«Και γαρ αρχιτέκτων γε πας ούκ αυτός εργατικός αλλ' εργατών άρχων»(Πλάτων, "Πολιτικός")

 

Αρχιτεκτονική και αρχιτέκτονες στην ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα

Κωστής Καζαμιάκης, 1*, 2*

efsyn.gr 

7–8 λεπτά

---

Πλάτων, Πολιτικός: Και γαρ αρχιτέκτων γε πας ούκ αυτός εργατικός αλλ' εργατών άρχων.

Ας θυμηθούμε μερικές χαρακτηριστικές φράσεις του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου (80-15 π.Χ.). ο οποίος είχε μελετήσει επισταμένως την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική.

-Αρμονική σχεδίαση σημαίνει ότι τίποτα πια δεν μπορεί να προστεθεί ή να αφαιρεθεί.
-Βασικές αρχές της Αρχιτεκτονικής: Τάξη, διευθέτηση, ευρυθμία, συμμετρία, κοσμιότητα, οικονομία.
-Οι τρεις αρχές της αρχιτεκτονικής: Κάλλος, σταθερές αρχές, επίτευξη καλής χρήσεως. Ο αρχιτέκτονας οφείλει να κρατά  αυτές τις τρεις αρχές χωρίς καμιά  από αυτές να τονίζεται εις βάρος των άλλων.
-Το μεγαλύτερο μέλημα του αρχιτέκτονα είναι οι σωστές αναλογίες των κτιρίων.

Για τους αρχιτέκτονες του αρχαίου ελληνικού κόσμου  έχουμε πολλές  αλλά  αποσπασματικές πληροφορίες.
 Αρχιτέκτων  αρχικά σήμαινε αρχιξυλουργός,  αρχιτεχνίτης ή αρχιμάστορας.
(τέκτων, -ονος, ὁ (<τίκτω)• κάθε ένας που κατεργάζεται ξύλα,  ξυλουργός, λεπτουργός)
Από τον 6ο π.Χ. αιώνα μερικοί αρχιτέκτονες θαυμάστηκαν πολύ για τα έργα, τις γνώσεις και τα γραπτά τους. Κάποιοι έγιναν γνωστοί με το όνομα τους.

Στον 5ο αιώνα π.Χ. γνωρίζουμε ότι οι αρχιτέκτονες Ικτίνος και Καλλικράτης σχεδίασαν και επέβλεψαν το έργο της ανέγερσης του Παρθενώνα όπου  επικεφαλής όλων ήταν ο Φειδίας περιώνυμος γλύπτης αλλά και αρχιτέκτων.  Τα μνημεία της κλασσικής εποχής  με την τεχνική και καλλιτεχνική τους αρτιότητα δείχνουν την ουσιαστική συμμετοχή μεγάλων αρχιτεκτόνων. Ο Πλάτων ( «Πολιτικός», 259e – 260a) αναφέρει: Καί γαρ αρχιτέκτων γε πας ούκ αυτός εργατικός αλλ' εργατών άρχων. Ο αρχιτέκτων δεν εργάζεται χειρωνακτικά, δεν είναι τεχνίτης, αλλά διευθύνει τους τεχνίτες συμβάλλοντας με τις θεωρητικές του γνώσεις και την εμπειρία του στην επιτυχία του έργου.

Αρχαία κείμενα και οικοδομικές επιγραφές αναφέρουν αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν και να επιβλέπουν κτιριακά έργα,  κατοικίες, ανάκτορα, οχυρωματικά, υδραυλικά έργα και υδραγωγεία και άλλα δημόσια έργα όπως αθλητικά, θέατρα, έργα οδοποιίας.. Όλα ξεκινούσαν από την οργάνωση του εργοταξίου. Αν και διέθεταν ευρύτερη μόρφωση και θεωρητική κατάρτιση ποτέ δεν απέκτησαν τη φήμη των γλυπτών,  των ζωγράφων, και των αγγειογράφων. Αναφέρονται πολλά κείμενα που είχαν γραφτεί από αρχιτέκτονες όπως: Του Ικτίνου για τον Παρθενώνα, του Πυθίου (1), του Ερμογένους (2)..

Οι πηγές αναφέρουν τον αρχιτέκτονα Μνησικλή για τα Προπύλαια των Αθηνών, τον Καλλικράτη για το Ναό της Απτέρου Νίκης, τον «αρχιτέκτονα του Θησείου» για τον αρχιτέκτονα (δε σώθηκε το όνομα του)  τεσσάρων δωρικών κλασσικών ναών της εποχής του Παρθενώνα. Του αποδίδουν τους ναούς: Θησείον ( Ναός Αθηνάς και Ηφαίστου), το ναό του Άρεως, το ναό του Ποσειδώνος στο Σούνιο και το ναό του Ραμνούντος, τον γλύπτη και αρχιτέκτονα  Σκόπα για τον ναό της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα.. Ο Παυσανίας αποδίδει τον Ναό του Επικουρείου Απόλλωνος στις Βάσσες της Φιγαλείας στον Ικτίνο..

(1) Κατά τον Βιτρούβιο, ο Πύθιος σχεδίασε με τον αρχιτέκτονα Σάτυρο , το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου και αργότερα έκτισε το ναό της Αθηνάς Πολιάδος στην Πριήνη.
(2) Ο Ερμογένης ήταν αρχιτέκτων και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής στα τέλη του 3ου αι π.Χ. Μάλλον καταγόταν από την Πριήνη. Του αποδίδονται τα έργα: Ο Ναός της Αρτέμιδος στη Μαγνησία και ο Ναός του Διονύσου στην Τέω. Ο Βιτρούβιος αναφέρεται στον Ερμογένη.

Οι αρχιτέκτονες της αρχαιότητος μας παρέδωσαν την μέθοδο και τη χρονική σειρά της εξελίξεως της αρχιτεκτονικής. Τα έργα τους αναλύουν και ερμηνεύουν την πορεία των τρόπων συνθέσεως, την εξέλιξη των αρχιτεκτονικών μορφών, τη σωστή διάπλαση και διάταξη των χώρων, τη λειτουργία του κενού, τη χρήση των οπτικών εκλεπτύνσεων και διορθώσεων, τη χρήση των χρωμάτων στα αρχιτεκτονικά μέλη..Η αρχιτεκτονική διαμόρφωσε τα πλαίσια της ζωής των ανθρώπων.

Για την κοινωνική θέση των αρχιτεκτόνων  λίγα γνωρίζουμε και λιγότερα μπορούμε να τεκμηριώσουμε. Ο Πλίνιος διέσωσε πλείστες πληροφορίες για καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες της αρχαιότητας.

Το μοναδικό πλήρες βιβλίο αρχιτεκτονικής που έχουμε από την αρχαιότητα είναι του Ρωμαίου Βιτρούβιου με τον τίτλο: « Δέκα βιβλία περί αρχιτεκτονικής». Είναι γραμμένο στα Λατινικά και αναφέρεται στη σύγχρονη του ρωμαϊκή αρχιτεκτονική αλλά κυρίως για τους τρόπους δομής των αρχαίων Ελλήνων. Περιγράφει, αναλύει και δείχνει πως πρέπει να δομούνται οι πόλεις, οι ναοί, τα θέατρα, τα λουτρά, οι κατοικίες, τα υδραγωγεία.. Τον απασχολούν οι τρόποι δομής, τα υλικά, οι αναλογίες, η προοπτική, η σκηνογραφία.. Σχολιάζει και τα θεωρητικά εφόδια και την παιδεία του αρχιτέκτονα. Ομολογεί ότι τις γνώσεις του τις αποκόμισε από την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και τα ελληνικά μνημεία και  βιβλία (βιβλίο VII, Εισαγωγή, 12).

Γενικά για τη Αρχιτεκτονική:

Μπρανκούζι: Η αρχιτεκτονική είναι κατοικημένη γλυπτική.

Λε Κορμπυζιέ: Η αρχιτεκτονική είναι το σοφό, σωστό και καταπληκτικό παιχνίδι των μορφών κάτω από το φως.

Μίες Βαν Ντε Ρόε: Η αρχιτεκτονική είναι η επιθυμία μιας εποχής εκφρασμένη στο χώρο.

Φρανκ Λόιντ Ράιτ:

-Τα κτίρια είναι κι αυτά παιδιά της Γης και του Ήλιου.

- «Η μορφή ακολουθεί τη λειτουργικότητα»: αυτό είναι κάτι που έχει παρεξηγηθεί. Η μορφή και η λειτουργικότητα πρέπει να είναι ένα.
-Κάθε μεγάλος αρχιτέκτονας είναι μεγάλος ποιητής. Πρέπει να είναι  πρωτοπόρος  εκφραστής του καιρού του και της εποχής του.

1*. Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.

2*. Στη μνήμη του παππού μου του Ανωγειανού Γιαγκάκη Σαλούστρου (1880- 1961) που σχεδίαζε στο μυαλό του ένα κτίριο, μικρό ή μεγάλο (κατοικία, σχολείο, εκκλησία..) το κατασκεύαζε, από τα θεμέλια μέχρι τη στέγη, και στο τέλος έφτιαχνε όλα τα κουφώματα και τα έπιπλα. Αν επρόκειτο για οικία δεν παρέλειπε ποτέ το «αργαστήρι» (= αργαλειό). Βοηθοί του πανάξιοι, οι γιοι του, αδέλφια της μάνας μου: Κωστής, Πετρούλιος, Αριστείδης, Νίκος, Μανόλης. Όλοι και ιδιαίτερα ο Κωστής και ο Μανόλης έκαναν και ξυλόγλυπτα και άλλες καλλιτεχνικές εργασίες. Ο παππούς Γιαγκάκης έμαθε τις τέχνες από τον πατέρα του, προπάππο μου, Χαραλάμπη Σαλούστρο. Σήμερα ο Κοσμάς Σαλούστρος (πρώτος μου εξάδελφος), γιος του θείου Κωστή (1917-1991), αποτελεί την τέταρτη γενιά αυτής της οικογενειακής παράδοσης που αγγίζει τα 200 χρόνια. Είχα την τύχη να ακούσω από τον παππού και τους θείους αλλά και από τη γιαγιά Ζουμπουλιά Σαλούστρο- Ντακανάλε πολλές ιστορίες για τα έργα της οικογένειας. Πολλά γνώριζε και η μητέρα μου, Μαρίκα Σαλούστρο- Καζαμιάκη (1925- 2017)όπως η θεία Αθηνά και οι μικρότεροι θείοι Κοσμάς και Γιώργος. Όταν τέλειωσα το Πολυτεχνείο είχα την ευκαιρία να θαυμάσω πολλά από τα έργα τους είτε επρόκειτο για κτίσμα ή για έπιπλο, η για αργαλειό,  ή για τέμπλο ξυλόγλυπτο.. Ο γιος του Μανόλη Χαράλαμπος Σαλούστρος τώρα και δεκαετίες συγκεντρώνει αυτό το υλικό. Η διασπορά των έργων τους αφορούσε όλη την Κρήτη, κυρίως το νομό Ηρακλείου.