gerontakos

«Έχω πει μερικές φορές στον εαυτό μου ότι αν υπήρχε μία μόνο πινακίδα στην είσοδο κάθε εκκλησίας που να απαγόρευε την είσοδο σε οποιονδήποτε με εισόδημα πάνω από ένα συγκεκριμένο ποσό , θα γινόμουν αμέσως χριστιανή» . Σιμόν Βέιλ, Γαλλίδα φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια (1909-1943)

Τετάρτη, Μαΐου 29, 2019

ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

SANTIAGO H. AMΙGORENA ♦ «Tα τελευταία μου λόγια» ♦ Μυθιστόρημα ♦ Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια ♦ Gutenberg, 2019 ♦ Σελ. 188

Το μυθιστόρημα του Αργεντινού Σαντιάγκο Αμιγκορένα** Τα τελευταία μου λόγια ξεκινά την αφήγηση από το τέλος.

Στο συγκεκριμένο βιβλίο, βέβαια, το τέλος της πλοκής συμπίπτει με το τέλος της ανθρωπότητας καθώς το θέμα του είναι ακριβώς αυτό: οι τελευταίες μέρες των τελευταίων επιζησάντων ανθρώπων επί Γης, ανάμεσα στους οποίους είναι και ο Μπελαρμέν, ο δεκαοκτάχρονος αφηγητής. Τα τελευταία μου λόγια εντάσσονται, λοιπόν, στην κατηγορία των εσχατολογικών ή «Αποκαλυψιακών», όπως είθισται να λέγονται, κειμένων, παραπέμποντας στα ζοφερά οράματα της Αποκάλυψης του ευαγγελιστή Ιωάννη.

Κι ενώ σε άλλα βιβλία το τέλος του κόσμου τοποθετείται σε ένα αόριστο ή απώτερο μέλλον, εδώ βρισκόμαστε στο 2084, όχι πολύ μακριά από το σήμερα, όπου ο υπερπληθυσμός, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η αλόγιστη κατανάλωση των πηγών ενέργειας, η συνεχής εξειδίκευση της εργασίας και η τυφλή εγωπάθεια του ανθρώπου έχουν οδηγήσει στον «αποπληθυσμό» της Γης.

Οι λίγες εκατοντάδες εναπομεινάντων ανθρώπων –όσοι δεν έχουν πεθάνει από τη δίψα, την πείνα ή την αλληλοεξόντωση– συρρέουν στην Αθήνα ακολουθώντας το «Κάλεσμα» και συγκεντρώνονται γύρω από την Ακρόπολη.

Για να αντιληφθούμε τη σημασία αυτής της μυθοπλαστικής επιλογής πρέπει να έχουμε υπόψη πως Τα τελευταία μου λόγια βρίσκονται σε στενή διακειμενική σχέση με τον Υπερίωνα του Χέλντερλιν.

Το κείμενο του Αμιγκορένα βρίθει αποσπασμάτων από το μυθιστόρημα του Γερμανού φιλοσόφου, είτε αυτούσιων είτε ελαφρώς παραλλαγμένων, καθώς ένας από τους στενούς φίλους του Μπελαρμέν, ένας υπέργηρος άντρας με το παρατσούκλι «Ουίλιαμ Σέξπιρ», τα διαβάζει στον αφηγητή από ένα βιβλίο που δεν κατονομάζεται αλλά υπονοείται καθώς, συν τοις άλλοις, στον Υπερίωνα υπάρχει ένας ήρωας ονόματι Μπελαρμίνο.

Πέραν των αποσπασμάτων και της ομοιότητας των δύο ονομάτων, το ανά χείρας μυθιστόρημα απηχεί το βαθύτερο πνεύμα του Χέλντερλιν*** και της εποχής του ρομαντισμού, όπου κυριαρχούν η εξιδανίκευση της αρχαιοελληνικής αρχαιότητας, το όραμα της πρωταρχικής ενότητας του ανθρώπου με τη φύση, το ιδανικό της ελευθερίας ως πολιτικής, εθνικής αλλά και εσωτερικής κατάκτησης.

Όπως πολλοί σύγχρονοί του Γερμανοί φιλέλληνες, ο Χέλντερλιν έβλεπε τα ιδανικά της ομορφιάς, της ελευθερίας και της ευτυχίας πραγματωμένα στην αρχαία Ελλάδα. Η αρχαία Αθήνα ως λίκνο του δυτικού πολιτισμού γίνεται, στο μελλοντολογικό μυθιστόρημα του Αμιγκορένα, το νεκροκρέβατό του.

Συγκεντρωμένοι οι τελευταίοι επιζήσαντες γύρω από την Ακρόπολη θα ζήσουν τις τελευταίες ημέρες της ανθρωπότητας. Και αυτές οι τελευταίες μέρες θα αποκτήσουν μια μελαγχολικά γλυκιά αχλή, όπως κάθε τέλος όταν πια είναι αναπόφευκτο. «Μοιραστήκαμε τα όνειρά μας, υπήρξαμε ο κόσμος. Μιλήσαμε ολόκληρα μερόνυχτα. Ιστορήσαμε τις επιθυμίες και τους τρόμους μας. Μοιραστήκαμε όσα μας ευχαριστούσαν πιο πολύ και όσα πιο πολύ μας πονούσαν. […]

Κλάψαμε και γελάσαμε και τραγουδήσαμε παρέα. Σαν μεγάλοι άνθρωποι, διαπιστώσαμε τις ομοιότητες και τις διαφορές μας: κάποιες φορές κοιταζόμαστε για ώρα στα μάτια σιωπηλοί. Σαν παιδιά, παίξαμε και τσακωθήκαμε: ήμαστε όμοιοι και διαφορετικοί, ένα και μόνο πλάσμα – ή ίσως εκείνη η χαμένη μορφή της ανθρώπινης φύσης».

Σύμφωνα με τη σκέψη της εποχής του Χέλντερλιν (γύρω στα 1800) το ιστορικό παρελθόν αναλογεί στην παιδική ηλικία, μια περίοδο όπου ο άνθρωπος βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση και το περιβάλλον, πριν επέλθει ο διχασμός, η αποξένωση, η πτώση της ενηλικίωσης που αντιστοιχεί στη σύγχρονη εποχή – όπως αναφέρει στο πολύ κατατοπιστικό παράρτημα η Αναστασία Αντωνοπούλου. Στη δύση λοιπόν του κόσμου τοποθετεί ο Αμιγκορένα την επανάληψη μιας εμπειρίας παιδικής ενότητας και πνευματικής αθωότητας.

Μέσα από αυτή την οπτική πιστεύω πως θα πρέπει να ερμηνεύσουμε και τη συνάντηση του αφηγητή, λίγο πριν από το Τέλος, με έναν Κένταυρο, αυτό το μυθολογικό σύμβολο της ενότητας ανθρώπου-ζώου, πνεύματος-σώματος, που σηματοδοτεί ταυτόχρονα την επιστροφή στις απαρχές της ανθρώπινης σκέψης και ύπαρξης.

Δεν είναι τυχαίο πως τη σύντομη συνάντηση αφηγητή - Κένταυρου ακολουθούν οι εξής στίχοι του Χόρχε Λουίς Μπόρχες από το ποίημα «Η κυκλική νύχτα»: Το ξέραν οι σπουδαίοι μαθητές του Πυθαγόρα: Οι αστέρες και οι άνθρωποι έχουν κυκλικές τροχιές…

Το τέλος της ανθρωπότητας πρόκειται να ακολουθήσει, λοιπόν, μια νέα αυγή, μοιάζει να υπονοεί ο Αμιγκορένα, που ενώ ξεκινά την αφήγηση χτίζοντας μια δυστοπία όπου κυριαρχούν η πείνα, η δίψα, η βία, ο πόνος και η ανθρώπινη αδιαφορία, στις τελευταίες σελίδες μάς επιφυλάσσει μεγάλα αποθέματα λυρισμού, αισιοδοξίας και πίστης στις ανθρώπινες αξίες.

Το βιβλίο του, έτσι, γίνεται ένας ύμνος στη φιλία, στον έρωτα, στη φύση και στην ανθρωπιά, αλλά και στη λογοτεχνία: όταν πεθαίνει ο «Ουίλιαμ Σέξπιρ», ο προτελευταίος άνθρωπος στη Γη, αφήνει στον φίλο του Μπελαρμέν, τον μοναδικό πλέον επιζήσαντα, ένα διπλό τετράδιο, συντροφιά στη μοναχική του πορεία μέχρι τη θάλασσα.

«Επρεπε να γίνει μια τόσο μεγάλη καταστροφή για να μπορέσω να συγκινηθώ μπροστά σ’ ένα τέτοιο θέαμα;» αναρωτιέται ο Μπελαρμέν; «Για να ξαναβρώ, όντας ο τελευταίος, την αίσθηση μιας τόσο απλής και βαθιάς ομορφιάς; “Οι λέξεις μου δεν θα μπορέσουν ποτέ να εκφράσουν με ακρίβεια την ομορφιά της θάλασσας αυτή την καλοκαιριάτικη νύχτα”. Να τι σκέφτηκα καθώς αργόσβηνε η μέρα». Τα λόγια δεν είναι ποτέ αρκετά για να εκφράσουν την πραγματικότητα, είναι όμως το μόνο που έχουμε και η σημασία τους πολλαπλασιάζεται όταν είναι «τα τελευταία».