«“Ρινόκερος” – η οριακή μεταμόρφωση ως κοινωνική νόσος» της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού
Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού
Οποιαδήποτε εποχή κι αν κοιτάξει το πρόσωπό της μέσα στην
αλληγορική μεταμόρφωση του Ιονέσκο θα δει την ιστορικότητα του δικού της
προσώπου. Το ίδιο συμβαίνει και σε εξατομικευμένο επίπεδο. «Ο Ρινόκερος
είμαι εγώ», θα μπορούσε ο καθένας μας να υποστηρίξει υπό δεδομένες
συνθήκες, ο Ρινόκερος είσαι κι εσύ, ο Ρινόκερος –δυνάμει– είμαστε όλοι…
Η εποχή μας προσφέρεται σίγουρα για μια ψυχογραφική ανάλυση αυτής της
«κοινωνικής νόσου», όπου το άτομο απεκδύεται αβασάνιστα τον εαυτό του
και παραδίνεται σε μιαν α-πρόσωπη μαζικότητα, με στραγγαλισμένη τη
βούληση, σε καταστάσεις ή πρότυπα καθ’ υπαγόρευσιν. Τα παραδείγματα
είναι άπειρα και εκφράζουν το κοινωνικό consensus πάνω σε ζητήματα που
ποικίλλουν – από τις απλές, εξωτερικές συμπεριφορές, τις χειρονομίες, τη
γλώσσα του σώματος, τις επιλογές ενδυμασίας κ.λπ., μέχρι τη γλωσσική
έκφραση, την αισθητική αντίληψη του «ωραίου», τις πολιτικές στάσεις,
ακόμα και τις ηθικές ή τις όποιες άλλες επιλογές. Πρόχειρα θα μπορούσαμε
να επικαλεστούμε –και χωρίς κριτική διάθεση– την κυριαρχούσα τάση του
tattoo (δερματοστιξία), της body art και του piercing, που μεταφερμένη
από τις εθνογραφικές τελετουργίες και τους πολιτισμικούς κώδικες άλλων
πολιτισμών ή από τους κώδικες αλληλοαναγνώρισης περιθωριακών ομάδων
(π.χ. του εγκληματία κατά τον Lombroso), μετατρέπονται σε μαζική
αισθητική και κοινή «μανιέρα», ανεξάρτητα από φύλο, κοινωνικό, μορφωτικό
ή οικονομικό status. (Υπήρξε σε προηγούμενη δεκαετία και η ακραία
έκφραση του φαινομένου: η δημιουργία ουλών στο πρόσωπο ή στο σώμα, και
πολλές –γίνονταν χειρουργικά– κατ’ αντιγραφή ουλών που έφεραν, έπειτα
από κάποιο ατύχημα, γνωστοί σταρ του κινηματογράφου, του τραγουδιού, της
showbiz γενικότερα.) Και βέβαια τα πράγματα έχουν πολύ πιο σοβαρή
«κλινική» εικόνα και πεδία, πέρα από τις προσωρινές τάσεις και
παραξενιές της μόδας. Η ισχύς των ΜΜΕ και οι μηχανισμοί πειθούς που
αξιοποιούνται «θυματοποιούν» και αδρανοποιούν την ατομικότητα, ενώ
καταργούν τα όρια των τοπικών ή εθνικών πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων.
Ο Ιονέσκο στο κλασικό του πια θεατρικό έργο Ρινόκερος στήνει
τον μύθο του στην προϊούσα εξέλιξη μιας ηχηρής, θορυβώδους, εκούσιας
μεταμόρφωσης. Άνθρωποι που μεταμορφώνονται σε παχύδερμα ζώα, σε
ρινόκερους, παρακινημένοι από μια αδιευκρίνιστη αρχικά αλλά όλο και
διευρυνόμενη «νόσο», που παίρνει τη μορφή επιδημίας: της ρινοκερίτιδας.
Τα γεγονότα εξελίσσονται σε μιαν επαρχιακή πόλη της Γαλλίας. Ο φακός
εστιάζει σ’ ένα ζευγάρι, τον Μπερανζέ, υπάλληλο στο τμήμα παραγωγής ενός
εκδοτικού οίκου νομικών συγγραμμάτων, και στη δεσποινίδα Νταίζη,
συνάδελφό του, με την οποία είναι ερωτευμένος. Ο Ζαν, κοινός τους φίλος.
Κάποια Κυριακή, κι ενώ όλα μοιάζουν κανονικά, βρίσκονται μπλεγμένοι σε
ένα περίεργο συμβάν: Ένας ή δύο ρινόκεροι εμφανίζονται να βολτάρουν
ανάμεσα στους ανθρώπους σε κεντρικό δρόμο της πόλης. Πριν καλά καλά το
συνειδητοποιήσουν και ενώ προσπαθούν να ερμηνεύσουν το παράδοξο της
παρουσίας τους, πληθαίνουν τα πλαδαρά ζώα στους δρόμους, κατακλύζοντας
με τους βρυχηθμούς και την αρχέγονη βία τους την περιοχή. Οι κάτοικοι
έχουν ανεπανόρθωτα μολυνθεί, και το χειρότερο: επιθυμούν κι επιδιώκουν
τη μεταμόρφωσή τους. Τελευταίοι αντιστεκόμενοι, ο Μπερανζέ και η Νταίζη.
Μέχρι τη στιγμή που αρχίζει να λειτουργεί και στην Νταίζη το νοσηρό
σύνδρομο της εξομοίωσής της με όλα τα αποκρουστικά παχύδερμα. Ο Μπερανζέ
απομένει μόνος, ο τελευταίος άνθρωπος, μια συμβολική οντότητα που, παρά
τον στιγμιαίο κλυδωνισμό του, θαρραλέα θα διακηρύξει την επιλογή του να
μην υποκύψει ποτέ!
Η πρώτη δημόσια ανάγνωση του έργου (της τρίτης πράξης), θα γίνει στο
Βιέ Κολομπιέ στο Παρίσι, ενώ ο συγγραφέας του διευκρινίζει ότι ένα
θεατρικό έργο γράφεται για να παρασταθεί και όχι να διαβαστεί. «Αν
ήμουνα στη θέση σας δεν θα ερχόμουν», εκσφενδονίζει τον ειρωνικό του
λόγο προς το κοινό που έχει συγκεντρωθεί για την ανάγνωση. 20 Αυγούστου
1959 ο Ρινόκερος, μεταφρασμένος στην αγγλική, θα παιχτεί πρώτη
φορά από το ραδιόφωνο του BBC· στις 6 Νοεμβρίου, η παγκόσμια πρεμιέρα
του στο Σαουσπιλχάουζ του Ντίσελντορφ της Γερμανίας. Μνημειώδης η
παράσταση στο Royal Court του Λονδίνου, στις 28 Απριλίου 1969, σε
σκηνοθεσία του Όρσον Ουέλες με τον Λόρενς Ολίβιε στον ρόλο του Μπερανζέ.
Μας πετάει το είδωλο του πραγματικού εαυτού, ενόςΤι είναι ο Ρινόκερος (και όχι οι Ρινόκεροι) του μεγάλου
παχύδερμου, πλαδαρού ρινόκερου που βολεύει την ασχήμια του ανάμεσα στην
ασχήμια των πολλών.
πρωτοπόρου του θεάτρου του παραλόγου; Πρόκειται για μια ανάγνωση της
τραγικότητας της ιστορίας του αιώνα του; Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ιονέσκο
μετακινείται στο Παρίσι εγκαταλείποντας την πατρίδα του, τη Ρουμανία, το
1938, όταν οι περισσότεροι από τους γνωστούς του έχουν καταταχτεί στο
φασιστικό κίνημα της Σιδηράς Φρουράς. Είναι η εποχή που συντελείται η
πιο διάστροφη μεταμόρφωση των ανθρώπων με την εξάπλωση του
εθνικοσοσιαλισμού και των ευρωπαϊκών φασισμών – εποχή που καταλύεται η
ανθρώπινη νόηση και μοιάζει να απομένει στον άνθρωπο μόνο μια σπονδυλική
στήλη…
Ή πρόκειται για κάποιο γενικότερο χαρακτηριστικό του ανθρώπινου
όντος, η μεταστροφή του σε μια α-νόητη αγέλη, υπό κάποιες συγκεκριμένες
συνθήκες, και η κακοήθης απώλεια της ατομικότητάς του, ευστοχότερα η
παντελής έκπτωση του νοείν. Μας καθοδηγεί ο ίδιος ο συγγραφέας: «…μου
είχε κάνει πάντοτε μεγάλη εντύπωση αυτό που θα μπορούσε κανείς να
ονομάσει ρεύμα της κοινής γνώμης, είχα μείνει κατάπληκτος με την
αστραπιαία εξάπλωσή του, τη μεταδοτική του δύναμη, που μοιάζει μ’ εκείνη
της αληθινής επιδημίας. Οι άνθρωποι αφήνουν ξαφνικά τον εαυτό τους να
κατακτηθεί από μια καινούρια θρησκεία, ένα δόγμα, ένα φανατισμό… […] Σε
τέτοιες στιγμές γινόμαστε μάρτυρες μιας αληθινής πνευματικής μεταβολής.
Δεν ξέρω αν το έχετε προσέξει, μα όταν οι άνθρωποι δεν ασπάζονται τη
γνώμη σας, όταν δεν μπορείτε να γίνετε κατανοητός στους άλλους, έχετε
την εντύπωση ότι αντιμετωπίζετε τέρατα – ρινόκερους, για παράδειγμα… Θα
σας σκότωναν με ήσυχη τη συνείδηση. Κι η ιστορία μάς έχει αποδείξει πως
γύρω στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα μας οι άνθρωποι που μεταμορφώνονται
έτσι, όχι μόνο μοιάζουν με ρινόκερους, αλλά πραγματικά γίνονται
ρινόκεροι…»
Αρκετά χρόνια πριν γραφεί ο Ρινόκερος, ένας από τους
σημαντικότερους συγγραφείς του ευρωπαϊκού χώρου και από τα δυνατότερα
θεωρητικά πνεύματα του εικοστού αιώνα, ο Ισπανός Ορτέγκα υ Γκασσέτ
(1883-1955), θα εκδώσει το 1930 –και ζώντας την άνοδο των ευρωπαϊκών
φασισμών– το πολυσυζητημένο –και εν πολλοίς παρεξηγημένο– βιβλίο του Η εξέγερση των μαζών,
επισημαίνοντας τις αλλαγές που θα επέφερε στον παγκόσμιο πολιτισμό η
έλευση των μαζών στο ιστορικό προσκήνιο. Στο κλασικό πια έργο του ο
συγγραφέας αναδεικνύει την έκπτωση της ατομικότητας και την τυφλή
παντοδυναμία της μάζας, που χωρίς σκοπό παρασύρεται από το ρεύμα,
αλλοιώνει τον πολιτισμό και την τέχνη. Δεν υπάρχουν όρια και εξαιρέσεις
οποιασδήποτε φύσης. Η ελπίδα γεννιέται μόνο από τις πεφωτισμένες
μειοψηφίες, που μπορεί να διαμορφώσουν το περιεχόμενο μιας ανώτερης
συνείδησης. Ο νομπελίστας Περουβιανός συγγραφέας Μάριο Βάργκας Λιόσα,
σχολιάζοντας το έργο του Ορτέγκα υ Γκασσέτ σε άρθρο του δημοσιευμένο
στην El País, επισημαίνει προκειμένου για τη «μάζα»: «Η έννοια
της μάζας στον Ορτέγκα δεν συμπίπτει διόλου με εκείνη της κοινωνικής
τάξης και αντιτίθεται ειδικά στον ορισμό που δίνει σε αυτήν ο μαρξισμός.
Η “μάζα” στην οποία αναφέρεται ο Ορτέγκα αγκαλιάζει εγκάρσια ανθρώπους
διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, εξομοιώνοντάς τους σε μια συλλογική
οντότητα, στην οποία αυτοί συγχωνεύονται απαρνούμενοι τη δική τους
κυρίαρχη ατομικότητα, προκειμένου να αποκτήσουν την ταυτότητα της
συλλογικότητας…»
Ο Ιονέσκο φωτίζει το θέμα με μιαν απίστευτη ανθρωπολογική ενάργεια.
Σ’ αυτή τη θεατρική «μελέτη περίπτωσης» ανεβάζει επί σκηνής αληθινά
«πρόσωπα», που κάτω από συγκεκριμένη συνθήκη θα αποκτήσουν ομαδική
ευπάθεια σε μιαν απροσδιόριστη, όσον αφορά την πηγή της, νόσο. Ο
ιδιοφυής συγγραφέας μάς προσανατολίζει λοιπόν τόσο στη σύγχρονή του
ιστορία, όσο και στα ανθρώπινα εγγενή χαρακτηριστικά και στον τρόπο με
τον οποίο εκδηλώνονται και λειτουργούν μέσα στα ιδιαίτερα ιστορικά
περιβάλλοντα. Αλλά η έκταση και η ένταση των προβληματισμών, η
τραγικότητα που διαλύεται από την παρωδία και το κωμικό της ανθρώπινης
ύπαρξης, η σύγκρουση του ορθολογισμού με το ακατανόητο και το παράλογο,
το αντιφατικό των νοητικών συνδέσεων και η πολλαπλότητα των οπτικών,
καθιστούν ένα διαυγές –φαινομενικά– στις σημάνσεις του έργο, το συνεχώς
μετατοπιζόμενο ανθρωπογνωστικό κάτοπτρο ψυχολογικών παιχνιδιών: με το
κατα-νοείν, με το συναίσθημα. Τα πρόσωπα: ο Μπερανζέ και η Νταίζη, ο Ζαν
και ο Ντιντάρ, ο Μποτάρ και η κυρία Βοδάρ, ο Σοφολογιότατος και ο
Γεράκος, η Νοικοκυρά, η Μπακάλισσα και ο Μπακάλης, η Γκαρσόνα, ο
Καφετζής, ο κύριος Παπιγιόν, ο κύριος Ζαν και η σύζυγος του κυρίου Ζαν,
όλοι μαζί η μικρογραφία μιας μικροαστικής, ως επί το πλείστον,
κοινότητας, με τη μικρή της σκέψη, τις αδυναμίες και τον χθαμαλό της
ορίζοντα, την ψυχική και νοητική ετοιμότητα της υπόταξης, κι ακόμα την
ψευδαίσθηση, προσπαθούν να ισορροπήσουν μεταξύ σοβαροφάνειας και
γελοιότητας, με τον συγγραφέα να τους κανοναρχεί τις δόσεις ώστε να μη
χάνουν την, πέρα από τη φαινομένη, αστεία και επικίνδυνα αστεία αλήθεια
τους.
Έχουμε ανάγκη το ανελέητο κάτοπτρο του Ιονέσκο.«Το κωμικό είναι η βαθύτερη γνώση του παραλόγου, γι’ αυτό νομίζω ότι
προξενεί μεγαλύτερη απόγνωση από το τραγικό. Το κωμικό είναι τραγικό και
η τραγωδία του ανθρώπου είναι μια κωμωδία», έγραψε ο Ιονέσκο. Στο
ευφυώς στημένο παιχνίδι των απλών ή και απλοϊκών λόγων των ηρώων του,
καταγγέλλεται, με τις ανηλεείς τεχνικές της ειρωνείας και της παρωδίας, η
κομφορμιστική συμπεριφορά, η υποκρισία, οι συμβατικότητες – η άπνοια,
εν ολίγοις, που επικρατεί στις καθημερινές ανθρώπινες σχέσεις· και που,
όταν οι συνθήκες «σοβαρευτούν», επιδρά οριακά στο ανθρώπινο πλάσμα μέχρι
την ειδολογική του μεταμόρφωση. Αλλά για τον συγγραφέα αυτής της
πολύσημης μεταμόρφωσης, πάντα μένει ο δρόμος της αποκατάστασης ανοιχτός.
Ο Μπερανζέ φωνάζει θριαμβικά: «Θα πολεμήσω ενάντια σ’ όλο τον κόσμο… Θα
υπερασπίσω τον εαυτό μου ενάντια σ’ όλο τον κόσμο… δεν θα καθίσω με
σταυρωμένα χέρια, θα πολεμήσω… Είμαι ο τελευταίος άνθρωπος… και μέχρι να
’ρθει το τέλος, θα παραμείνω άνθρωπος! Όχι, δεν θα συνθηκολογήσω!... Δεν θα γίνω σαν και σας!»
Με την τελευταία αποφασιστική ετυμηγορία του Μπερανζέ, που
εκσφενδονίζεται σαρκαστικά ενάντια στον καθένα μας, το αμείλικτο
κάτοπτρο που μας εικονίζει δεν αστειεύεται. Μας πετάει το είδωλο του
πραγματικού εαυτού, ενός παχύδερμου, πλαδαρού ρινόκερου που βολεύει την
ασχήμια του ανάμεσα στην ασχήμια των πολλών. Αν ωστόσο εξετάσουμε πιο
προσεκτικά τους αναβαθμούς των συλλογισμών του Μπερανζέ μέχρι την τελική
απόφαση της αντίστασης στη μαζική μεταμόρφωση, θα διακρίνουμε και στον
προσωπικό του αγώνα την τραγωδία της ατομικής επιλογής που τελικά τον
εξορίζει στο περιθώριο, αφού το παράλογο έχει γίνει πια το κανονικό.
Ο Μάρτιν Έσλιν (Το θέατρο του παράλογου, Αρίων 1970, σ.
238), θεωρεί ότι από μια άποψη η κατάσταση του Μπερανζέ μοιάζει μ’
εκείνη του καφκικού Γκέοργκ Σάμσα. Ο τελευταίος μεταμορφώθηκε σε ζωύφιο,
όταν όλη η ανθρωπότητα παραμένει γύρω του φυσιολογική. Στην αντίθετη
θέση ο Μπερανζέ, επιμένει στην ανθρώπινη φύση του, ενώ γύρω του όλοι
έχουν μεταμορφωθεί σε ρινόκερους. Και στις δύο περιπτώσεις οι τραγικοί
ήρωες βρίσκονται ξαφνικά να βιώνουν την απόλυτη μοναξιά, το περιθώριο
της ιδιαιτερότητάς τους.
Αν η τέχνη έχει τη δύναμη να ανασκάπτει και να αναφαίνει την αλήθεια,
ο Ιονέσκο έχει προκαλέσει ένα ηλεκτρικό σοκ στη ναρκωμένη από την
υπερπροστατευτική μας συνείδηση «αλήθεια», ώστε να μην είναι εύκολο ν’
αντέξουμε την αποτρόπαια, αποκρουστική του εικονοποιία. Και η πιο
πειστική του ρητορική στη διάρκεια του παιχνιδιού των μεταμορφώσεων: η
μαεστρία της αποκάλυψης των ανθρώπινων κινήτρων, το ξεγέλασμα όχι μόνο
των άλλων αλλά το ξεγέλασμα του εαυτού, ώστε να μην υποστεί τη φοβερή
βάσανο της ποινικής του αυτοεξόντωσης. Γι’ αυτό, η μεγαλειώδης απλότητα
του έργου δεν έγκειται τόσο στην αλληγορία της μυθοπλασίας του. Είναι
περισσότερο η αργή, νοητική –με όλα τα τερτίπια και τις τεχνικές (συχνά
υπονομευμένες από την αφόρητη ειρωνεία του συγγραφέα) του
επιχειρηματολογικού λόγου– υπεράσπιση της εκτρωματικής μεταμόρφωσης, η
μεταμόρφωση της ατομικής, σταθμισμένης νόησης σε μαζική παρανοειδή
υστερία. Και μάλιστα κατ’ απόλυτη επιλογή!
Έχουμε ανάγκη το ανελέητο κάτοπτρο του Ιονέσκο. Γιατί η διαγνωστική
του, χειρουργικής ακρίβειας, «ανάγνωση» του ευάλωτου ανθρώπινου ψυχισμού
–του δικού μας ψυχισμού– θα έχει ανάγκη όλο και περισσότερο το
πανίσχυρο «εμβόλιο» του Ιονέσκο. Θα το χρειαζόμαστε συνεχώς –και μετά
την ανακάλυψη του εμβολίου για την αντιμετώπιση της πανδημίας του
Covid-19–, και για κάθε άλλη μελλοντική πανδημία…
Η Παρασκευή (Βιβή) Κοψιδά-Βρεττού είναι διδάκτωρ Φιλολογίας, συγγραφέας και ποιήτρια.
_____________________
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
1. Το βιβλίο
Ιονέσκο-Ο ρινοκερος - Διαβάστε ολόκληρο το έργο σε μετάφραση Γιώργου Πρωτοπαπά: Free Download PDF
2. Από το βιβλίο στη σκηνήΟ ΡΙΝΟΚΕΡΟΣ ΣΕ ΜΙΑ ΠΟΛΥ ΚΑΛΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ
"Ρινόκερος" του Ευγένιου Ιονέσκο
Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή
Χειμερινή περίοδος 1996-1997
Πρώτη παράσταση: 14 Φεβρουαρίου 1997
Σκηνοθεσία: Γιάννης Ιορδανίδης
Παίζουν:
Γιώργος Μιχαλακόπουλος, Πέγκυ Σταθακοπούλου, Γιώργος Μοσχίδης, Μαρία
Κωνσταντάρου, Γιάννης Ροζάκης, Νταίζη Σεμπεκοπούλου, Στέλιος Λιονάκης
κ.ά.
*Ευγένιος Ιονέσκο - ΒικιπαίδειαΟι κάτοικοι μιας μικρής πόλεως προσβάλλονται, ο ένας μετά
τον άλλον, από μια παράξενη ασθένεια, την ρινοκερίτιδα. Αυτή η αρρώστια,
άγνωστη μέχρι εκείνη τη στιγμή, είναι απ΄ότι φαίνεται αθεράπευτη, χωρίς
όμως να είναι και θανατηφόρος. Πονοκέφαλοι, φλεγμονές του λαιμού,
βραχνάδα και αλλοίωση της φωνής, κρίσεις μανίας καθώς και άλλες
εκδηλώσεις αποτελούν τα προειδοποιητικά μηνύματα της νόσου, που
συνοδεύονται από απότομες αλλαγές απόψεων και νοοτροπίας. Τελικά, τα
πρόσωπα που έχουν μολυνθεί γίνονται αγνώριστα, τόσο φυσικά όσο και
ψυχικά, σε τέτοιο βαθμό ώστε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πραγματική
μεταμόρφωση...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου