Ο λόγος των βωβών: Μνημεία και πολιτική

 

Μάνος Στεφανίδης*

---

Η κορωνίδα της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής στη Δύση, η Notre Dame, έχασε πρόσφατα από πυρκαγιά την οροφή της αλλά και τον κεντρικό πυργίσκο. Το κομψό όσο και επίμονο βέλος (flèche), με το οποίο ο αρχιτέκτονας του 13ου αιώνα και του λεγόμενου style international -παγκοσμιοποίηση από τότε!- τρύπησε τον ουρανό, αναζητώντας εναγωνίως τον Θεό του. Κάηκε, δηλαδή, η αρχιτεκτονική κορύφωση της εξέλιξης που ξεκίνησε με τον Saint Denis, το μοναστήρι των βασιλιάδων της Γαλλίας, αλλά και ένα σύμβολο της Δύσης ανάλογο της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Ανατολή.
Η οδύνη και το δέος γίνονται ακόμη μεγαλύτερα επειδή όλοι έχουμε την ψευδαίσθηση ότι τέτοια μνημεία, που συμπυκνώνουν τον χρόνο και οπτικοποιούν τις αφηρημένες έννοιες του κάλλους, του ρυθμού, της υπερβατικότητας κ.λπ., είναι αιώνια, ανώλεθρα και απρόσβλητα από τον χρόνο.
Ο γοτθικός ναός είναι μια αρχιτεκτονική πρόκληση, όχι μόνο για εκείνη την περίκλειστη κοινωνία, αλλά για κάθε εποχή. Προαναγγέλλει τους ουρανοξύστες του 19ου αιώνα στο Σικάγο, χρησιμοποιώντας μια χειροποίητη αλλά και σοφή τεχνική. Κάτι περισσότερο: συνιστά συγκλονιστική κατασκευαστική αυθάδεια. Τη γοητευτικότερη υπερβολή που μπορεί να αντέξει η πέτρα και να υπηρετήσει η κατακόρυφος.
Είναι όμως συγχρόνως και υψηλή ποιητική σύλληψη με υψηλότερο μεταφυσικό συμβολισμό. Οι οξυκόρυφοι πύργοι, τα υπερυψωμένα σταυροθόλια, τα δαντελένια κωδωνοστάσια, οι αντηρίδες που ίπτανται στο κενό ανεβαίνουν σε δυσθεώρητα ύψη για να λογχίσουν νευρωτικά τα σύννεφα, εκβιάζοντας το θαύμα. Αφού πραγματώνονται κατασκευές τέτοιας εξωπραγματικής εμφάνισης, ο Θεός υπάρχει!
Το ίδιο συνέβαινε με τους τρούλους της Ανατολής και κυρίως με την Αγία του Θεού Σοφία, το ύψος του τρούλου της οποίας είναι ανάλογο με το ύψος της οροφής της Notre Dame. Περίπου 70 μέτρα. Και, βέβαια, επίτευξη ανάλογου θαύματος. Το οποίο θαύμα χρεώνεται στο επέκεινα, αλλά το καρπώνεται η εξουσία: «Νενίκηκά σε, Σολομών»!
Ιδού ο σκοπός της αρχιτεκτονικής του Μεσαίωνα. Να δει με τα ίδια του τα μάτια ο πιστός το υπερφυσικό υλοποιημένο και να υποταγεί στους επίγειους εκπροσώπους του. Η αρχιτεκτονική ως πολιτική προπαγάνδα. Ετσι, οι Βυζαντινοί κρεμάνε μαγικές καμπύλες από τα νέφη, ενώ οι τέκτονες της Δύσης αιχμηρά οξυκόρυφα. Διαφορά ταμπεραμέντου, ο στόχος ίδιος.
Όμως ο γοτθικός ναός καταφέρνει και μια άλλου είδους μαγεία. Καταργεί ορισμένους φέροντες (!) τοίχους και τους αντικαθιστά με υαλοστάσια (vitraux), γεμίζοντας το εσωτερικό με πολύχρωμο φως και εικόνες που κολυμπάνε στα χρώματα. Η αντίστοιχη έκφραση είναι τα ψηφιδωτά της Ανατολής. Γυαλί και μέταλλο αντί της τοιχοποιίας. Οπως και στις δημιουργίες του Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε στον 20ό αιώνα!
Ο γοτθικός ρυθμός εμφανίζεται στο τέλος του Μεσαίωνα ως ο ωριμότερος καρπός του ιδιαίτερου πολιτισμού της θεοκρατικής εκείνης κοινωνίας αλλά και η δραματική μετεξέλιξη του βαριού, του γήινου ρωμανικού ρυθμού, ο οποίος συνέχιζε την πρακτική ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Είναι ο ρυθμός που καθιστά την αδυναμία του πλεονέκτημα -εννοώ τις εξωτερικές αντηρίδες που κάνουν τους ναούς να μοιάζουν με καράβι σε καρνάγιο- και που για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα η γλυπτική πρωταγωνιστεί μαζί με την αρχιτεκτονική, δημιουργώντας ένα σύνολο ενιαίο.
Περισσότερο όμως από θρησκευτικό σύμβολο καθίσταται η ενσάρκωση της αρχόμενης πολιτιστικής υπεροχής της Ευρώπης απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο… Το πρελούδιο της Αναγέννησης. Δηλαδή, μιας Ευρώπης με grosso modo κοινό πολιτισμό! Οι δαίμονες του Μεσαίωνα σταδιακά γίνονται μορφές αγλαείς που παραπέμπουν στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Το παρελθόν επιστρέφει για να επιστέψει το μέλλον και η πολιτική συντελείται πάλι με όρους τέχνης. Κορυφαίο παράδειγμα της ρητορείας των μνημείων είναι ο Παρθενών, στον οποίο συνυπάρχουν σκοπίμως ο δωρικός και ο ιωνικός ρυθμός, ως έμπρακτη απόδειξη της πανελλήνιας ενωτικής πολιτικής που επεδίωκε τότε ο Περικλής. Γι’ αυτό και όταν τα μνημεία κινδυνεύουν, χάνεται κάτι απείρως μεγαλύτερο από την απώλεια ενός κτίσματος… Χάνεται ένα κομμάτι συμπυκνωμένου χρόνου, ενσαρκωμένης Ιστορίας.

ΥΓ.: Επανέρχομαι επ’ ευκαιρία στην πρόταση που είχα υποβάλει στον πρωθυπουργό τον πρώτο μήνα της θητείας του. Πρόταση που γνώριζε και ο φιλέλληνας κ. Σταϊνμάγερ, τότε υπουργός Εξωτερικών και σήμερα Πρόεδρος της Γερμανίας. Το παλιό Μουσείο της Ακρόπολης πάνω στον Ιερό Βράχο είναι κρίμα να χρησιμοποιείται ως αποθήκη και να μην καταστεί εκθεσιακός χώρος διεθνούς εμβέλειας, στον οποίο θα φιλοξενούνται συμβολικά επιλεγμένα αριστουργήματα του παγκόσμιου πολιτισμού. Είναι τόσο εύκολο να πραγματοποιηθεί. Και έχει πολλαπλάσια σημασία για το κύρος του τόπου. Μήπως δεν το εξαγγέλλουν απλώς και μόνο επειδή το προτείνω εγώ;
* Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ
Πηγή: Νέα Σελίδα