Ο ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΜΑΣ

 Λόγιες φράσεις στην ελληνική

Μαρκαντωνάτος Γεράσιμος

Πηγή:Το Βήμα,  24/02/2013

                       

Είναι γνωστό ότι ένας σημαντικός αριθμός φράσεων έχει διατηρηθεί ως σήμερα στην κοινή νεοελληνική μας γλώσσα. Οι φράσεις αυτές - οι οποίες χρησιμοποιούνται φυσικά και αυθόρμητα στον καθημερινό λόγο, προφορικό και γραπτό - προέρχονται είτε από την αρχαία είτε από τη βυζαντινή είτε από τη λόγια γλωσσική μας παράδοση, και μάλιστα τις συναντούμε σ' ένα ευρύ φάσμα γλωσσικών χρήσεων μέσα σε διάφορα συμφραζόμενα, που εξακτινώνονται από το ανάλαφρο και ατημέλητο ύφος των καθημερινών συζητήσεων μέχρι το επίσημο και σοβαρό ύφος των δημοσιογραφικών άρθρων και δοκιμίων. Ετσι, ακούμε και διαβάζουμε συχνά: έπεα πτερόεντα, δώρον άδωρον, ο μη γένοιτο, τι μέλλει γενέσθαι, άρον άρον, επί ποδός πολέμου κ.ά., που προσδίδουν κάθε φορά στον λόγο πυκνότητα, ενάργεια και σφρίγος. 

Η πρώτη σκέψη που έρχεται ενδεχομένως στο μυαλό του καθενός μας είναι ότι τέτοιες φράσεις απαντούν κατά κανόνα σε συνομιλίες ατόμων ενός κάποιου μορφωτικού επιπέδου ή τις βρίσκουμε, το πιθανότερο ίσως, σε διάφορα κείμενα δοκιμιακά ή λογοτεχνικά.  Αντίθετα, όποιος παρακολουθήσει - υποψιασμένος βέβαια ως προς το θέμα - συζητήσεις απλών ανθρώπων, όχι μόνο των πόλεων αλλά και των χωριών μας, θα δοκιμάσει αλλεπάλληλες εκπλήξεις, ακούοντας να κυλούν στα χείλη τους σαν γάργαρο νερό παρόμοιες φράσεις, που μολονότι έρχονται από το απώτατο παρελθόν, εντούτοις διατηρούν ανέπαφη τη ζωντάνια και τη δύναμή τους.

Οσον αφορά στην προέλευσή τους:

1. Πολλές από αυτές τις φράσεις έλκουν την καταγωγή τους απευθείας από την αρχαία ελληνική: τύχη αγαθή, τι τέξεται η επιούσα, επί ξυρού ακμής, άνω ποταμών κ.ά. - γεγονός που γεννά πράγματι δικαιολογημένη απορία πώς μπόρεσαν οι φράσεις αυτές να επιβιώσουν από τότε έως σήμερα, διατρέχοντας τόσες εκατονταετίες, και μάλιστα πώς διατηρήθηκαν έτσι αναλλοίωτες και αειθαλείς στο στόμα των νεοελλήνων.

2. Οι περισσότερες από τις φράσεις αυτές ανάγουν την αφετηρία τους στην Αγία Γραφή, και ιδίως στην Καινή Διαθήκη, καθώς και στην Εκκλησιαστική Υμνογραφία - πράγμα που επιμαρτυρεί συνάμα και τη βαθιά επίδραση που άσκησε και εξακολουθεί να ασκεί η θρησκευτική παράδοση στη συνείδηση του λαού μας: αντί πινακίου φακής, επί ξύλου κρεμάμενος, μετά βαΐων και κλάδων, επί τον τύπον των ήλων κ.ά.  Ειδικότερα οι ακολουθίες της Εκκλησίας, που αποτελούν αναντίρρητα, σε μερικές τουλάχιστον περιπτώσεις, και υψηλές μορφές λογοτεχνικότητας, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό το χριστεπώνυμο πλήρωμα, που εύλογα απομνημονεύει και χρησιμοποιεί, σε πρόσφορες βέβαια περιστάσεις, φράσεις από διάφορα τροπάρια, αναγνώσματα και λειτουργικές ευχές: αντί του μάννα χολήν, χαίρε βάθος αμέτρητον, των παθών μου τον τάραχον κ.ά.

3. Μερικές αρχαϊστικές φράσεις αποτελούν, θα λέγαμε, «λόγιους ιδιωτισμούς» (δηλαδή η σημασία τους δεν προκύπτει από τον συνδυασμό των εννοιών των λέξεων που τις απαρτίζουν) - που με τη χαρακτηριστική διατύπωσή τους δημιουργούν έμφαση αφενός, και αφετέρου προσδίδουν στον λόγο ιδιάζουσα εκφραστικότητα: αβρόχοις ποσί, μέχρι κεραίας, επί τάπητος κ.ά.

4. Τέλος πολυάριθμες λόγιες εκφράσεις αποτελούν κατάλοιπα της καθαρεύουσας και γενικότερα της λόγιας γλωσσικής μας παράδοσης: επ' αυτοφώρω, εν ψυχρώ, διά θαλάσσης, τυφλοίς όμμασι, αιχμή δόρατος κ.ά., και χρησιμοποιούνται πολύ συχνά τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό λόγο, χαρίζοντάς του συντομία και ακρίβεια.

Η χρήση όλων αυτών των αρχαϊστικών φράσεων σε ποικίλα γλωσσικά και εξωγλωσσικά συμφραζόμενα της σύγχρονης λαλιάς δεν πρέπει να μας ανησυχεί ούτε να μας προβληματίζει ότι τάχα «απορρυθμίζουν» τη γραμματικοσυντακτική δομή του νεοελληνικού λόγου ή ότι, ακόμη χειρότερα, «μολύνουν» την καθαρότητα της δημοτικής.  Δεν πρέπει να λησμονούμε άλλωστε ότι η γλώσσα μας είναι μια ιστορική γλώσσα με διαδρομή τεσσάρων χιλιάδων ετών, και δεν μπορεί καμιά από τις παλαιότερες μορφές της - πράγμα που συνιστά άλλωστε ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της - να σβήσει εντελώς από το στόμα ή την πένα αυτών που τη χρησιμοποιούν. Ολες τους θα διεκδικούν το μερίδιό τους, μεγάλο, μικρό ή ελάχιστο - όπως θα λέγαμε τα «είδωλα καμόντων» της ομηρικής Νέκυιας, που διεκδικούν κι αυτά μια «σταγόνα αίματος» στη ζωή - και στην προκειμένη περίπτωση, στην εκάστοτε ζωντανή γλωσσική πραγματικότητα.

Συστηματική καταγραφή, λεξικογραφική κατάταξη, σχολιασμό και έκδοση των φράσεων αυτών επιχειρήσαμε πρώτη φορά προ εικοσαετίας (Λεξικό αρχαίων, βυζαντινών και λόγιων φράσεων της Νέας Ελληνικής, εκδ. Gutenberg 1992) και ακολούθησαν έκτοτε άλλες τέσσερις επανεκδόσεις του λεξικού εκείνου σε ανανεωμένη και συμπληρωμένη μορφή (εκδ. Gutenberg 1994, 1996, 1998 και 2002). Φωτογραφική αναπαραγωγή της πέμπτης έκδοσης έγινε πρόσφατα από το κυριακάτικο «Βήμα», για να δοθεί ως προσφορά στους αναγνώστες του· και είχε μάλιστα σημαντική απήχηση.

*Ο κ. Γεράσιμος Μαρκαντωνάτος είναι διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας-συγγραφέας.