Ένα λεξικό για αρσιβαρίστες αναγνώστες

Ενα μη-χρηστικό λεξικό

ΠΑΣΧΟΣ ΜΑΝΔΡΑΒΕΛΗΣ

Η Καθημερινή, 05.11.2014 

Τελικώς δεν θα χρησιμεύσει σε πολλούς το επονομαζόμενο «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» που παρουσίασε προχθές η Ακαδημία Αθηνών. Δεν είναι μόνο τα 48 ευρώ που πρέπει να δώσει κάποιος για να το αποκτήσει (για κάποιους το ποσό είναι ένα βδομαδιάτικο δουλειάς), αλλά και το βάρος του: ζυγίζει –ζωή να ’χει– 3,65 κιλά, «όσο ένα νεογέννητο βρέφος» όπως περηφανεύτηκε κατά τη συνέντευξη Tύπου ένας ακαδημαϊκός. Το ερώτημα είναι: σε μια εποχή διαρκούς κινητικότητας, ποιος θα κουβαλάει ένα «μωρό» 3,65 κιλών μαζί του για να δει την ορθή γραφή της λέξης «μπουζουκλερί»; Και ποιος θα μπει στη χρονοβόρο διαδικασία να ψάχνει μπρος πίσω τις σελίδες για να δει αν το «αβγό» γράφεται «αυγό» και αντιστρόφως; Σίγουρα όχι οι νέοι, οι οποίοι για λόγους ευκολίας –για να μην αλλάζουν σετ χαρακτήρων στα ηλεκτρονικά τους μηχανάκια– το γράφουν «αvgo» και ξεμπερδεύουν.

Τζάμπα, λοιπόν, πάνε τα δέκα χρόνια των ερευνητών που κόπιασαν για το εν λόγω μη-«Χρηστικό Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας». Δεν θα τρέξουν πολλοί να το αγοράσουν και πολλοί λιγότεροι θα ανατρέξουν για το συμβουλευτούν. Η χρηστικότητά του μάλλον θα περιοριστεί να κοσμεί τα ράφια που έχουν πίσω τους διάφοροι υπουργοί, αυτά που βαφτίζουν βιβλιοθήκες αφού τοποθετούν ανάκατα τα βιβλία που διάφοροι κατά καιρούς τούς στέλνουν.

Τα πράγματα, βεβαίως, θα ήταν διαφορετικά αν 120.000 λήμματα του λεξικού ήταν ηλεκτρονικά και ελεύθερα διαθέσιμα στο Διαδίκτυο. Ετσι θα μεγιστοποιούνταν οι πιθανότητες να το συμβουλευτούν οι νέοι, αυξάνοντας εκθετικά τη χρηστικότητά του. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και ζήτημα καλής και δίκαιης χρήσης των φόρων που πληρώνουν οι Ελληνες πολίτες. Το μεγαλύτερο μέρος του ενός εκατομμυρίου (ίσως και το σύνολο του ποσού) που ξοδεύτηκε για τη σύνταξη του εν λόγω λεξικού, συν τα έξοδα εκτύπωσης από το Εθνικό Τυπογραφείο, είναι λεφτά των φορολογουμένων. Η ίδια η Ακαδημία χρηματοδοτείται από εμάς. Σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία, «η επιχορήγηση προς την Ακαδημία Αθηνών για την κάλυψη των λειτουργικών της δαπανών [έφτανε] στο ποσό των 1.800.000 ευρώ... Παράλληλα, η Ακαδημία Αθηνών χρηματοδοτείται και από τον προϋπολογισμό των Δημοσίων Επενδύσεων του ΥΠΕΠΘ» («Καθημερινή» 26.5.2010)

Δεν ξέρουμε αν υπάρχουν κι άλλες χώρες στις οποίες οι φορολογούμενοι χρηματοδοτούν τη δημιουργία ενός πνευματικού έργου και μετά πρέπει να πληρώσουν και πάλι για να αποκτήσουν κάποιο αντίγραφό του. Στη «νεοφιλελεύθερη» –όπως συνηθίζουμε να λέμε– Αμερική, όλα τα πορίσματα και όλη η πληροφορία των κρατικά χρηματοδοτούμενων οργανισμών είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Αντιθέτως, στην Ελλάδα υπάρχει τεράστιος πλούτος –γνώση την οποία δεν μπορεί να προσεγγίσει κανείς– καταχωνιασμένος σε σκονισμένα ερμάρια βιβλιοθηκών. Δεκάδες χρηματοδοτούμενα ερευνητικά κέντρα παράγουν μελέτες που τυπώνονται σε λίγα αντίτυπα και μετά χάνονται από τη δημόσια σφαίρα. Κάποιος ερευνητής που μπορεί να τα χρειαστεί θα πρέπει να γίνει ντετέκτιβ για να τα ανακαλύψει.

Αυτή, δυστυχώς, θα είναι και η μοίρα του «Χρηστικού Λεξικού». Μετά τα 15 λεπτά δημοσιότητας που απόλαυσε η Ακαδημία, θα γίνει ένα άχρηστο λεξικό. Εκτός αν βγει στο Διαδίκτυο και το χρησιμοποιήσουν αυτοί που το χρειάζονται περισσότερο. Τα νέα παιδιά...

************************

 H TAYTOTHTA TOY ΛΕΞΙΚΟΥ

 «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας».

Την απόφαση έκδοσης του Λεξικού έλαβε ομόφωνα η Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών τον Ιούνιο του 2003. Τη Συμβουλευτική Επιτροπή αποτέλεσαν οι ακαδημαϊκοί Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, Νικόλαος Ματσανιώτης, Γρηγόριος Σκαλκέας, Νικόλαος Κονομής, Σπύρος Ιακωβίδης, Αθανάσιος Καμπύλης και Βασίλειος Πετράκος. Επιστημονικός υπεύθυνος ανέλαβε ο Γενικός Γραμματεύς της Ακαδημίας Νικόλαος Ματσανιώτης (2003-2010) τον οποίον διαδέχθηκε ο Βασίλειος X. Πετράκος (2010 κ.ε.). Επιστημονικός συντονιστής ορίστηκε ο καθηγητής Γλωσσολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορος Χαραλαμπάκης.
To Χρηστικό Λεξικό στηρίζεται σε πολύχρονη πρωτογενή έρευνα. Παρουσιάζεται σε ένα συνεχές σώμα κειμένων τριών εκατομμυρίων λέξεων ο θησαυρός της νεοελληνικής γλώσσας στη σημερινή δυναμική της μορφή. Αναπτύσσονται με ακρίβεια και πληρότητα περίπου 75.000 λήμματα, σύμπλοκα και στερεότυπες εκφράσεις από τα 120.000 που υπάρχουν στην ηλεκτρονική βάση. Το επιστημονικό λεξιλόγιο, το οποίο κατηγοριοποιείται σε 103 γνωστικούς τομείς, καταλαμβάνει τη θέση που του αξίζει, καθώς διαμορφώνει την Κοινή Νεοελληνική του μέλλοντος.
Έχουν καταγραφεί 5.000 νεολογισμοί, που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο νεοελληνικό λεξικό (π.χ. αναγνωρισιμότητα, αναρτητέος, αντικαπνιστής, αξιολογητής, γενόσημα, ιός έμπολα, αγγλ. Ebola virus, 1976, μπότοξ, πέλετ, σι ντι ες, σκάιπ, αγγλ. skype, 2003), πολλοί από τους οποίους αποτελούν διεθνισμούς υπό μορφή μεταφραστικών δανείων. Αναλύονται εκατοντάδες αθησαύριστοι ως τώρα επιστημονικοί κλάδοι, όπως γεωπληροφορική, ιχυθυοπαθολογία, μουσειογραφία, ψυχοφαρμακολογία.
Η έννοια "Χρηστικό Λεξικό", σε αντιδιαστολή με το "Ιστορικό Λεξικό", αποκτά εδώ ευρύτερη σημασία. Η Ακαδημία Αθηνών έθεσε ψηλότερα τον πήχη.



Βασικές καινοτομίες του Λεξικού

• Κατάρτιση του λημματολογίου από εκτενείς βάσεις δεδομένων, όπως, κατά κύριο λόγο: Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ), InterActive Terminology for Europe (IATE), μηχανή αναζήτησης Google, ηλεκτρονικές βάσεις και ηλεκτρονικά λεξικά της αγγλικής, γαλλικής, γερμανικής, ιταλικής και ισπανικής γλώσσας, επιμέρους βάσεις δεδομένων της Ακαδημίας Αθηνών).
• Καθιέρωση διπλής ορθογράφησης για ορισμένες λέξεις: αβγό-αυγό, κτίριο-κτήριο, ορθοπαιδικός-ορθοπεδικός.
• Σύντομοι και ουσιαστικοί ορισμοί των λημμάτων.
• Αναγραφή της επιστημονικής ονομασίας ζώων και φυτών.
• Ενοποίηση σημασιών. Διάκριση της σημασίας από τη χρήση.
• Καταγραφή αυθεντικών παραδειγμάτων.
• Αναλυτική παρουσίαση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων: ομορφιά: αγγελική, αξεπέραστη, απίστευτη, απόλυτη, ασύγκριτη, διακριτική, εκθαμβωτική, εκρηκτική, εντυπωσιακή, εξαιρετική, εξωτική, κλασική, μαγευτική, μοναδική, τεχνητή. Ανδρική, γυναικεία, εξωτερική, εσωτερική, πνευματική, σωματική, ψυχική.
• Ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων. 
• Πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση στο τέλος κάθε λήμματος. Βλ. τα λήμματα ζωή, μάτι.
• Παράθεση της χρονολογίας εμφάνισης των αγγλικών και γαλλικών λέξεων, όπως και των στερεότυπων εκφράσεων. Ανοίγονται έτσι νέοι ορίζοντες σε θέματα Ιστορίας του πολιτισμού και των επιστημών. Ενδεικτικά παραδείγματα: βιταμίνη < γαλλ. vitamine, 1913. οικοτουρισμός < αγγλ. ecotourism, 1982. λιβερμόριο < διεθν. livermorium, 2012.

Στο Χρηστικό Λεξικό εισάγεται για πρώτη φορά μια σειρά λεξικογραφικών καινοτομιών, οι οποίες στηρίζονται σε σύγχρονες μεταλεξικογραφικές έρευνες.

1. Τίθενται σε νέα βάση οι υφολογικοί και πραγματολογικοί δείκτες της γλώσσας, τριάντα συνολικά. Π.χ. αδόκιμο: αναστυλώνω, αντί αναστηλώνω, αρχαιοπρεπές: εκπάγλου καλλονής, εσφαλμένο: κοινοτυπία, αντί κοινοτοπία, νεανική αργκό: μεγάλε, ως οικεία προσφώνηση, προφορικό: και το ρωτάς;
2. Τα τριτοπρόσωπα ρήματα λημματογραφούνται στο τρίτο πρόσωπο, όταν δεν εμφανίζονται παρά μόνο πολύ σπάνια στο πρώτο πρόσωπο. Βλ. τα λήμματα: αντιβαίνει, αστράφτει, εμφωλεύει, φωσφορίζει.
3. Αξιοποιούνται λεξικογραφικά τα απολεξικοποιημένα ρήματα, αυτά που συντάσσονται συχνά με ένα ουσιαστικό το οποίο φέρει την κύρια σημασία: π.χ. βάζω την υπογραφή μου (= υπογράφω), δίνω συμβουλή (= συμβουλεύω), κάνω την προσευχή μου (= προσεύχομαι).
4. Τίθεται σε νέα βάση η ετυμολογική έρευνα με την ετυμολόγηση όχι των λέξεων γενικά και αόριστα, όπως γινόταν ως σήμερα, αλλά των εκάστοτε σημασιών τους. Για πρώτη φορά παρατίθενται ετυμολογίες με κριτήριο τη σημασία που αποκτά κάθε φορά η λέξη. πάρκο: 1. (σε πόλη) ανοιχτός χώρος ... 2. (κατ' επέκτ.) υπαίθρια έκταση διαμορφωμένη για εκπαιδευτικούς ή/και ερευνητικούς σκοπούς. 3. κατασκευή που αποτελεί περιφραγμένο χώρο, για να κοιμούνται, να παίζουν και να στέκονται τα βρέφη και τα πολύ μικρά παιδιά, χωρίς να διατρέχουν κίνδυνο. [< 1: ιταλ. parco 2: αγγλ. park 3: γαλλ. parc].
5. Αξιοποιείται με στοχευμένες επιμέρους έρευνες η θεωρία των σημασιολογικών πεδίων. Έτσι ο χρήστης του λεξικού αποκτά εποπτεία των εννοιολογικά συγγενών λέξεων: ζυμαρικά: Βλ. μακαρόνια, κανελόνια, κουρκουμπίνες, κριθαράκι, λαζάνια, λιγκουίνι, νιόκι, νουντλς, παπαρδέλες, πένες, πεπονάκι, ραβιόλια, ταλιατέλες, τορτελίνια, τραχανάς, τριβέλι, φαρφάλες, φετουτσίνι, φιδές, χυλοπίτες. Βλ. ακόμα τις λέξεις αστράκι, βίδες ή φουζίλι, μαλλιά αγγέλου κ.ο.κ.
6. Τα συνώνυμα εμφανίζονται στο κατάλληλο συγκείμενο. Στο λήμμα έρχομαι καταγράφονται μέσα στα παραδείγματα 22 συνωνυμικές δυνατότητες. Συσσώρευση συνωνύμων γίνεται σε μονοσήμαντες κυρίως λέξεις. Η καταγραφή τους για εξοικονόμηση χώρου γίνεται στη συχνότερα χρησιμοποιούμενη λέξη. Βλ. τσιγκούνης: εξηνταβελόνης, καβουροτσέπης, μίζερος, σπαγγοραμμένος, σφιχτοχέρης, τσίπης, τσιφούτης, φιλάργυρος, δε(ν) δίνει (ούτε) τ' αγγέλου/τ' Αγίου του νερό. ΑΝΤ. ανοιχτοχέρης.|| (μτφ.-προφ.) ~ στους επαίνους (= φειδωλός, υπέρμετρα συγκρατημένος). ΑΝΤ. γαλαντόμος, γενναιόδωρος, σπάταλος, χουβαρντάς.

Μία από τις βασικές αρετές του Χρηστικού Λεξικού είναι ότι περιγράφει τη νεοελληνική γλώσσα χωρίς προκαταλήψεις, όπως επιβάλλει η σύγχρονη λεξικογραφική πρακτική διεθνώς.

Όπως τονίζει εμφατικά στον μεστό περιεχομένου Πρόλογό του ο Γενικός Γραμματεύς της Ακαδημίας Αθηνών και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου κ. Βασίλειος Χ. Πετράκος, "Λεξικά της Νεοελληνικής υπήρχαν ήδη αξιόλογα, αλλά η Ακαδημία απέβλεψε με το Χρηστικό στην επίτευξη διττού αποτελέσματος: την έκδοση ενός σύγχρονου Λεξικού της γλώσσας μας και τον συνεχή πλουτισμό της ηλεκτρονικής του μορφής. Κάθε στιγμή ο μελετητής θα μπορεί να χρησιμοποιήσει τον λεξιλογικό πλούτο και την εκφραστική ζωντάνια και πληρότητα της γλώσσας μας σε όλη τους τη γνωστή στην επιστήμη έκταση. Η Ακαδημία με το Χρηστικό Λεξικό δεν αποβλέπει σε ρύθμιση της γλώσσας, αποδεδειγμένως ανεδαφική, τουλάχιστον από τα χρόνια του Κοραή. Παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο και επιστημονικώς εξακριβωμένα την πραγματική μορφή της Νεοελληνικής, τον γλωσσικό πλούτο της και τις θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητές της· παράλληλα, με το Λεξικό δίδονται οι αναγκαίες λεξικογραφικές πληροφορίες για την κατανόησή της από τους Έλληνες και την εκμάθησή της από τους ξένους. Με τη σαφήνεια και την πληρότητα των στοιχείων που παρέχονται στο Λεξικό η κατάκτηση της γλώσσας γίνεται δυνατή".

Πληροφορίες έκδοσης: Αθήνα 2014, σελίδες 1819, τρίστηλο με έγχρωμα λήμματα, σε χαρτί βίβλου των 60 γραμμαρίων διαστάσεων 21χ29,50 εκατοστά και βάρους 3 κιλών και 650 γραμμαρίων. Σελιδοποίηση, εφαρμογή διορθώσεων και εκτύπωση: Εθνικό Τυπογραφείο. ISBN 978-960-404-278-4. Τιμή 48 ευρώ.
Για φοιτητές και εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων διατίθεται στην ειδική τιμή των 35 ευρώ στο Βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών, Πανεπιστημίου 25-29 (Στοά Κοραή), 105 64 Αθήνα. Τηλ. 210-3239381
Πηγή Culture.gr