ΛΑΕΡΤΗΣ ΤΑΝΑΚΙΔΗΣ : Τι είναι σωστό και τι λάθος στη γλώσσα, αλλά και πότε ένα λάθος παύει να θεωρείται λάθος, πότε «απολανθάνεται»;

 

Το σωστό και το λάθος : μια συνεργασία του Λαέρτη Τανακίδη

Αναρτήθηκε από τον Νίκο Σαραντάκο στο ιστολόγιό του "Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία:sarantakos.wordpress.com

( 7 Αυγούστου, 2025)

Ο φίλος του ιστολογίου Λαέρτης Τανακίδης μού έστειλε το άρθρο που θα διαβάσουμε σήμερα.

Ο Λ.Τανακίδης είναι φιλόλογος. Έχουμε  κι άλλες φορές δημοσιεύσει δικές του συνεργασίες στο ιστολόγιο, για φιλολογικά πάντοτε θέματα: πιο πρόσφατα, την τριλογία του Λέξεις, λέξεις (πρώτο μέρος στις αρχές Δεκεμβρίου, δεύτερο μέρος στις αρχές Ιανουαρίου. και τρίτο μέρος στις αρχές Μαρτίου. Έχουμε επίσης  δημοσιεύσει ένα άρθρο για τους πληθυντικούς όπως δράσεις και πολιτικές, ένα άρθρο για το «ως» και το ομοιόπτωτο,  και παλαιότερα για το λεξιλόγιο των ΜΜΕ και για τη διδασκαλία των αρχαίων  ελληνικών, ενώ επίσης  ταχτικά στέλνει υλικό που μπαίνει στα σαββατιάτικα μεζεδάκια.

Το σημερινό άρθρο,  με υπότιτλο «Η χρήση κανόνας του λόγου» (ή usus norma loquendi στα λατινικά) εξετάζει κάτι που το έχουμε συζητήσει πολλές φορές στο ιστολόγιο και θα το συζητάμε  και στο μέλλον, δηλαδή όχι μόνο τι είναι σωστό και τι  λάθος στη γλώσσα, αλλά και πότε ένα λάθος παύει να θεωρείται λάθος, πότε «απολανθάνεται». 

ΤΟ ΣΩΣΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΘΟΣ

Η χρήση κανόνας του λόγου (usus norma loquendi)

Πολλή συζήτηση, συχνές διαφωνίες. Τι είναι σωστό και τι λάθος στη γλώσσα; Πώς αποφασίζεται ότι κάτι είναι σωστό ή λάθος; Πώς εμφανίζονται τα λάθη και κάποτε επικρατούν;

Όταν  μιλούμε για γλώσσα, για γραμματική, συντακτικό και σημασιολογία, εννοούμε τον προφορικό λόγο. Αυτόν μελετούν οι επιστήμονες και με βάση το τι συμβαίνει σε αυτόν διατυπώνουν κανόνες, οι οποίοι ισχύουν για τη συγκεκριμένη εποχή, για τη συγκεκριμένη περίοδο εξέλιξης της γλώσσας.

Έτσι έχουμε τη Γραμματική, το Συντακτικό και τη Σημασιολογία της αρχαίας ελληνικής και αυτά της νέας ελληνική, που παρουσιάζουν πολλά κοινά στοιχεία, αλλά και αρκετές διαφορές. Ο γραπτός λόγος αυτήν τη Γραμματική, το Συντακτικό και τη Σημασιολογία ακολουθεί, με περισσότερη βέβαια προσοχή και φροντίδα για τη σωστή και ολοκληρωμένη διατύπωση.

Κανόνας και επομένως ορθό είναι αυτό που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι ομιλητές της γλώσσας, όχι οι προσωπικές προτιμήσεις αυτών που μελετούν τη γλώσσα, διατυπώνουν τους κανόνες και συγγράφουν τα σχετικά βιβλία.

Αυτό βέβαια που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι μπορεί να αλλάξει αργότερα. Τότε και ο κανόνας, που ίσχυε, τροποποιείται, συμπληρώνεται ή καταργείται, τα βιβλία ξαναγράφονται εν όλω ή εν μέρει και καθορίζουν τι είναι πλέον σωστό και τι λάθος.

Όταν εμφανιστεί ένα λάθος για πρώτη φορά, όσοι το αντιλαμβάνονται, αντιδρούν. Το επισημαίνουν, το διορθώνουν, ειρωνεύονται ή και καταγγέλλουν το «δράστη». Μερικοί υπερβάλλουν και μιλούν για κίνδυνο που απειλεί τη γλώσσα.

Μπορούμε να υποθέσουμε τι αντιμετώπιση θα είχε και ένας αρχαίος που για πρώτη φορά ξεστόμισε «του διευθυντή» αντί «του διευθυντού» ή «η πατρίδα» αντί «η πατρίς» ή «φέρουν» και αργότερα φέρνουν» αντί «φέρουσιν» ή «ένας» αντί «εις» ή «νύχι» αντί «όνυξ» ή «φτερό» αντί για «πτερόν» ή «τιμούνε» αντί «τιμώσιν» και άλλα … και άλλα…

Τα πρώην λάθη «διευθυντή, πατρίδα, φέρνουν, ένας, νύχι, φτερό, τιμούνε» επικράτησαν και πλέον είναι τα ορθά, τα ορθότατα.

Ο Φρύνιχος, πολυγράφος λόγιος του 2ου μ.Χ. αιώνα, προσπαθεί να βάλει φραγμό  στις πολλές αλλαγές που παρατηρούνται στην εποχή του. Ανήκει στους λεγόμενους αττικιστές, οι οποίοι  πιστεύουν ότι αν μιλάνε και γράφουν, όπως οι κλασικοί αττικοί συγγραφείς του παρελθόντος, θα εμφανιστούν  μεγάλοι συγγραφείς και στην εποχή τους.

Συμβουλεύει λοιπόν (ενδεικτική αναφορά):

— Εκτενώς μη λέγε, αλλ΄ αντ΄ αυτού δαψιλώς λέγε.

— Ακμήν αντί του έτι… φυλάττου, λέγε δε έτι (το ακμήν εξελίχθηκε αργότερα σε ακόμη).

— Ευχαριστείν ουδείς των δοκίμων είπεν, αλλά χάριν ειδέναι.

— Βασίλισσα ουδείς των αρχαίων είπεν, αλλά βασίλεια ή βασιλίς.

— Βιοτικόν, αηδής η λέξις. Λέγε ουν χρήσιμον εν τω βίω.

— Μέθυσος ανήρ ουκ ερείς, αλλά μεθυστικός.

— Ρέει, ζέει, πλέει. Ιωνικά ταύτα διαιρούμενα. Λέγε ουν ρεί, ζεί, πλεί.

— Το μεν μάγειρος δόκιμον, το δε μαγειρείον ουκέτι.

— Λιθάριον πάνυ φυλάττου λέγειν, λιθίδιον δε (λέγε).

— Ξύστραν μη λέγε, αλλά στλεγγίδα.

— Αντίρρησιν μη λέγε, αντιλογίαν δε.

— Σικχαίνομαι, τω όντι ναυτίας άξιον τούνομα, αλλ΄ ερείς βδελύττομαι, ως Αθηναίος.

— Γεννήματα, πολλαχού ακούω την λέξιν τιθεμένην επί καρπών. Εγώ δε ουκ οίδα αρχαίαν και δόκιμον ούσαν.

— Ψύλλος βάρβαρον. Η δε ψύλλα δόκιμον, ότι και αρχαίον.

— Οικοδομή ου λέγεται. Αντ΄αυτού δε οικοδόμημα.

— Ίπτασθαι παρατητέον, πέτεσθαι δε λέγε.

Ανάλογες συμβουλές δίνει και ο Μοίρις, λεξικογράφος της ίδιας περιόδου :

— Αττικώς ανάθημα, ελληνικώς ανάθεμα

— Αττικώς δόχμη, ελληνικώς σπιθαμή

— Αττικώς έπιον οίνου, ελληνικώς έπιον οίνον

— Αττικώς ζηλώ, ελληνικώς μακαρίζω

— Αττικώς θαμινά, ελληνικώς πυκνά

— Αττικώς κηδεστάς, ελληνικώς πενθερούς και γαμβρούς

— Αττικώς ους, ελληνικώς ωτίον

Τα περισσότερα από τα θεωρούμενα ως λάθη κατά τη γνώμη των αττικιστών επικράτησαν.

Η βασική άποψη των αττικιστών ότι με την προσφυγή στη μελέτη του γλωσσικού παρελθόντος θεραπεύονται γλωσσικά προβλήματα του παρόντος και καλλιεργείται καλύτερα η σύγχρονη γλώσσα επιβιώνει ως σήμερα και επηρεάζει την εκπαίδευση.

Είναι δυνατόν να μη γίνει αντιληπτό ή να μη σχολιαστεί το λάθος που κάνει κάποιος. Έχει τότε την τάση να το επαναλάβει, το συνηθίζει και κάποια στιγμή μερικοί το μιμούνται. Είτε γιατί αστειεύονται. Είτε γιατί τους βολεύει στη στοματική κοιλότητα. Είτε γιατί κλονίζονται, αν δεν είναι πολύ σίγουροι για το σωστό. Είτε γιατί αυτός που χρησιμοποιεί το λάθος είναι πρόσωπο με κάποιο κύρος. Όπως και σε άλλες περιπτώσεις η μίμηση ως βασική κοινωνική διαδικασία παίζει και εδώ το ρόλο της.

Για κάποιο διάστημα λάθος και σωστό χρησιμοποιούνται παράλληλα. Συχνά εντέλει επικρατεί το λάθος και το παλιό, το πρώην σωστό, αποσύρεται από την κυκλοφορία και αργότερα δεν περιλαμβάνεται ούτε στα σχετικά βιβλία ούτε στα λεξικά. Τη θέση του παίρνει το νέο σωστό, το πρώην λάθος.

Σχεδόν όλες οι μεταβολές στη γλώσσα (στο λεξιλόγιο, στη μορφή των λέξεων, στη σύνταξη, στη σημασία των λέξεων), με τις οποίες η αρχαία ελληνική σταδιακά έφθασε στη σημερινή φάση εξέλιξης της ελληνικής, την νέα ελληνική, όλες λοιπόν οι μεταβολές, όταν πρωτοεμφανίστηκαν, ήταν και θεωρήθηκαν λάθη.

Παράγοντες που οδηγούν στη δημιουργία μεταβολών είναι:

Η ανάγκη για γρήγορη επικοινωνία. Βιαζόμαστε και περικόπτουμε γράμματα ή και συλλαβές ολόκληρες. Στις ηλεκτρονικές σελίδες των ειδησεογραφικών ιστοτόπων βρίσκονται συχνά λάθη. Δεν οφείλονται όλα σε άγνοια, αλλά στην αγωνία των δημοσιογράφων να προβάλουν πρώτοι την είδηση. Παλιότερα εργάζονταν στις εφημερίδες και διορθωτές. Σήμερα;

Είναι το ότι σε ορισμένο σημείο της στοματικής κοιλότητας παράγονται περισσότεροι από έναν φθόγγοι, με αποτέλεσμα να περνάμε σχετικά εύκολα από τον έναν φθόγγο στον άλλο, π.χ. από το π στο φ, πτωχός > φτωχός.

Είναι η ελλιπής γνώση της γραμματικής, του συντακτικού και της σημασιολογίας. Δηλαδή του πως προφέρονται και πως  κλίνονται οι λέξεις, του πως συνδυάζονται οι λέξεις, για να δώσουν νόημα και ποιο είναι το περιεχόμενο, η σημασία των λέξεων.

Είναι οι νέες γλωσσικές ανάγκες που δημιουργούνται από την εξέλιξη της τεχνολογίας και της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.

Είναι η τάση για ομοιομορφοποίηση, π.χ. αθλητ-ης, αθλητ-ου, αθλητ-η, αθλητ-ην, αθλητ-α, το -ου και το -α της γενικής και κλητικής μετατρέπονται σε -η, ακολουθώντας το -η των άλλων πτώσεων, δηλαδή   αθλητ-η, αθλητ-η.

Από τα ρήματα σε -μι μερικά μετατρέπονται σε -ω, δείκνυμι > δείχνω, δίδωμι >δίδω και δίνω, ζώννυμι > ζώνω, σβέννυμι > σβήνω, στρώννυμι > στρώνω, αφίημι > αφήνω, πήγνυμι > πήζω, ζεύγνυμι > ζεύω, ρήγνυμι > ρηγνύω. Από τους δύο τύπους όμνυμι και ομνύω επιβιώνει ο δεύτερος. ‘Αλλα (όλλυμι, πίμπλημι, πίμπρημι, ίστημι, ίημι, άγνυμι, ρώννυμι, σκεδάννυμι) παύουν να χρησιμοποιούνται και επιβιώνουν μόνο παράγωγά τους.

Είναι οι επιρροές από την επαφή με άλλους λαούς, με άλλες γλώσσες. Π.χ. οι φίλοι του ποδοσφαίρου λένε από παλιά «ο τάδε παίχτης έκανε το φάουλ ή τόσα φάουλ, έβαλε γκολ ή τόσα γκολ, χτύπησε κόρνερ ή τα κόρνερ κ.λπ.». Σωστά χρησιμοποιείται η ίδια μορφή της λέξης και στον ενικό και στον πληθυντικό. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλές άλλες λέξεις, αγγλικές ή άλλων γλωσσών.

Τελευταία όμως η πολλή αγγλομάθεια και μια δόση επίδειξης οδηγούν στην προσθήκη του -s στον πληθυντικό. Έτσι ακούμε τα κομπιούτερς, οι μάνατζερς, τα στούντιος, τα σόους, τα τζινς, οι περφόρμερς, τα ποστς, τα πρότζεκτς, τα στάνταρς, οι λούζερς, τα κοκτέιλς, τα σμάρτφοουνς, τα λάικς, τα πόντκαστς, τα βιους, οι ινφλουένσερς, οι γιουτιούμπερς, οι χούλιγκανς, οι σταρς, οι ρεπόρτερς τα πάνελς, τα τουιτς, τα πλέιοφς και πολλά άλλα. Μάλιστα το -s εκφωνείται και σε γαλλικές (!) λέξεις, π.χ. λικέρς, μποέμς, σουβενίρς.

Η επικράτηση αυτού του λάθους και η γενίκευση της χρήσης του θα σημαίνουν ότι όποτε χρησιμοποιούμε λέξεις και από άλλες γλώσσες, θα πρέπει  να γνωρίζουμε πως σχηματίζονται στον πληθυντικό.

Αν δε γίνονταν τα λάθη, αν όλοι εκφράζονταν σωστά, η αλλαγή της γλώσσας θα ήταν πολύ αργή. Με μια υπερβολή θα μπορούσε να ειπωθεί ότι θα μιλούσαμε σχεδόν όπως οι ήρωες του Ομήρου ή ο Αριστοτέλης και οι μαθητές του…

Δεν τρέχουμε πίσω από τα λάθη ούτε για να τα συγχωρήσουμε ούτε για να τα αφορίσουμε. Προσπαθούμε να μιλούμε και να γράφουμε σωστά, σύμφωνα με τη μορφή που έχει η γλώσσα στην εποχή μας. Διορθώνουμε το λάθος όπου το βρίσκουμε. Προσπαθούμε να καταλάβουμε τις αιτίες που οδηγούν στα λάθη, αλλά δεν ξεχνούμε ότι η γλώσσα ως ζωντανός οργανισμός αλλάζει, εξελίσσεται.