Για τις διαφορετικές ταυτότητες που επινοούσε ο Φερνάντο Πεσόα

 

Η ταυτότητα στο έργο του Πεσόα 

7–8 λεπτά

---

του Γιάννη Ν. Μπασκόζου (*) 

oanagnostis.gr

Γνώρισα τον Πεσόα διαβάζοντας το  Βιβλίο της Ανησυχίας  σε εκείνη την παλιά έκδοση του Εξάντα, σε μετάφραση από την Μαρία Παπαδήμα. Το είχα κάποια χρόνια δίπλα μου και διάβαζα αποσπάσματα. Έτσι όπως συστήνει και τώρα η μεταφράστρια αυτού του έργου – ορόσημου στη μοντέρνα λογοτεχνική σκηνή του προηγούμενου αιώνα. Η τελευταία έκδοση του από τον Gutenberg αλλά και όλου του υπόλοιπου έργου του Πεσόα είναι ένας άθλος και μία μεγάλη προσφορά της Μαρίας Παπαδήμα. Και μια μεγάλη ευκαιρία για τους έλληνες αναγνώστες να γνωρίσουν την πορτογαλική λογοτεχνία.  Και για να το πω με τα λόγια του Πεσόα «Όλες μας οι εντυπώσεις είναι αμετάδοτες εκτός αν την κάνουμε λογοτεχνία». Ζούμε τις μέρες που κυριαρχεί η αναζήτηση της ταυτότητας αλλά και η άγνοια, ο φόβος, η επιφυλακτικότητα για ένα επερχόμενο μέλλον.  Και αυτό κάνει το λογοτεχνικό έργο του Πεσόα δραματικά επίκαιρο.

Είναι γνωστό ότι ο Πεσόα είχε πολλαπλές επιρροές από τη φιλοσοφία.

• Από τον νεοπλατωνισμό και τον γνωστικισμό με τις ιδέες περί κοσμικής ψευδαίσθησης, πολλαπλών πραγματικοτήτων και εσωτερικής κάθαρσης. Από τον Σπινόζα, τον Καντ, τον Σοπενχάουερ, τον Νίτσε. Η έννοια της θέλησης χωρίς νόημα (Σοπενχάουερ) και της υπέρβασης του εαυτού (Νίτσε) είναι διάχυτες σε ετερώνυμα όπως ο Άλβαρο ντε Κάμπος. Μελέτησε τον Ερμητισμό, την αστρολογία, τη μαγεία και τον ροδοσταυρισμό.
• Συμμετείχε ενεργά σε αποκρυφιστικούς κύκλους στη Λισαβόνα.
• Το έργο του περιέχει μυστικιστικά και αλληγορικά στοιχεία, ιδίως στα γραπτά που υπογράφει ως ο ίδιος.

Αλλά και οι λογοτεχνικές επιρροές συνδιαμόρφωσαν το έργο του:

• Από τους  αρχαίους έλληνες αγαπούσε την ισορροπία και το μέτρο. Από τον Σαίξπηρ αντιλαμβάνεται την ταυτότητα ως θεατρικό ρόλο. Από τους Γάλλους και Άγγλους ροματικούς και συμβολιστές όπως Baudelaire, Mallarmé, Verlaine, Poe, Shelley, Byron: Επιρροές κυρίως στο ύφος, στη σκοτεινή ατμόσφαιρα, και στην εξερεύνηση της μοναξιάς. Θαυμαζει  Πόε για τον ψυχολογικό εσωτερισμό και τη συμβολική οικονομία. Ενώ σημαντική  επιρροή του Άλβαρο ντε Κάμπος παραμένει ο Γουίτμαν. Ο ετερώνυμος μιμείται το εκστατικό ύφος του Γουίτμαν, την αγάπη για τη βιομηχανία και την παγκόσμια ταύτιση με τα πάντα, όπου το “εγώ” περιλαμβάνει το “σύμπαν”

Η αναζήτηση της ταυτότητας

Ο Πεσόα αντιμετωπίζει την ταυτότητα όχι ως κάτι ενιαίο και σταθερό, αλλά πολλαπλό, ετερογενές και διασπασμένο.

Όπως όλοι γνωρίζουμε  ο  Πεσόα δεν υιοθετεί απλώς διαφορετικές “φωνές”, αλλά δημιουργεί ανεξάρτητες προσωπικότητες:

• Με συγκεκριμένες βιογραφίες (γέννηση, επάγγελμα, ιδεολογίες)
• Με διαφορετικά λογοτεχνικά στυλ
• Και επιπλέον και πιο «διαστροφικό» θα έλεγα Προσωπικότητες / προσωπεία που σχολιάζουν και κριτικάρουν ο ένας τον άλλον (!)

Ο ίδιος γι αυτές τις διαφορετικές ταυτότητες που επινοούσε  έγραφε: «Η τάση μου να δημιουργώ φανταστικές προσωπικότητες συνοδεύεται από ανάγκη να τους αποδίδω ψυχή και ζωή». Αυτό παραπέμπει στην κατάρρευση του σταθερού υποκειμένου — έννοια που προαναγγέλλει μεταμοντέρνες αντιλήψεις και που με διάφορους τρόπους βρίσκεται στη σημερινή επικαιρότητα

Ας πάρουμε τον Μπερνάρντο Σοάρες. Παρουσιάζει ένα Εγώ που αμφιβάλλει για την ύπαρξή του, που παρατηρεί τον εαυτό του σαν ξένο.[............................................................]

Η ταυτότητα στο έργο του Πεσόα (του Γιάννη Ν. Μπασκόζου)