Κώδικας 5: Ένα χειρόγραφο-ντοκουμέντο για τον Μέγα Αλέξανδρο

Μαρίνα Ζιώζιου

ethnos.gr

---

Το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας διασώζει πλήθος κειμηλίων, εικόνες και χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων -ίσως το σημαντικότερο- είναι ο «Kώδικας 5». Πρόκειται για το μοναδικό μεσαιωνικό χειρόγραφο που έχει σωθεί σε όλο τον κόσμο με εκτενή εικονογράφηση της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέχρι τον θάνατό του.

Με αφορμή την αναδιοργάνωση του Ινστιτούτου της Βενετίας και τη μετάβασή του σε μια εποχή εξωστρέφειας, το υπουργείο Εξωτερικών, και συγκεκριμένα ο υφυπουργός Εξωτερικών, αρμόδιος για θέματα Θρησκευμάτων, Μάρκος Μπόλαρης ανέλαβε την πρωτοβουλία διοργάνωσης μιας έκθεσης με παρουσίαση του χειρογράφου της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο στόχος είναι να αναδειχθεί ο θρύλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή. Ενας θρύλος που άσκησε τεράστια γοητεία σε όλες τις εποχές και υμνήθηκε όπως κανείς στην ελληνική αλλά και στη διεθνή λογοτεχνία, ποίηση και τέχνη, και αποτελεί σήμερα μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της παγκόσμιας Ιστορίας.
Το πρώτο ταξίδι του χειρογράφου της Βενετίας, όπως αποκαλύπτει για πρώτη φορά στο «Εθνος της Κυριακής» ο κ. Μπόλαρης, θα έχει ως πρώτο του σταθμό το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης της Κωνσταντινούπολης, όπου θα παρουσιαστεί μαζί και με άλλα οθωμανικά χειρόγραφα που αναπαριστούν τον μεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Οι διαδικασίες για την οργάνωση της έκθεσης έχουν ήδη ξεκινήσει και απομένουν κάποια διαδικαστικά ζητήματα, κυρίως γραφειοκρατικά, μεταξύ των συναρμόδιων υπουργείων των δύο χωρών.
Πρόκειται για μια ιδιαίτερη πρωτοβουλία, μέσω της οποίας η ελληνοτουρκική συνεργασία αυτήν τη φορά θα εστιάσει στην ανάδειξη ενός ελληνικού θρύλου, που επεκτάθηκε στους αιώνες όσο κανείς άλλος στην Ανατολή και ενσωματώθηκε στον χριστιανικό και ισλαμικό πολιτισμό, όπως αποδεικνύεται από τα σωζόμενα πολιτιστικά τεκμήρια. «Οι επαφές σε εκκλησιαστικό ή θρησκευτικό επίπεδο ή με σημείο αναφοράς τις τέχνες και τον πολιτισμό είναι επαφές που γίνονται ανάμεσα στους λαούς. Μπορούν να έχουν μεγάλη επίδραση στις σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στις χώρες, τους λαούς και τους πολιτισμούς. Είναι οι λεγόμενες παρεμβάσεις ήπιας πολιτικής» λέει στο «Εθνος της Κυριακής» ο κ. Μπόλαρης.

Κοινή εκδήλωση

«Στο πλαίσιο μιας τέτοιας στρατηγικής αντίληψης και πολιτικής, την ημέρα των Θεοφανίων επισκέφθηκα το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης στην Κωνσταντινούπολη και συνομίλησα με τον διευθυντή του, τον κ. Seracettin Şahin. Στο εξαιρετικό υποδομών Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, παλιό ανάκτορο ενός βεζίρη, είχα την ευκαιρία να συζητήσω μαζί του τη διοργάνωση μιας κοινής εκδήλωσης από το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας και το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης» προσθέτει.
Η πρόταση -που έγινε άμεσα αποδεκτή- αφορά την οργάνωση της έκθεσης στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, στην καρδιά της Κωνσταντινούπολης, του περίφημου χειρογράφου του Ψευδο-Καλλισθένη που φυλάσσεται ως «κόρη οφθαλμού» στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και το οποίο -εκτός του ότι περιέχει ένα εξαιρετικά καλλιγραφημένο ελληνικό κείμενο- έχει σχεδόν σε κάθε σελίδα του μικρογραφία που εικονίζει το κείμενο.
Είναι ένας πρόδρομος των κλασικών εικονογραφημένων ιστοριών που γνώρισε ο 20ός αιώνας. Σε αυτές εικονίζονται ο Μέγας Αλέξανδρος, οι στρατιώτες, οι Πέρσες βασιλείς, έχουμε σχολιασμό σε κάθε σελίδα με μαύρο πενάκι που περιγράφει σε περίληψη τα ιστορούμενα στη σελίδα.
Ο σχολιασμός αυτός γίνεται σε παλαιοοθωμανική γραφή. «Είναι ένα έργο τέχνης, μοναδικό στον κόσμο, στο οποίο, εκτός από την ανάδειξη του “Μυθιστορήματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου”, έχουμε ταυτόχρονα συνάντηση πολιτισμών και θρησκειών. Ενα τέτοιο κείμενο αξίζει τον κόπο -ιδιαίτερα αυτές τις ημέρες που υπάρχει και η αναφορά στον Μέγα Αλέξανδρο- να το δείξουμε στην Κωνσταντινούπολη» σημειώνει ο κ. Μπόλαρης.

Ψηφιακές εφαρμογές

«Κύριο μέλημά μας είναι να οργανώσουμε την έκθεση με σκοπό να μπορεί ο επισκέπτης να απολαύσει όχι απλά τη θέα μίας σελίδας του χειρογράφου, αλλά όσο το δυνατόν περισσότερες. Θα χρησιμοποιήσουμε ψηφιακές εφαρμογές που θα προβάλλονται για να υπάρχει η δυνατότητα όλοι να θαυμάσουν τον πλούτο των εικονογραφιών και των κειμένων. Αυτή η έκθεση θα πρέπει να συνεχίσει το ταξίδι της στους χώρους απ’ όπου πέρασε ο Μέγας Αλέξανδρος και βέβαια να φτάσει μέχρι την Ευρώπη και την Αμερική» καταλήγει ο κ. Μπόλαρης.
Το χειρόγραφο αυτό, υπό τον τίτλο «Διήγησις εξαίρετος και όντως θαυμασία του κοσμοκράτορος Αλεξάνδρου του βασιλέως», χρονολογείται τον 14ο αιώνα και μεταφέρει τη θρυλική διήγηση της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που γράφτηκε μεταξύ του 3ου αιώνα π.Χ. και του 3ου αιώνα μ.Χ. Αν και δεν γνωρίζουμε ποιος είναι ο συγγραφέας του αρχικού κειμένου, που αντέγραψαν οι Βυζαντινοί γραφείς, κάποια στιγμή αποδόθηκε στον ιστορικό Καλλισθένη, ο οποίος συνόδευε τον Μέγα Αλέξανδρο στις εκστρατείες του και τον αποκαλούμε «Ψευδο-Καλλισθένη». Το «Μυθιστόρημα» με τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου γνώρισε τεράστια δημοτικότητα και από πολύ νωρίς μεταφράστηκε στις πιο σημαντικές γλώσσες: λατινική, αρμενική, συριακή, κοπτική, αιθιοπική, σερβική, αγγλική, γαλλική, γερμανική, εβραϊκή και άλλες.
Παράλληλα, μεσαιωνικά χειρόγραφα, οθωμανικά, αραβικά, περσικά και ινδικά περιλαμβάνουν σκηνές και απεικονίσεις του iskeder Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το «Μυθιστόρημα» ξεκινά με την εικόνα του παραγγελιοδότη του, που δεν ήταν άλλος από τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ’ Κομνηνό (1340-1390), ο οποίος ήταν προστάτης των τεχνών. Ο Αλέξιος, όπως φαίνεται, είχε πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας ζωγράφους-μικρογράφους, που δημιούργησαν ένα πολυτελές αντίγραφο του «Μυθιστορήματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου», πιθανώς για την προσωπική του βιβλιοθήκη. Οι μικρογραφίες στο σύνολό τους είναι ολοσέλιδες, ανέρχονται σε 250 και αφηγούνται διάφορα επεισόδια της ζωής του Μ. Αλεξάνδρου, εστιάζοντας στην τεράστια εκστρατεία του μέχρι τον θάνατό του.
Όλες οι μικρογραφίες είναι διακοσμημένες με φύλλα χρυσού και αφηγούνται τις εκστρατείες του μεγάλου Μακεδόνα βασιλιά, τη συνάντησή του με λαούς της Ανατολής, με μυθικά τέρατα, τις νίκες, τη ζωή και το τέλος του. Η διήγηση τελειώνει με τον ετοιμοθάνατο στρατηλάτη, ο οποίος διανέμει τα εδάφη στους πιστούς στρατηγούς του.
Το ενδιαφέρον στο χειρόγραφο της Βενετίας είναι ότι σε όλες τις μικρογραφίες του οι Βυζαντινοί μικρογράφοι απεικόνισαν τον Μ. Αλέξανδρο ως Βυζαντινό αυτοκράτορα με την αντίστοιχη αυτοκρατορική ενδυμασία.  Στο χειρόγραφο, εμμέσως ο Μ. Αλέξανδρος παραλληλίζεται με τον ίδιο τον παραγγελιοδότη του, ο οποίος ως άλλος στρατιωτικός ηγέτης πολέμησε με πολύ δυναμισμό εναντίον των Τούρκων, προκειμένου να προστατεύσει τη δική του αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.

Παλαιοθωμανικές επιγραφές

Όλες οι μικρογραφίες συνοδεύονται από σημειώσεις στην ελληνική γλώσσα και καταγράφουν τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται το χειρόγραφο. Οταν το 1461 η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έπεσε στα χέρια των Τούρκων, προστέθηκαν στα περιθώρια γύρω από τις αρχικές μικρογραφίες μακροσκελείς παλαιοθωμανικές επιγραφές, προκειμένου το «Μυθιστόρημα» να μπορεί να διαβαστεί και από τους Οθωμανούς.
Η προσωπικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι θρυλικές του εκστρατείες σε κόσμους άγνωστους και μακρινούς δεν θα μπορούσαν να περάσουν αδιάφορες και απαρατήρητες από τη μεσαιωνική λογοτεχνία της Δύσης και της Ανατολής.
Στον ισλαμικό κόσμο ο Μέγας Αλέξανδρος ταυτίζεται με τον δικέρατο βασιλιά, τον Dhul-Qarnayn που αναφέρεται και στο Κοράνι, με αποτέλεσμα σε πολλά αραβικά, οθωμανικά και περσικά χειρόγραφα να περιλαμβάνονται απεικονίσεις του Μακεδόνα κατακτητή-iskender. Το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης της Κωνσταντινούπολης διαθέτει τέτοια χειρόγραφα που διασώζουν μικρογραφίες με τον Μέγα Αλέξανδρο τον Dhul-Qarnayn.
***********************

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

«Βίος Αλεξάνδρου του Μακεδόνος» ,στα Παραμύθια . - ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ