ΟΤΑΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΝΑΖΙΣΤΕΣ ΤΥΠΩΝΑΝ ΤΙΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Περιοδικό ΘΕΣΕΙΣ , Τεύχος 133, περίοδος: Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2015

ΜΙΑ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ΝΕΑ ΕΥΡΩΠΗ, 1941-1944 του Δημήτρη Κόκορη Όπως είναι γνωστό, υπήρξαν αρκετές ελληνικές οργανώσεις που ανέπτυξαν αντίσταση κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν εντοπίζονται και συμπεριφορές Ελλήνων υπέρ των δυνάμεων του Άξονα. Κατά την περίοδο 1941-1944 εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη η εφημερίδα Νέα Ευρώπη. Το πρώτο φύλλο κυκλοφόρησε στις 14 Απριλίου 1941 (τα γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη στις 9 Απριλίου 1941). Τον Οκτώβριο του 1944 η Νέα Ευρώπη άρχισε να κυκλοφορεί σε κοινή έκδοση με μία άλλη φιλοναζιστική εφημερίδα, την Απογευματινή. Το τελευταίο φύλλο της κοινής έκδοσης κυκλοφόρησε στις 29 Οκτωβρίου 1944. Η αρθρογραφία της εφημερίδας στήριζε τον Άξονα και κατέκρινε τους Έλληνες αντάρτες και την πολιτική των Συμμάχων. Δύο βασικά επίπεδα, στα οποία θεμελιώθηκαν τα δημοσιεύματα της εφημερίδας ήταν ο αντισημιτισμός και ο αντικομμουνισμός. Αξιοπρόσεκτα είναι και τα δημοσιεύματα λογοτεχνικού περιεχομένου, δείγματα των οποίων θα παραθέσουμε. Όταν αποδελτιωθούν και αναλυθούν με ακρίβεια, πιστεύουμε ότι θα αποδειχτεί πως γενικά η Νέα Ευρώπη προσπαθούσε να απορρίψει τη λογοτεχνία που δεν στήριζε την «υγεία» και τις ολοκληρωτικές αντιλήψεις του ναζισμού, παρότι εντοπίζονται ως εξαιρέσεις και δημοσιεύματα σφαιρικότερης αντίληψης για τη λογοτεχνία. Κατά τους πρώτους μήνες έκδοσης της Νέας Ευρώπης αναγραφόταν κάτω από την ελληνόγλωσσο τίτλο, με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία, και ο τίτλος του εντύπου και στα γερμανικά: Das Neue Europa. Έως τον Ιούνιο του 1941 η εφημερίδα διευθυνόταν από τον Βασίλειο Λαμψάκη. Στη συνέχεια, κατόπιν γερμανικής διαταγής, διευθυντής ανέλαβε ο Ιωάννης Σπαθάρης με αρχισυντάκτη τον Μιχαήλ Παπαστρατηγάκη. Τον Νοέμβριο του 1941, η εφημερίδα αποκτήθηκε από τους Δημήτριο Ηλιάδη και Πέτρο Ωρολογά, ενώ παρέμεινε με δεσπόζοντα πάντα ρόλο ο Παπαστρατηγάκης. Τον Φεβρουάριο του 1942, η εφημερίδα αγοράστηκε από τον Γεώργιο Πολλάτο, υπό τη διεύθυνση του οποίου εκδιδόταν έως τον Οκτώβριο του 1944, οπότε και διεκόπη η έκδοσή της. Η έρευνα για την εφημερίδα (Κανδυλάκης 2008, Πατρικίου 2009, Καβαλλάρη 2013), καθώς και για την αντιμετώπιση βασικών συντελεστών της που δικάστηκαν ως δωσίλογοι (Δορδανάς 2006: 171, 332 και Δορδανάς 2009), έχει αρχίσει να αποδίδει καρπούς. Στις 23 Οκτωβρίου 1945 ξεκίνησε σε Ειδικό Δικαστήριο στη Θεσσαλονίκη η δίκη των δημοσιογράφων, που συνεργάστηκαν με τις αρχές Κατοχής. Ανάμεσα στους δεκαεπτά κατηγορουμένους ήταν και οι βασικοί συντελεστές της Νέας Ευρώπης. Ορισμένοι καταδικάστηκαν σε φυλάκιση, αλλά ορισμένοι άλλοι διέφυγαν εκτός Ελλάδας και δικάστηκαν ερήμην. Έξω από κάθε έννοια δικαίου, κάποιοι από αυτούς, π.χ. ο Μιχαήλ Παπαστρατηγάκης και ο Νικόλαος Φαρδής, τελικώς αθωώθηκαν, ενώ ένας, ο Ξενοφών Γιοσμάς, συνέχισε να συμμετέχει μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στη δημόσια ζωή και, μάλιστα, έπαιξε ρόλο και στη δολοφονία (1963) του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη (Πετρίδης 1995: 44, 51, 136). Εκτός από τα δύο βασικά επίπεδα στα οποία θεμελιώθηκαν τα δημοσιεύματα της εφημερίδας, τον αντισημιτισμό και τον αντικομμουνισμό, προωθήθηκαν επίσης η στήριξη του πολέμου ως δυναμικής διαδικασίας, η προσπάθεια σύνδεσης του εθνικοσοσιαλισμού με το αρχαίο κλασικό πνεύμα, η εργασία ως στόχος υπαρξιακής δικαίωσης. Δειγματοληπτικά, παρατίθενται χαρακτηριστικά αποσπάσματα δημοσιευμάτων: α) Στήριξη του γερμανικού πνεύματος και με παρεπόμενες γενικεύσεις, του τότε καθεστώτος της Γερμανίας: «Από την πρώτη στιγμή, μόλις φθάνει στη Γερμανία [ο λογοτέχνης Γιάννης Καμπύσης] αναλύεται σ’ έναν απέραντο θαυμασμό. Είναι ο ευλαβής προσκυνητής του Πνεύματος, είναι η ψυχή που νοσταλγεί τη μεγάλη Ζωή» (Παπαστρατηγάκης 1941: 1). «[Τα Γράμματα από τη Γερμανία του Καμπύση] θα μείνουν αυτά μέσα στη λογοτεχνία μας σαν μια λαμπρή, ολόφωτη σε νου και ειλικρίνεια εκδήλωση πλουσίας σ’ αισθήματα ψυχής, που αναζητούσε οδηγό της για ν’ αντικρύσει την ουσία της Ζωής και για να ειμπορέσει να κλείση στη Δημιουργία της το Αιώνιο και την Αλήθεια» (Παπαστρατηγάκης 1941: 2). β) Σύνδεση του ναζισμού με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό με όρους φαντασιακούς αλλά όχι λογικά αποδεικτικούς και δικαιολόγηση του επιθετικού πολέμου ως μέσου για την επιστροφή στα κλασικά ιδεώδη: «Αλήθεια. Μα η νέα δύναμη θα λάμψη σαν λουστή στο αρχαίο φως. Στην αιώνια εκείνη Αρμονία θα βρούμε τους τόνους που θ’ αναστήσουν νέους πόθους. νέα όνειρα. Και η Αρμονία θα γίνη μια δύναμη ζωοποιός για τη Σκέψη, την Τέχνη, τη Ζωή» (Παπαστρατηγάκης 1942β: 2). «Ο πόλεμος δεν βασίζεται σε κανένα ψεύδος. Είναι ξέσπασμα δυνάμεων που ξεπήδησαν απάνω από μια κατάστασι ανωμαλίας και αδικίας. Και μέσα από τον πόνο, μέσα από την οδύνη των θυσιών, υπάρχει το πείσμα μιας ωραίας αισιοδοξίας του ανθρώπου, αγωνιζομένου για τον προβιβασμό του και για τη βελτίωση των συνθηκών. Και η μεγάλη σύνθεσις προς την οποίαν κατατείνει ο πόλεμος, θα συντελέση στην επάνοδο για τη συνθετικότητα, στην απομάκρυνσιν από το αποσπασματικό και το ροϊκό[, ] από τη φευγαλέα και ακαθόριστη φράσι, στο ξαναγύρισμα σ’ ένα στέρεο κλασσικισμό, τη μόνη έκφρασι που μπορεί να έχη όποιος είναι βέβαιος για τη δύναμί του και τη νίκη του, που θα είναι νίκη του προβιβαζομένου ανθρώπου» (Ωρολογάς 1943). Στο πλαίσιο μάλιστα της συγκεκριμένης προσπάθειας δημοσιεύονταν και ψευδείς ειδήσεις, ενταγμένες σε παραπληροφόρηση και φιλοναζιστική προπαγάνδα, όπως αυτή που υπογράφει ως «Πέτρος Φωτεινός» ο Πέτρος Ωρολογάς (Ντελόπουλος 2005, 124, 410): «Κάτι ευχάριστες ειδήσεις μάς έρχονται από την Αθήνα. Άρχισε, λέει, να βελτιώνεται πολύ η εκεί κατάστασις από την άποψιν του επισιτισμού. Μία υπόνοια σχετικής ανέσεως διαφαίνεται στον ορίζοντα» (Φωτεινός: 1). Αυτή η είδηση δημοσιεύεται τον Δεκέμβριο του 1941, όταν είναι απολύτως διακριβωμένο ότι κατά τον φοβερό χειμώνα του 1941, ειδικά στην Αθήνα και στον Πειραιά, έχασαν τη ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι από την πείνα (ανάμεσά τους πολλά βρέφη και παιδιά νηπιακής ηλικίας). γ) Εμφαντική προώθηση της εργασίας σαν παράγοντα της ευτυχίας και της υπαρξιακής δικαίωσης. Στο ακόλουθο απόσπασμα, κατά την συνηθισμένη ναζιστική τακτική, διαστρεβλώνονται διαμέσου γενικεύσεων και υπεραπλουστεύσεων κλασικοί της γερμανικής γραμματείας σαν τον Γκαίτε και τον Νίτσε: «Ω, η βαθειά κατανόηση της Δουλειάς, σαν Ιδέας και σα Δυνάμεως, θα μας χαρίση αληθινή ευτυχία. Δουλειά για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Σ’ αυτή τη δουλειά ηύρεν ο Φάουστ την ευτυχία. Τον ακούσατε τον Ζαρατούστρα; “Σκοπόν μου έχω εγώ το έργο μου”. Αχ, να ήταν αυτός ο σκοπός του καθενός μας! Να είχε καθένας μας σκοπό του το έργο του! ...» (Παπαστρατηγάκης 1942δ). Στον επαναλαμβανόμενο τίτλο ενός κειμένου, που δημοσιεύτηκε σε τρία μέρη (Χέρτερ, 1943α, 1943β, 1943γ), οι ναζιστικής χροιάς υπεραπλουστεύσεις διαστρέφουν το πνεύμα της πλατωνικής Πολιτείας: «Τα αιώνια διδάγματα. Το ιδεώδες της Πολιτείας του Πλάτωνος. Οι γεωργοί και οι τεχνίται ως εγγύησις ενός υγιούς κράτους». δ) Ακολουθούν χαρακτηριστικό απόσπασμα και τίτλοι δημοσιευμάτων με έντονα αντισημιτικό πνεύμα: «Δεν θα εξολοθρευθούν οι Άριοι λαοί της Ευρώπης. Ο πόλεμος αυτός θα είναι η καταστροφή του εβραϊσμού. Διά πρώτην φοράν δεν θα χύσουν άλλοι λαοί όλον των το αίμα. Διά πρώτην φοράν θα εφαρμοσθή ο παλαιός Εβραϊκός νόμος, οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος. Και εφόσον επεκτείνεται ο πόλεμος – ας το έχη υπ’ όψιν του ο εβραϊσμός – επί τοσούτον επεκτείνεται και ο αντισημιτισμός. Θα έλθη στιγμή κατά την οποίαν ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητος δι’ όλων των αιώνων θα έχη χάσει το παιγνίδι του διά τουλάχιστον 1000 χρόνια ίσως» (Ανυπόγραφο 1942α). Τίτλος που συνοδεύεται από δύο σχετικές φωτογραφίες: «Ένα μοναδικόν θέαμα. Χιλιάδες Εβραίων εις την πλατείαν Ελευθερίας. Πρόκειται να εργασθούν, επί τέλους» (Ανυπόγραφο 1942β). Τίτλος: «Το ζήτημα των Εβραίων. Ο ελληνικός λαός ζητεί! την τελικήν εκκαθάρισιν» (Γρηγοριάδης 1943). Τίτλος: «Άλλοτε και τώρα. Η Θεσσαλονίκη εκκαθαρίζεται. Το εβραϊκόν αίσχος» (Σαλονικειός 1943). Και οι τρεις τίτλοι είναι χαρακτηριστικό δείγμα της αντιεβραϊκής συμπεριφοράς μιας ικανής μερίδας του χριστιανικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης (Μόλχο 2015: 25-98), συμπεριφοράς που δεν καταδεικνύεται σε αρκετά έργα ιστορικής στόχευσης, τα οποία αφορούν αποκλειστικά (π.χ. Κουζινόπουλος 2005) ή εν μέρει (π.χ. Κωνσταντοπούλου - Βερέμης 2005) την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου της πόλης από τους ναζί. ε) Τα επόμενα αποσπάσματα καθώς και οι τίτλοι κειμένων υπογραμμίζουν τον έντονα αντικομμουνιστικό χαρακτήρα της εφημερίδας, γνώρισμα απολύτως αναμενόμενο για φιλοναζιστικό έντυπο: «ΟΧΙ! Δεν ειμπορεί ένας πνευματικός άνθρωπος, μία τίμια σκέψι, να είναι οπωσδήποτε φίλος των Σοβιέτ. Πολύ περισσότερο δεν ειμπορεί να εύχεται τη νίκη τους, τη νίκη ανθρώπων που καθιέρωσαν τη Βία ως σύστημα δικαίου και ως βάσι του κράτους. Εν ονόματι της Σκέψεως πρέπει η σοβιετική τυραννία να συντριβή. Γιατί η Σκέψη δεν ειμπορεί ποτέ να ευνοήση τη βαρβαρότητα. Θέλει να αναπνέη τον αέρα του αληθινού πολιτισμού» (Παπαστρατηγάκης 1942α: 2). Κραυγαλέες εδώ οι αντιφάσεις, εφόσον και το εθνικοσοσιαλιστικό κράτος στη βία είχε θεμελιωθεί, ενώ μία ορισμένου τύπου «Σκέψη» προωθούσε τη ναζιστική βαρβαρότητα. «Κάθε Έλλην ο οποίος αγαπά την πατρίδα του και διασώζει ακόμη κάποιαν δόσιν λογικής, έχει την υποχρέωσιν να θεωρήση ως προδότας των μεγάλων συμφερόντων του Έθνους, όλους εκείνους τους κακοποιούς οι οποίοι ετράπησαν προς τα όρη δια να “ελευθερώσουν” δήθεν τον τόπο» (Ανυπόγραφο 1943: 1). Τίτλος: «Ο μπολσεβικισμός ως μέσον αποκτηνώσεως του ανθρωπίνου γένους» (Αντωνιάδης 1943: 1). Τίτλος: «Ή Χριστιανός ή Κομμουνιστής [μέσον τι δεν υπάρχει]» (Παπαδόπουλος 1943: 3). στ) Από τα δημοσιεύματα λογοτεχνικού ενδιαφέροντος σταχυολογούμε τα ακόλουθα: «Το μέλλον όμως ανήκει στην Πίστη. Ούτε στους Δον Κιχώτες ούτε στους Αμλέτους ούτε στους Σάντσους. Μέσα στις ψυχές αυτές εζούσε το σπέρμα της αδυναμίας» (Παπαστρατηγάκης 1942γ: 3). Το κριτικό ενδιαφέρον για την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη δεν ατόνησε ούτε κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής (Δασκαλόπουλος 2003: 594-606). Ο Παπαστρατηγάκης δημοσίευσε στην εφημερίδα «λίβελο για τον Καβάφη και τα Τείχη του» (Ιωάννου 1978: 16, Δασκαλόπουλος 2003: 603-604), ενώ εκθείαζε εθνοκεντρικούς ποιητές υψηλού τόνου, θεωρώντας το καβαφικό έργο «παραστράτημα»: «Έτσι παραστράτησεν η νεώτερη ποίησή μας, η σημερινή στο μεγαλύτερο μέρος της. Κι έτσι νόμισαν πως πήγαιναν πιο μπροστά, πως προχωρούσαν πέρα από τον Σολωμό, τον Βαλαωρίτη, τον Κάλβο, τον Παλαμά, πως γίνονται “πανανθρώπινοι”, πως ξεπέρασαν την πατρίδα ή τις πατρίδες και πως τώρα πια βρίσκονται στ’ αληθινό νόημα μιας απάτριδης Τέχνης [...] Ένα τέτοιο παραστράτημα, μαζί με άλλα αίτια, δηλαδή, με την πρόθεση μιας αντιδράσεως στον Παλαμά έκανε μερικούς να θεωρήσουνε μεγάλο ποιητή τον Καβάφη. Ποτέ δεν είχε γνωρίσει η ποίηση και η κριτική μας παρόμοιο παραστράτημα σαν αυτό» (Παπαστρατηγάκης 1943: 1). Παρ’ όλα αυτά, εντοπίζονται στην εφημερίδα και θετικά δημοσιεύματα για την ποίηση του Καβάφη, που δείχνουν αφενός τη σφαιρικότερη ματιά ορισμένων διανοουμένων και αφετέρου την αντοχή της καβαφικής ποίησης, η αξία της οποίας διαφάνηκε και μέσα σε ναζιστική περιρρέουσα ατμόσφαιρα: «Εμείς παραδεχόμαστε πως και ποιητική διάθεση υπάρχει και δημιουργική πνοή και συνέπεια διακρίνει ολόκληρο το έργο του, μόνο που το “ιερό πυρ” της ποιητικής του ουσίας, το κρατάει μακριά απ’ τους αμύητους κι έτσι δίνει την εντύπωση ενός “αριστοκράτη” ποιητή» (Domenius 1943α: 2). «[…] τραγούδησε την ομορφιά του ανθρώπινου σώματος, την μονοτονία, την ματαιότητα, την απαισιοδοξία, αντίκρισε αγέλαστος και ατάραχος όπως το είχε προβλέψει τα βασίλεια του Πλούτωνα, τα τραγούδια του όμως μένουν για πάντα, συγκινούν και θα συγκινούν ίσως κι άλλες γενιές ύστερ’ από μας» (Domenius 1943β: 2). «Μεγάλη μαεστρία του η αβίαστη μετάθεσις – που μονάχα αυτός ήξερε να πραγματοποιή με τόση απλότητα, με τόση κλασική λιτότητα – από το σήμερα στο χθες, στη μακρινή ιστορική ελληνιστική περιοχή, την Αλεξάνδρεια» (Χασήρ 1943: 1. Ίσως πρόκειται για τον Άριστο Χασηρδτζόγλου: Ντελόπουλος 2005: 126, 397). Το αρνητικό κείμενο του Παπαστρατηγάκη (1944α) για «Τα “Τείχη” του Καβάφη» θα μπορούσε να εκληφθεί και ως απάντηση (καθυστερημένη, βέβαια, κατά οκτώ - εννέα μήνες) στα θετικά για την καβαφική ποίηση κείμενα των Domenius και Χασήρ (όπ.π.), τα οποία δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα.Μάλιστα, έναν περίπου μήνα πριν από την «κατεδάφιση» των καβαφικών «Τειχών», στο κείμενο όπου η πρόσληψη του Καβάφη ως μεγάλου ποιητή είχε χαρακτηριστεί «παραστράτημα», ο Παπαστρατηγάκης σημείωνε εμφαντικά: «Θα μιλήσουμε άλλοτε για την περίπτωση Καβάφη» (Παπαστρατηγάκης 1943: 1). Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζουν ορισμένες συγκλίσεις κειμένων της εφημερίδας με κείμενα αριστερής οπτικής που δημοσιεύτηκαν σε άλλα έντυπα. Παρά τη μετωπική σύγκρουση του αριστερού κινήματος και των μαρξιστικών ιδεών με τον ναζισμό, οι σποραδικές συγκλίσεις που ανιχνεύονται, υποδεικνύουν την περιπλοκότητα του πνευματικού τοπίου, το οποίο δεν πρέπει να ερευνάται με εργαλεία τα κριτικά στερεότυπα και τον μανιχαϊσμό. Ο Μιχαήλ Παπαστρατηγάκης επαινεί ένα κείμενο της Αλίκης Στεφανίδου, στο οποίο με αφορμή το έργο του Διονυσίου Σολωμού προτεινόταν μεταξύ άλλων: «Ας αφεθούμε λοιπόν στη βαθειά ενατένιση της λαμπρής ελληνικής δημιουργίας για ν’ ανακαλύψουμε μέσα σ’ αυτή την ελληνική ψυχή. Σαν κλείσουμε μέσα μας μ’ αυτό τον τρόπο την Ελλάδα, τότε θα αισθανθούμε με πρωτόγνωρη και υπέρτατη αγαλλίαση κάθε είδους μεγαλείο» (Στεφανίδου 1944: 96). Το κείμενο είχε δημοσιευτεί στο αριστερό περιοδικό Ξεκίνημα και ο Παπαστρατηγάκης σημείωνε, κρίνοντάς το: «Η φοιτήτρια Στεφανίδου που ύψωσε τη φωνή της παρουσιάζεται σαν μια ωραία υπόσχεση: πως τα Νιάτα θα προχωρήσουν προς την αληθινήν αποκάλυψη της ελληνικής ψυχής. Να ένα μεγάλο έργο, να ένας Προορισμός» (Παπαστρατηγάκης 1944α: 3). Ο Παπαστρατηγάκης σίγουρα ήξερε ότι το περιοδικό Ξεκίνημα ελεγχόταν μέσω του Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου (Βαρών - Βασάρ 2001) από την αριστερή οργάνωση νεολαίας που είχε τότε τη μεγαλύτερη πολιτική απήχηση, από την ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων). Άλλον προορισμό είχαν, βέβαια, τα νιάτα της Αριστεράς και άλλον το ναζιστικό μόρφωμα της Νέας Ευρώπης, αλλά και η ελληνική Αριστερά διήνυσε (και ορισμένα τμήματά της και σήμερα διανύουν) ένα εθνοκεντρικό λαϊκιστικό στάδιο, βασισμένο στο ιδεολόγημα της εθνικής ψυχής, ιδιαίτερα έντονο στη δεκαετία του 1940 (Καστρινάκη 2005: 270-281). Ενέχει βαθμό ειρωνείας η διαπίστωση πως πίσω από το ψευδώνυμο «Αλίκη Στεφανίδου» βρισκόταν ο Μανόλης Αναγνωστάκης (Μουχάγιερ 2005: 25, 86), σπουδαίος μεταπολεμικός ποιητής, πολιτικά ενταγμένος στην Αριστερά σε όλη τη ζωή του και στρατευμένος εναντίον του ναζισμού και γενικά εναντίον κάθε ολοκληρωτισμού (του αριστερού κομματικού ολοκληρωτισμού περιλαμβανομένου). Ο Παπαστρατηγάκης δεν χάνει την ευκαιρία να επαινέσει από τις στήλες της Νέας Ευρώπης και την αρνητική τοποθέτηση του Μάρκου Αυγέρη απέναντι στον υπερρεαλισμό. Ο Αυγέρης, ξεπερνώντας τον εθνικισμό και τον μυστικισμό που χαρακτήρισαν παλαιότερες φάσεις της κριτικής πορείας του, ήταν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1940 ένας μαρξιστής κριτικός (Κόκορης 2014: 145-148). Ο ερμητισμός και οι διασπάσεις της λογικής αλληλουχίας, που ο μοντερνισμός γενικά και ο υπερρεαλισμός ειδικότερα προώθησαν, απωθούσαν εκείνους που πίστευαν σε διαυγή μεσσιανικά οράματα, άρα τόσο η ορθόδοξη μαρξιστική θεώρηση του Αυγέρη όσο και το ναζιστικό μόρφωμα του Παπαστρατηγάκη ήταν αναμενόμενο να συμπλεύσουν ως προς την απόρριψη του υπερρεαλισμού: «Ο Μάρκος Αυγέρης έχει απόλυτο δίκιο […] Ο σουρεαλισμός θα περάση γρήγορα. Και το μόνο κακό θα είναι που θα χάσουμε μια πηγή ευθυμίας. Μα τι να γίνη; Δεν είναι όμως να γελά κανείς για δείγματα τέτοιας παρακμής» (Παπαστρατηγάκης 1944γ: 1, 3). Ένδειξη, τέλος, της ιστορικής διαδρομής και του ρόλου που επιτέλεσε η εφημερίδα Νέα Ευρώπη, είναι η αξιοποίηση των χώρων και των ανθρώπων της εφημερίδας, καθώς και η δραματοποίηση του Μιχαήλ Παπαστρατηγάκη (Αναστασιάδης 2009: 201-205), τόσο σε κείμενα λογοτεχνικά (Ιωάννου 1978, Μπακόλας 1987, Σκαμπαρδώνης 2001) όσο και σε κείμενα που ανήκουν στον τύπο του χρονικού (Θεοδωρίδης 1980) ή της αυτοβιογραφικής μαρτυρίας (Βαφόπουλος 1971), στα οποία γίνεται προσπάθεια για ανασύσταση του κλίματος της κατοχικής Θεσσαλονίκης ειδικά, καθώς και του ιστορικού πλαισίου της κατεχόμενης από τον Άξονα Ελλάδας, γενικότερα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδης Γιώργος (2009), «Λογοτεχνικές αναφορές στον κατοχικό Τύπο της Θεσσαλονίκης», στο Εθνική αντίσταση 1941-1944. Ο παράνομος Τύπος στη Βόρεια Ελλάδα [Πρακτικά ημερίδας], επιμέλεια: Γιάννης Κοτσιφός, Θεσσαλονίκη: Μορφωτικό Ίδρυμα Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Μακεδονίας - Θράκης: 200-207. Αντωνιάδης Ιω. Γ. (1943), «Ο μπολσεβικισμός ως μέσον αποκτηνώσεως του ανθρωπίνου γένους», Νέα Ευρώπη, 23.02.1943: 1, 3. Ανυπόγραφο (1942α), «Ο πόλεμος δεν θα λήξη καθώς φαντάζονται οι Εβραίοι», Νέα Ευρώπη, 01.02.1942: 1. Ανυπόγραφο (1942β), «Ένα μοναδικόν θέαμα. Χιλιάδες Εβραίων εις την πλατείαν Ελευθερίας. Πρόκειται να εργασθούν, επί τέλους», Νέα Ευρώπη, 12.07.1942: 1. Ανυπόγραφο (1943), «Προδόται», Νέα Ευρώπη, 02.03.1943: 1. Βαρών - Βασάρ Οντέτ (2001), «Νεανικές αναζητήσεις στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής: ο ΕΟΠ και το περιοδικό Ξεκίνημα», Μνήμων, τχ. 23: 319-338. Βαφόπουλος Γιώργος (1971), Σελίδες αυτοβιογραφίας, τόμος Β΄, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Γρηγοριάδης Μιχαήλ Σ. (1943), «Το ζήτημα των Εβραίων. Ο ελληνικός λαός ζητεί την τελικήν εκκαθάρισιν», Νέα Ευρώπη, 03.03.1943: 1. Δασκαλόπουλος Δημήτρης (2003), Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη (1886-2000), Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Domenius(1943α), «Κωνσταντίνος Καβάφης», Νέα Ευρώπη, 12.04.1943: 2. Domenius(1943β), «Κωνσταντίνος Καβάφης», Νέα Ευρώπη, 18.04.1943: 2. Δορδανάς Στράτος Ν. (2006), Έλληνες εναντίον Ελλήνων - Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Δορδανάς Στράτος Ν. (2009), «“Ο εχθρός με την πένα”: Η δίκη των δημοσιογράφων της Νέας Ευρώπης και Απογευματινής», στο Εθνική αντίσταση 1941-1944. Ο παράνομος Τύπος στη Βόρεια Ελλάδα [Πρακτικά ημερίδας], επιμέλεια: Γιάννης Κοτσιφός, Θεσσαλονίκη: Μορφωτικό Ίδρυμα Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Μακεδονίας - Θράκης: 150-163. Θεοδωρίδης Χαράλαμπος (1980), Ο χειμώνας του 1941-42. Χρονικό της κατοχής, Αθήνα: Κέδρος. Ιωάννου Γιώργος (1978), «“Εις τόπον λεγόμενον λιθόστρωτον …”», Το δικό μας αίμα, Αθήνα: Ερμής: 9-29. Καβαλλάρη Ευγενία (2013), «Μέρες Κατοχής στη Βόρεια Ελλάδα, μέσα από την εφημερίδα Νέα Ευρώπη», ανακοίνωση αναρτημένη στο http://www.xatzikostas.gr/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=1087. Κανδυλάκης Μανώλης (2008), «Η Νέα Ευρώπη», Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης (Από τον πόλεμο στη δικτατορία), τόμος Δ΄: 1941-1947, Θεσσαλονίκη: UniversityStudioPress: 115-136. Καστρινάκη Αγγέλα (2005), Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950, Αθήνα: Πόλις. Κόκορης Δημήτρης (2014), «Διαβαθμίσεις της σκέψης του Μάρκου Αυγέρη», Φηγός, τ. 32: 136-159. Κουζινόπουλος Σπύρος (2005), Υπόθεση Αλόις Μπρούνερ. Ο δήμιος των 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Ιανός. Κωνσταντοπούλου Φωτεινή - Θάνος Βερέμης (επιμ.) (2000), Οι Έλληνες Εβραίοι, Αθήνα: Υπουργείο Εξωτερικών / Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μόλχο Ρένα (2015), Το ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μελέτες Ιστορίας και Μνήμης, Αθήνα: Πατάκης. Μουχάγιερ Χρήστος (2005), «“Ξεκίνημα” υπό την απειλή του Επταπυργίου – Περιοδικό “Ξεκίνημα”. Αποτύπωση του περιοδικού σε πίνακες», Μνήμες Επταπυργίου. Η περίπτωση του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη [συλλογικός τόμος], επιμέλεια: Χρήστος Μουχάγιερ, Θεσσαλονίκη: 2ο Γυμνάσιο Συκεών - Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών: 19-31, 77-114. Μπακόλας Νίκος (1987), Η μεγάλη πλατεία, Αθήνα: Κέδρος. Ντελόπουλος Κυριάκος (2005), Νεοελληνικά Φιλολογικά Ψευδώνυμα, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της   «Εστίας». Παπαδόπουλος Αθαν. (1943), «Ή Χριστιανός ή Κομμουνιστής», Νέα Ευρώπη, 26.04.1943: 3. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1941), «Από τα “Γερμανικά Γράμματα” του Γιάννη Καμπύση», Νέα Ευρώπη, 09.11.1941: 1-2. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1942α), «Εν ονόματι της σκέψεως», Νέα Ευρώπη, 11.01.1942: 1-2. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1942β), «Αρμονία», Νέα Ευρώπη, 08.03.1942: 1-2. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1942γ), «Η φλόγα της ζωής», Νέα Ευρώπη, 19.04.1942: 1, 3. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1942δ), «Η θρησκεία της Εργασίας», Νέα Ευρώπη, 17.05.1942: 1, 3. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1943), «Για κάποια Επιστροφή», Νέα Ευρώπη, 19. 12. 1943: 1. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1944α), «Τα “Τείχη” του Καβάφη», Νέα Ευρώπη, 16.01.1944. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1944β), «Σαν ωραία υπόσχεσις», Νέα Ευρώπη, 24.04.1944: 1, 3. Παπαστρατηγάκης Μιχ. Π. (1944γ), «Το σουρεαλιστικό “κίνημα”», Νέα Ευρώπη, 19.06.1944: 1, 3. Πατρικίου Αλεξάνδρα (2009), «Μια “νέα” ιστορική περίοδος υπό συγκρότηση: Όψεις του δημόσιου λόγου των εφημερίδων Νέα Ευρώπη και Απογευματινή», στο Εθνική αντίσταση 1941-1944 […], ό.π.: 138-148. Πετρίδης Παύλος (1995), Δολοφονία Λαμπράκη - Ανέκδοτα Ντοκουμέντα (1963-1966), Αθήνα: Προσκήνιο. Σαλονικειός (1943), «Άλλοτε και τώρα. Η Θεσσαλονίκη εκκαθαρίζεται. Το εβραϊκόν αίσχος», Νέα Ευρώπη, 05.05.1943: 1, 3. Σκαμπαρδώνης Γιώργος (2001), Ουζερί Τσιτσάνης, Αθήνα: Κέδρος. Στεφανίδου Αλίκη [Μανόλης Αναγνωστάκης] (1944), «“Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθείς κάθε είδος [sic] μεγαλείο”», Ξεκίνημα, τ. 4, 15.05.1944: 95-96. Φωτεινός Πέτρος [Πέτρος Ωρολογάς] (1941), «Σημειώματα - Η σύγκριση», Νέα Ευρώπη, 23.12.1941: 1. Χασήρ [Άριστος Χασιρτζόγλου;] (1943), «Καβάφης», Νέα Ευρώπη, 30.04.1943: 1. Χέρτερ Χανς (1943α, 1943β, 1943γ), «Τα αιώνια διδάγματα.Το ιδεώδες της Πολιτείας του Πλάτωνος. Οι γεωργοί και οι τεχνίται ως εγγύησις ενός υγιούς κράτους», α: Νέα Ευρώπη, 11.02.1943: 1, 3. β: Νέα Ευρώπη 12.02.1943: 1, 3. γ: Νέα Ευρώπη σ. 2. Ωρολογάς Πέτρος (1943), «Ο πόλεμος και οι προσανατολισμοί της Τέχνης», Νέα Ευρώπη, 13.02.1943: 1-2. ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣΗ 1. Νέα Ευρώπη - Βικιπαίδεια 2,Σε ψηφιακή μορφή ο δωσιλογικός Τύπος της Κατοχής - News2