευγενικό και φιλόδοξο συγγραφικό του εγχείρημα.
Στα κεφάλαια αυτού του πραγματικά εντυπωσιακού δοκιμίου ο συγγραφέας, πρωτοπόρος ερευνητής και διεθνούς κύρους βιοανθρωπολόγος με προοδευτικές κοινωνικοπολιτικές και ηθικές ευαισθησίες, παρουσιάζει με τρόπο γοητευτικό τις επικρατέστερες σήμερα γενετικές, νευροψυχολογικές και ανθρωπολογικές εξηγήσεις του φαινομένου της εξαπάτησης.
Υποστηρίζει μάλιστα προκλητικά ότι η εξαπάτηση είναι ο αποτελεσματικότερος και, φαινομενικά, ο «οικονομικότερος» τρόπος επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων οι οποίοι, τόσο από γενετική όσο και από νευροβιολογική άποψη, έχουν την εγγενή προδιάθεση να... αυτοεξαπατώνται.
Ενα σπουδαίο (επιστημονικά) και επίκαιρο (πολιτικά) κείμενο για τις βιολογικές προϋποθέσεις και τις ψυχολογικές λειτουργίες της διαχρονικής μας ανάγκης να εξαπατάμε όχι μόνο τους άλλους αλλά κυρίως τον ίδιο μας τον εαυτό.

Ο Robert Trivers είναι καθηγητής ανθρωπολογίας και βιολογικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο Rutgers (ΗΠΑ) και εξέχων θεωρητικός της εξελικτικής βιολογίας. Θεωρείται διεθνώς μέγιστη αυθεντία σε τομείς όπως: η βιολογική σημασία του αλτρουισμού, της σύγκρουσης και της συνεργασίας, της γονικής φροντίδας και της ασυμμετρίας μεταξύ των φύλων.