«Όταν οι καλοί άνθρωποι σκέφτονται λάθος» των Νάντλερ & Σαπίρο (κριτική) – «Πώς η φιλοσοφία μπορεί να μας σώσει από τον εαυτό μας»
Για το βιβλίο των Στίβεν Νάντλερ και Λόρενς Σαπίρο [Steven Nadler, Lawrence Shapiro] «Όταν οι καλοί άνθρωποι σκέφτονται λάθος» (μτφρ. Παρασκευή Παπαδοπούλου, εκδ.Διόπτρα) – ένα βιβλίο για το τι κάνει πολλούς καλοπροέραιτους ανθρώπους να σκέφτονται εντελώς λάθος και πώς μπορούμε (αν μπορούμε) να τους αλλάξουμε. Κεντρική εικόνα: ο περίφημος πίνακας του Jacques-Louis David «Ο θάνατος του Σωκράτη» (1787).
Του Κ.Β. Κατσουλάρη
bookpress.gr
Στο άκουσμα και μόνο του τίτλου τούτου του βιβλίου, κανείς εξεγείρεται: Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι είναι σωστό και τι είναι λάθος, ώστε να ισχυριστούμε με σοβαρότητα ότι έχουμε τον τρόπο να βγάλουμε τους ανθρώπους από την πλάνη τους; Αλλά κι ο υπότιτλος, επίσης γοητευτικός, είναι εξίσου προκλητικός: Πώς η φιλοσοφία, λέει, μπορεί να μας σώσει από τον εαυτό μας.
Όταν οι συγγραφείς τούτου του βιβλίου, καθηγητές φιλοσοφίας και οι δύο, μιλάνε για ανθρώπους που σκέφτονται λάθος, εννοούν εκείνους που αποδεδειγμένα σκέφτονται λάθος...
Ας το διευκρινίσουμε καλύτερα ευθύς εξαρχής: όταν οι συγγραφείς τούτου του βιβλίου, καθηγητές φιλοσοφίας και οι δύο, μιλάνε για ανθρώπους που σκέφτονται λάθος, εννοούν εκείνους που αποδεδειγμένα σκέφτονται λάθος, τους ανθρώπους δηλαδή που υποστηρίζουν ένα γεγονός ή μια θεωρία ενώ όλα τα επιστημονικά στοιχεία συνηγορούν για το αντίθετο. Παράδειγμα; Τα εκατομμύρια των ανθρώπων που είναι πεπεισμένοι ότι η Γη μας είναι επίπεδη, επειδή έτσι φαίνεται με το μάτι, ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω της κι όχι το αντίθετο, ή ότι εμάς τους ανθρώπους μας έπλασε ο Θεός όπως ακριβώς είμαστε σήμερα, πριν από μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια, κι ότι η θεωρία της εξέλιξης είναι απάτη.
Το ανησυχητικό είναι ότι οι άνθρωποι που υποστηρίζουν αβάσιμες και εντελώς αντιεπιστημονικές θεωρίες δεν είναι καθόλου λίγοι. Το αντίθετο. Τα στοιχεία που επικαλούνται οι συγγραφείς αφορούν βέβαια τις Ηνωμένες Πολιτείες, και τα σχετικά ποσοστά είναι σοκαριστικά, αλλά κι εσείς κι εγώ το γνωρίζουμε: σε ό,τι αφορά τον παραλογισμό, στην ωραία χώρα μας, δεν υστερούμε...
Τσουνάμι παραλογισμού και ψευδών ειδήσεων
Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου είναι ξεκάθαρο ότι βασικό μέλημα των δύο συγγραφέων είναι να αντιμετωπίσουν το τσουνάμι παραλογισμού που έχει παρασύρει σημαντικό μέρος του πληθυσμού στις Ηνωμένες Πολιτείες, με μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες. Η άρνηση του πρώην προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να αποδεχτεί την ήττα του στις εκλογές και η εισβολή των οπαδών του στο Καπιτώλιο, κατόπιν ανοιχτής προτροπής του, ήταν ένα γεγονός που τραυμάτισε πολλούς Αμερικανούς: Πώς είναι δυνατόν τόσοι πολλοί άνθρωποι να υιοθετούν ειδήσεις που έχουν διαψευσθεί ξανά και ξανά με στοιχεία και αποδείξεις; Γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι επιλέγουν να αναγνωρίσουν μονάχα όσα στοιχεία επιβεβαιώνουν τη δική τους άποψη ή θεωρία, αγνοώντας επιδεικτικά τα πολλά περισσότερα στοιχεία που τη διαψεύδουν;
Πώς είναι δυνατόν τόσοι πολλοί άνθρωποι να υιοθετούν ειδήσεις που έχουν διαψευσθεί ξανά και ξανά με στοιχεία και αποδείξεις; Γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι επιλέγουν να αναγνωρίσουν μονάχα όσα στοιχεία επιβεβαιώνουν τη δική τους άποψη;
Οι δυο συγγραφείς ξεκινούν τους συλλογισμούς τους με το εργαλείο της λογικής και με συμμάχους βασικές φιλοσοφικές έννοιες, και σιγά σιγά διαμορφώνουν ένα πλαίσιο σκέψης που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την εμμονή των ανθρώπων σε λανθασμένες αντιλήψεις. Πόσο μάλλον, όταν διαπιστώνουν, όπως σίγουρα διαπιστώνουμε όλοι μας, ότι φορείς λανθασμένων κι ενίοτε εξωφρενικών θεωριών δεν είναι πάντα και μόνο άνθρωποι αμόρφωτοι ή κακών προθέσεων, αλλά και άνθρωποι αγαθοί, που δεν θέλουν το κακό των άλλων, ενώ συχνότατα είναι και υψηλού μορφωτικού επιπέδου.
Γιατί η ορθή κρίση, η ευθυκρισία, μας εγκαταλείπει τόσο συχνά και τόσο εύκολα;
Όσο το βιβλίο προχωράει και όσο οι προβληματισμοί εμπλουτίζονται και βαθαίνουν, τόσο γίνεται όλο και σαφέστερο ότι το πρόβλημα της σωστής κρίσης, και των σωστών πράξεων που ακολουθεί, δεν λύνεται τόσο απλά, με την επίκληση της κοινής λογικής. Πολλοί και διάφοροι παράγοντες υπεισέρχονται και θολώνουν τα νερά, έτσι ώστε σε πολλές περιπτώσεις οι γενικεύσεις δεν βοηθούν, ενώ η άτεγκτη εφαρμογή απλών κανόνων ή νόμων μπορεί να επιφέρει τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
Πολλοί και διάφοροι παράγοντες υπεισέρχονται και θολώνουν τα νερά, έτσι ώστε σε πολλές περιπτώσεις οι γενικεύσεις δεν βοηθούν...
Παράδειγμα; Ένας σωστός νόμος ορίζει ότι δεν πρέπει να πωλείται αλκοόλ σε ανήλικους. Αποτέλεσμα; Υπάλληλος σούπερ μάρκετ δεν επιτρέπει σε άντρα εξήντα χρονών να αγοράσει ένα μπουκάλι κρασί γιατί δεν έχει μαζί του την ταυτότητα που αποδεικνύει την ηλικία του. Άλλο παράδειγμα; Ο υπεύθυνος ασφάλειας ενός λυκείου, μαύρος, φωνάζει στον μαθητή που τον βρίζει λέγοντάς τον «νέγρο», να σταματήσει αμέσως να τον λέει «νέγρο», προφέροντας έτσι κι ο ίδιος την λέξη αυτή που είναι απαγορευμένη δια νόμου στη συγκεκριμένη Πολιτεία. Αποτέλεσμα; Ο υπάλληλος απολύεται για παράβαση του αντιρατσιστικού νόμου.
Όταν ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο
Τι μπορεί να μας διαφυλάξει από τέτοιες λανθασμένες αποφάσεις, που μάλιστα παίρνονται για «το καλό μας»; Για να πάρουμε μια πιθανή απάντηση θα χρειαστεί να πάμε μερικές χιλιάδες χρόνια πίσω, πού αλλού, στην Αθήνα του Σωκράτη, κι ακόμη καλύτερα, να ακούσουμε τον ίδιο τον Αθηναίο φιλόσοφο... Πράγματι, ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο υπερασπιζόμενος αυτό που θεωρούσε ως υπέρτατο αγαθό, την εφαρμογή των νόμων, ακόμη κι όταν αυτοί δεν μας συμφέρουν ή μας αδικούν. Είναι ίσως η πιο διάσημη περίπτωση όπου ένα δικαστήριο -ένα λαϊκό δικαστήριο, ας το διευκρινίσουμε-, χρησιμοποίησε τους νόμους για να πράξει το άδικο. Σε ένα άλλο πλαίσιο, στο πλαίσιο της Τραγωδίας, η Αντιγόνη θα πληρώσει με την ίδια τη ζωή της την άρνησή της να αποδεχτεί τον Νόμο, γιατί η εφαρμογή του θα ακύρωνε ό,τι εκείνη αντιλαμβανόταν ως το σωστό και πρέπον, βάσει του εθιμικού δικαίου.
Οι Αρχαίοι, που τα έχουν πει σχεδόν όλα, μας έχουν λοιπόν προειδοποιήσει: Κανένας νόμος δεν εξασφαλίζει από μόνος του τη δικαιοσύνη, καμιά λογική δεν οδηγεί αυτόματα στην ευθυκρισία. Όλα τα ανθρώπινα είναι περίπλοκα, αντιφατικά, κι αλλάζουν από περίπτωση σε περίπτωση και από εποχή σε εποχή.
Κανένας νόμος δεν εξασφαλίζει από μόνος του τη δικαιοσύνη, καμιά λογική δεν οδηγεί αυτόματα στην ευθυκρισία.
Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε ενάντια στον παραλογισμό και στην άρνηση της επιστήμης; Εύκολη απάντηση δεν υπάρχει: Αυτό που σίγουρα δεν βοηθάει, είναι να βγάζουμε τρελούς ή ανόητους όσους δεν συμφωνούν μαζί μας – ακόμη κι εκείνους που εμφανώς είναι «τρελοί κι ανόητοι».
＊ Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου