Πώς λειτουργεί η λογοτεχνία (Ο συγγραφέας και ο αφηγητής του)
Η καταφατική αγκίστρωση της αφήγησης στην αλήθεια του δημιουργού μοιάζει να λειτουργεί σαν μαγνήτης
III. Αρχαιότητα και ενδοκειμενικός αφηγητής
Καθετί ερασιτεχνικό [αδέξιο στην τέχνη] είναι ατομικό. Η αρτίωση
της μορφής έγκειται στην ύψιστη αναίρεση του καλλιτέχνη απ’ τον ίδιο.
(Άουγκουστ φον Πλάτεν, 1796-1835)
Η σύγχυση συγγραφέα και αφηγητή σε μικρότερο βαθμό οφείλεται και σε μια γραμματολογική παρανόηση, που ακόμα και γνώστες της λογοτεχνικής θεωρίας δεν απέφυγαν: στην προβολή του ιστορικού, εξωκειμενικού ρόλου του προφορικού αφηγητή, π.χ. του ραψωδού, στη σύγχρονη πεζογραφία της «βουβής πρόσληψης» (όπως τη λέει ο Μπαχτίν), με τον εμμενή, ενδοκειμενικό αφηγητή της. Η σύγχρονη αφηγηματική πρόζα, η λεγόμενη Epik («εποποιία»), κατάγεται από το αρχαίο και το μεσαιωνικό έπος. Ο ρόλος εκεί ήταν να κομίσει κοσμοθεωρητικές, αξιακές και πολιτικές σταθερές, τις οποίες εκπροσωπούσε ο ραψωδός-προφορικός αφηγητής ως ερμηνευτής της καλλιτεχνικής πρόθεσης του εποποιού-συγγραφέα, στον οποίο παρέπεμπε άμεσα η εκφορά του. Ο προφορικός αφηγητής απήγγειλε post verbum, φωτίζοντας και μεθερμηνεύοντας το έργο, ακόμα και δραματοποιώντας το επιτελεστικά με μιμικούς τρόπους και χειρονομίες, τονισμούς και αλλοιώσεις της φωνής. Όλα αυτά δεν ήταν μέρος του έργου, αλλά της παράστασής του και εντέλει της ερμηνείας του. Στον πλατωνικό «Ίωνα» βλέπουμε ότι και ο ραψωδός καλείται να λογοδοτήσει ως προς την ερμηνευτική του επάρκεια, την ικανότητά του να εξηγεί σωστά τον δημιουργό, τον οποίο και εκπροσωπεί, όπως ο ηθοποιός εκπροσωπεί την καλλιτεχνική βούληση του σκηνοθέτη. Πολλοί θεωρητικοί υπέθεσαν ότι, κατά τη μετάβαση της λογοτεχνικής παράδοσης από την προφορικότητα στη γραπτότητα, ο εμμενής-ενδοκειμενικός αφηγητής συγκροτήθηκε ως κειμενική ενσωμάτωση του προφορικού εκείνου, που –όπως ειπώθηκε– ήταν μεταγενέστερος της ολοκλήρωσης του έργου. Πράγμα εσφαλμένο. Εμμενής αφηγηματική φωνή –ως οργανωτική αρχή του κειμένου– υπήρχε πάντα, ακόμα και στο προφορικά παραδιδόμενο έργο, στα τμήματα με «διήγησιν», δηλαδή μη σκηνική απόδοση λόγων, πράξεων, σκέψεων, στις περιγραφές, τα σχόλια κ.λπ.
Είναι μεν αλήθεια, ότι στην πλατωνική-αριστοτελική αντίληψη, όλα τα μη σκηνικά (τα όχι «μιμητικά») σημεία αποδίδονταν άμεσα στον συγγραφέα ως δική του «διήγηση» (telling στην ορολογία του Χένρυ Τζέιμς) και δικό του σχόλιο. Αλλά αυτό μπορεί να ερμηνευτεί μέσω του διαφορετικού ρόλου των αρχαίων –και μετεγέστερων– επών, που ήταν ακριβώς να κομίσουν και να τακτοποιήσουν μια υπερπροσωπική, κοινή εθνική παράδοση από την οποία αντλούσαν και την οποία αναδείκνυαν, για να εξασφαλίσουν άξονες κοινών μεταφυσικών και αξιακών νοηματοδοτήσεων του βίου. Συνάρθρωναν και συσσωμάτωναν στοιχεία συλλογικά, εκπροσωπώντας συνολικότερες σταθερές και τελικά είχαν και τον ρόλο νουθεσίας του ακροατή/αναγνώστη, όπως και οι μύθοι ή τα παραμύθια. Ταυτόχρονα είχαν τον ρόλο ερμηνείας της ιστορικής και κοινωνικής πραγματικότητας και άρα διαμόρφωσης μιας συλλογικής ταυτότητας. Στη φάση αυτή ο δημιουργός δεν είχε λόγο να υπονομεύσει τα λεγόμενα τού και τότε υπαρκτού ενδοκειμενικά αφηγητή, πειραματιζόμενος με άλλες φωνές, ιδιολέκτους και ιδεολογίες, αποκλίνοντας από την άμεση και καταφατική κατάθεση όσων και ο ίδιος πρέσβευε. Στην πλατωνική-αριστοτελική παράδοση, λοιπόν, δεν διαμορφώνεται ακόμα η συνείδηση της αναγκαιότητας διάκρισης της ενδοκειμενικής φωνής από αυτήν του συγγραφέα.
Και τούτο, παρόλο που μια προσεκτική εξέταση δείχνει ότι και στην αρχαιότητα θα μπορούσε να είχε ήδη συμβεί. Π.χ. ο Πλάτωνας, που δεν παραβρέθηκε ιδίοις όμμασι στο δεσμωτήριο τις τελευταίες ώρες του Σωκράτη, πριν του δοθεί ο κύλικας με το τριμμένο κώνειο, θέλησε να τις αφηγηθεί στον Φαίδωνα δια στόματος του ομώνυμου μαθητή, αφήνοντάς τον να σχολιάσει: «Πλάτων δὲ οἶμαι ἠσθένει» («Ο Πλάτωνας, θαρρώ, ήταν άρρωστος»). Ο Φαίδωνας εκπροσωπεί μεν αφηγηματικά την οπτική του Πλάτωνα, που τρόπον τινά ηρωοποιεί τον «ευτυχισμένο» ενώπιον της θανάτωσής του με το «φάρμακο» Σωκράτη, δηλαδή διευθετεί και διευθύνει με κατεξοχήν πλατωνικό τρόπο την αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα. Ταυτόχρονα, όμως, ο Φαίδωνας απομακρύνεται ως ομιλητής από τον επινοητή του διαλόγου, του οποίου την απουσία από το δεσμωτήριο δεν εξηγεί με βεβαιότητα. Το αξιοσημείωτο εδώ είναι το «οἶμαι» – η διάσταση των γνωσιολογικών οριζόντων συγγραφέα και αφηγητή.
Ομοίως σε λυρικούς ποιητές των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, σε «ποιήματα ρόλου» (Rollengedichte), κατονομάζεται ενίοτε τριτοπρόσωπα ο ίδιος ο ποιητής-δημιουργός από το «ποιητικό εγώ» (μια έννοια που εισάγεται μόλις το 1910 από τη Μαργκαρέτε Ζούσμαν), έτσι π.χ. στην Ήριννα: «Για μένα [η φίλη μου/«συνεταιρίς»] η Ήριννα χάραξε αυτό το επίγραμμα πάνω στο μνήμα», λέει η νεκρή που «ο πατέρας μου με φώναζε Βαυκίδα» (μτφρ. Τ. Καραγεωργίου). Δηλαδή η νεαρή ποιήτρια ανοικειώνει τριπλά, για να πετύχει αισθητικά την ένταση: i. Καταθέτει ένα ελεγειακό ποίημα ως πραγματικό επίγραμμα χαραγμένο, τάχα, σε τύμβο. ii. Υπογραμμίζει τη σημασία της εν λόγω φιλίας και άρα το πένθος της, καθρεφτίζοντας τη δική της κατάφαση της Βαυκίδας, καθώς βάζει εκείνη, τη νεκρή να την προσφωνεί. iii. Εγκαταλείπει τη δική της αφηγηματική οπτική, δίνοντας το όνομα της φίλης μέσω του πατέρα της, ένα πρόσωπο σημαντικό μόνο για τη Βαυκίδα.
Παρόλη την ύπαρξη πολλών αφηγηματικών επιπέδων (ενδοαφηγήσεων/υποαφηγήσεων), ούτε στον Όμηρο ή Ησίοδο ή τους λυρικούς, ούτε στους Προσωκρατικούς, π.χ. στον Παρμενίδη, ούτε στον Πλάτωνα δεν αναδύεται η συνείδηση της δυνητικά απόλυτης αυτονομίας απόψεων, ψυχολογίας και ιδιολέκτου κάθε αφηγητή από αυτές του συγγραφέα. Η καταφατική αγκίστρωση της αφήγησης στην αλήθεια του δημιουργού μοιάζει να λειτουργεί σαν μαγνήτης, που δεν αφήνει την αφηγηματική φωνή να απομακρυνθεί από την άλω των θέσεων του συγγραφέα. Και παρά την πολυσχιδή αφηγηματολογικά οργάνωση, που μετακινεί ενίοτε την «εστίαση»-οπτική εντός του ίδιου αποσπάσματος, π.χ. σε κάποια ποιήματα της Σαπφώς, δεν αναδύθηκε η κατανόηση ότι ο αφηγητής ή, αντιστοίχως, το «ποιητικό εγώ» δεν είναι πρωτίστως πρόσωπο, όσο είναι κειμενική δομή για την ενορχήστρωση ενός αισθητικού αποτελέσματος.
Θα συνεχίσω την επόμενη Κυριακή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου