ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Ο Παλαμάς ως πολίτης του κόσμου και ως πατριώτης*
1ο Μέρος
Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, Χωρίς Τίτλο, 2019, ανεξίτηλοι μαρκαδόροι σε χαρτόνι (τμήμα). Ο ζωγράφος παρουσιάζει στην Γκαλερί Citronne 21 καινούργια έργα. Εγκαίνια έκθεσης: 28 Νοεμβρίου. Πατριάρχου Ιωακείμ 19, 4ος όροφος.
Μονοφωνικός και μονότροπος ποιητής, που
να ακολουθεί με θρησκευτική προσήλωση έναν δρόμο χωρίς παρεκκλίσεις,
υπαναχωρήσεις ή άλματα, χωρίς στοιχήματα εντέλει, δύσκολα βρίσκεται.
Είτε τις αισθητικές του επιλογές έχουμε κατά νουν είτε τις ιδέες που υποστηρίζουν οι στίχοι του. Αυτό ισχύει προπάντων αν ο ποιητής έζησε σε μεταιχμιακές περιόδους, και αν, επιπλέον, το έργο του εκτείνεται σε αρκετές δεκαετίες και καλύπτει χιλιάδες σελίδες.
Θα πρέπει λοιπόν να διερευνάται προσεχτικά, με τη μελέτη των ίδιων των αυθεντικών πηγών και όχι μόνο των ερμηνειών τους, αν όσα ελέγχονται ως αντιφάσεις έχουν ορισμένα έστω γνωρίσματα των εναντιοφανειών, όπως αποκαλούν οι θεολόγοι τις διαφορές ανάμεσα σε κάποια χωρία των Γραφών.
Μια τέτοια περίπτωση ενδέχεται να αποτελεί ο Κωστής Παλαμάς, με τις εσωτερικές αντιφάσεις του να μην υπονομεύουν εντέλει το έργο του, αλλά να το αποκαλύπτουν στην πολυφωνικότητά του.
Υπηρέτησε τη γραφή, στις ποικίλες εκδοχές της (ποίηση, κριτική, διηγηματογραφία, θέατρο, μαχητική αρθρογραφία), για πάνω από έξι δεκαετίες. Τα «Απαντά» του, στη μέχρι τώρα έκδοσή τους από το Ιδρυμα Παλαμά, απαρτίζονται από δεκαέξι πολυσέλιδους τόμους. Η νέα, φιλολογική έκδοσή τους, αναγκαία από πολύ καιρό, σίγουρα θα τους υπερβεί.
Επί δεκαετίες, το παλαμικό εκκρεμές δεν έπαψε ποτέ να κινείται. Όχι όμως άναρχα. Την εκάστοτε διαδρομή του τη χάραζε ο ποιητής, έτσι όπως αφιερωνόταν σ’ ένα διπλό και διαρκώς ανανεούμενο εγχείρημα· της αυτογνωσίας από τη μια, της άμεσης ανταπόκρισης στη ζήτηση των καιρών από την άλλη.
Όντας ποιητής-κρίκος ανάμεσα σε ιστορικές και λογοτεχνικές εποχές ξεχωριστής σημασίας, δεν πορεύτηκε παράλληλα προς τον καλλιτεχνικό, κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό χρόνο. Δεν υπήρξε έξω από αυτόν, παραδομένος στην ηδονή κάποιου χρυσελεφάντινου πύργου αυτάρκειας και αυταρέσκειας. Συναντήθηκε με τον χρόνο, επηρεάστηκε καίρια, και δοκίμασε να τον επηρεάσει· να επηρεάσει λ.χ. την πορεία της γλώσσας, πρωταγωνιστώντας στη μάχη του δημοτικισμού.
Το λογοτεχνικό του έργο παρουσιάζεται εν-χρονισμένο, θα έλεγα κάθε φορά έγκαιρο, κάθε φορά δηλαδή που επιχειρούσε να ανταποκριθεί με αμεσότητα στα συμβαίνοντα. Κάθε φάση της λογοτεχνικής πορείας του προϋποθέτει την προηγούμενη, που δεν την απαρνείται, και οδηγεί ομαλά στην επόμενη. Δεν έχουμε να κάνουμε με έναν βίο-σε-αποσπάσματα.
Ο περίφημος δυαδισμός του Παλαμά, κατά συνέπεια, μπορεί να θεωρηθεί εν μέρει απότοκος της διαρκούς έγνοιας του να υπηρετεί την ποίηση ως αποστολή, τα επικαιρικά γνωρίσματα της οποίας εναλλάσσονται.
Στην «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας» ο Κ.Θ. Δημαράς μιλάει για «ψυχολογικό διχασμό» του Παλαμά. Στη δική του «Ιστορία» ο Λίνος Πολίτης σημειώνει πως «η κριτική παρατήρησε ότι στην ποιητική σκέψη του Παλαμά κυριαρχεί ένας δυαδισμός, μια ταλάντευση ανάμεσα σε δυο αντίθετους πόλους. [...] Το ποιητικό του έργο ταλαντεύεται επίσης ανάμεσα σε δύο ακραία όρια, σ’ έναν ελάσσονα και σ’ έναν μείζονα τόνο· είναι τα ποιήματα τα πιο λυρικά, όπου ψάλλει το σπίτι, την απόμερη, “ασάλευτη” ζωή (αυτό που ο ίδιος ονόμασε “λυρισμό τού εγώ”) και τα άλλα (“ο λυρισμός τού εμείς”), όπου εκτείνεται σε μεγαλύτερες επικές συνθέσεις, σε “μεγάλα οράματα”». Κοντινός στην «ταλάντευση» του Λίνου Πολίτη είναι ο όρος «αμφιταλάντευση» που χρησιμοποιεί ο Δημήτρης Τζιόβας, από κοινού με τον όρο «αμφιθυμία», στο βιβλίο του «Από τον λυρισμό στον μοντερνισμό».
Τεκμήρια των διαφοροποιήσεων ή των αντιθέσεων στη σκέψη του Παλαμά και στην ποιητική, κριτικογραφική ή αρθρογραφική εφαρμογή της, ή τεκμήρια της «δυναμικής πολλαπλότητάς» του, παρέχει αρκετά ο ίδιος. Ειδικότερα όσον αφορά τη στάση του ως προς το δίπολο πατριωτισμός/κοσμοπολιτισμός, εθνικισμός (ή μεγαλοϊδεατισμός)/διεθνισμός, η διερεύνησή της, για να μην αποβεί μονομερής, προϋποθέτει οπωσδήποτε τη μελέτη του «Δωδεκάλογου του Γύφτου» (1907) και των «Σατιρικών Γυμνασμάτων» (1912), σε συνδυασμό πάντα με την ιστορική συγκυρία που πυροδότησε τη γραφή τους. Περιττεύει ίσως να ειπωθεί ότι στο εννοιολόγιο του (αρχαιολάτρη, πρωτίστως δε αρχαιογνώστη) Παλαμά ο όρος κοσμοπολιτισμός δεν είχε ποτέ το ελαφρό νόημα που του αποδίδει η τρέχουσα χρήση, αλλά μοιραζόταν την ουσία που έχει η λέξη «κόσμιος» (πολίτης του κόσμου) στην αντίληψη του Επίκτητου και του Σωκράτη. Από αυτήν την αντίληψη έλκει την καταγωγή της η εξής ποιητική διακήρυξη στη «Φλογέρα του βασιλιά» (1910): «Στην οικουμένη ειρήνη, / αδερφοσύνη στους λαούς, χαρά και καλή γνώμη / στη γη! / Τρισεύγενη η δουλειά, μια Πολιτεία ο κόσμος!» Μνημονευτέα εδώ η εξής παλαιότερη παρατήρηση του Κ.Γ. Κασίνη, γενικού επόπτη της νέας, πρώτης πλήρους έκδοσης των «Απάντων»:
«Μπορεί, βέβαια, ο πολίτης Παλαμάς να είναι δεμένος με τον τόπο του, αλλά υπερβαίνει την στενή ιδέα της πατρίδας και αισθάνεται ως πολίτης του ευρέος βαλκανικού χώρου, συνεχίζοντας υπό άλλες συνθήκες το κήρυγμα της βαλκανικής συμπολιτείας του Ρήγα. Ακόμη πιο προωθημένες θέσεις βρίσκουμε στη “Φλογέρα του βασιλιά”, που θεωρήθηκε ως το πιο στενά πατριδολατρικό ποίημα, όπου διακηρύσσει την ευρωπαϊκή ιδέα και, πιο ριζοσπαστικά ως πολίτης του κόσμου πια, κτυπά την κεφαλαιοκρατία και κηρύσσει την ειρήνη, την αδελφοσύνη των λαών, με αποτέλεσμα ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ένας από τους πιο καταρτισμένους κριτικούς και συνειδητός τροτσκιστής στα νιάτα του, να σημειώνει ότι εδώ διατυπώνεται τόσο πρώιμα και τόσο ρωμαλέα το σοσιαλιστικό ιδανικό».
Αν, μολαταύτα, εξακολουθεί να φαίνεται δύσκολο να αντιμετωπιστεί η «Φλογέρα του βασιλιά» σαν κάτι βαθύτερο από πατριδολατρικό συναξάρι, τουλάχιστον ο «Δωδεκάλογος του Γύφτου» πρέπει να απαλλαγεί από τις «πατριωτικές» παραναγνώσεις, που επιχείρησαν να αμβλύνουν το οξύ ποιητικό άγγελμά του, να μετριάσουν την κρημνιστική επιθετικότητά του και να σχετικοποιήσουν όσα περί πατρίδων (ή μάλλον κατά πατρίδων) λέγονται εκεί από τον Γύφτο. Στην ανάδειξη ακριβώς του καθαυτό ποιητικού μηνύματος αποβλέπει το κεφάλαιο «Πατρίδα - Κόσμος» στο βιβλίο του Παντελή Βουτουρή «Αγαπημένε μου Ζαρατούστρα: Παλαμάς - Νίτσε».
Στο «Γιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδων!», που ακούγεται τέσσερις φορές στον Έβδομο Λόγο (την τρίτη φορά παίρνει τη μορφή «Γιούχα και πάλε γιούχα της πατρίδας», στον ενικό), απαντά κατά κάποιον τρόπο ο ίδιος ο Παλαμάς, με το ποίημα «Γνώμες, καρδιές, όσοι Ελληνες» (1925), της συλλογής «Δειλοί και σκληροί στίχοι» (1928). Και μπορεί στο συγκεκριμένο ποίημα να χρησιμοποιεί ως μότο λίγες γραμμές από τον Πρόλογό του στον «Δωδεκάλογο», το συμπέρασμά του όμως βρίσκεται στην αντίθετη όχθη σε σχέση με το θριαμβικό «Γιούχα» του Γύφτου: «Δε ζει χωρίς πατρίδες / η ανθρώπινη ψυχή»...........
[Συνεχίζεται].
* Ομιλία στην επιστημονική εκδήλωση «Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς σήμερα» που οργάνωσαν ο Τομέας Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής, το Ιδρυμα Κωστή Παλαμά και το περιοδικό «Νέα Ευθύνη» (20.11.2019).
[…]
Δείξε εσύ πως πρώτα είσαι ο άρχοντας
κι ο εξουσιαστής
του θυµού σου, της βουλής σου, της ψυχής σου
γίνε δουλευτής.
Σβήσε κάθε σου ξεχώρισµα,
ρίχ’ το δαχτυλίδι σου αρραβώνα
µέσα στο κανάλι του λαού·
[…]
Κι από σας κανείς δεν την ορίζει,
κι από σας κανείς δεν την κρατεί
την ακέρια Δικιοσύνη
και την ακοµµάτιαστη Αρετή·
Γιατί σέρνουν όργητες και µίση
πάντα, εσάς δεξά κι εσάς ζερβά,
και µαζί ένας τόπος εδώ κάτου
δε σας παίρνει, κι αν σας δίνανε τ’ απέραντα,
θα τα γύρευε ο καθένας σας δικά του.
[…]
Γύφτε λαέ,άκου σέ µε· το πρωτόσταλτο είµαι
σηµάδι από την πλάση που θα’ρθεί,
κι ύστερα κι από ποιούς καιρούς και χρόνια πόσα!
Ένας εγώ, και ζω για χίλιους.
Γύφτε λαέ, άκουσέµε, δε σου µίλησε
προφήτης σου ποτέ σαν τη δικήµου γλώσσα.
Ποιός είναι αυτός που πύργους χτίζει στον αέρα
με τη φωνή του κράχτη και μοιράζει μας
βασιλικά τα κάστρα κι άπρεπων ελπίδων
ίσκιους μπροστά στα μάτια μας σαλεύει;
Είµαστ’ εµείς οι απάτριδοι κι οι αγιάτρευτοι·
γιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδων!
Είµαστ’ εµείς οι αθάνατοι απολίτιστοι·
κι οι Πολιτείες ληµέρια των ακάθαρτων,
κι οι Πολιτείες ταµπούρια των κιοτήδων·
στη στρούγκα λυσσοµάνηµα και φαγωµός
λύκων, σκυλιών, προβάτων και τσοπάνηδων.
Γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων!
[…]
Κι αν πέσαμε σε πέσιμο πρωτάκουστο
και σε γκρεμό κατρακυλήσαμε
που πιο βαθύ καμιά φυλή δεν είδε ως τώρα,
είναι γιατί με των καιρών το πλήρωμα
όμοια βαθύ εν’ ανέβασμα μας μέλλεται
προς ύψη ουρανοφόρα!
Kωστής Παλαμάς
Είτε τις αισθητικές του επιλογές έχουμε κατά νουν είτε τις ιδέες που υποστηρίζουν οι στίχοι του. Αυτό ισχύει προπάντων αν ο ποιητής έζησε σε μεταιχμιακές περιόδους, και αν, επιπλέον, το έργο του εκτείνεται σε αρκετές δεκαετίες και καλύπτει χιλιάδες σελίδες.
Θα πρέπει λοιπόν να διερευνάται προσεχτικά, με τη μελέτη των ίδιων των αυθεντικών πηγών και όχι μόνο των ερμηνειών τους, αν όσα ελέγχονται ως αντιφάσεις έχουν ορισμένα έστω γνωρίσματα των εναντιοφανειών, όπως αποκαλούν οι θεολόγοι τις διαφορές ανάμεσα σε κάποια χωρία των Γραφών.
Μια τέτοια περίπτωση ενδέχεται να αποτελεί ο Κωστής Παλαμάς, με τις εσωτερικές αντιφάσεις του να μην υπονομεύουν εντέλει το έργο του, αλλά να το αποκαλύπτουν στην πολυφωνικότητά του.
Υπηρέτησε τη γραφή, στις ποικίλες εκδοχές της (ποίηση, κριτική, διηγηματογραφία, θέατρο, μαχητική αρθρογραφία), για πάνω από έξι δεκαετίες. Τα «Απαντά» του, στη μέχρι τώρα έκδοσή τους από το Ιδρυμα Παλαμά, απαρτίζονται από δεκαέξι πολυσέλιδους τόμους. Η νέα, φιλολογική έκδοσή τους, αναγκαία από πολύ καιρό, σίγουρα θα τους υπερβεί.
Επί δεκαετίες, το παλαμικό εκκρεμές δεν έπαψε ποτέ να κινείται. Όχι όμως άναρχα. Την εκάστοτε διαδρομή του τη χάραζε ο ποιητής, έτσι όπως αφιερωνόταν σ’ ένα διπλό και διαρκώς ανανεούμενο εγχείρημα· της αυτογνωσίας από τη μια, της άμεσης ανταπόκρισης στη ζήτηση των καιρών από την άλλη.
Όντας ποιητής-κρίκος ανάμεσα σε ιστορικές και λογοτεχνικές εποχές ξεχωριστής σημασίας, δεν πορεύτηκε παράλληλα προς τον καλλιτεχνικό, κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό χρόνο. Δεν υπήρξε έξω από αυτόν, παραδομένος στην ηδονή κάποιου χρυσελεφάντινου πύργου αυτάρκειας και αυταρέσκειας. Συναντήθηκε με τον χρόνο, επηρεάστηκε καίρια, και δοκίμασε να τον επηρεάσει· να επηρεάσει λ.χ. την πορεία της γλώσσας, πρωταγωνιστώντας στη μάχη του δημοτικισμού.
Το λογοτεχνικό του έργο παρουσιάζεται εν-χρονισμένο, θα έλεγα κάθε φορά έγκαιρο, κάθε φορά δηλαδή που επιχειρούσε να ανταποκριθεί με αμεσότητα στα συμβαίνοντα. Κάθε φάση της λογοτεχνικής πορείας του προϋποθέτει την προηγούμενη, που δεν την απαρνείται, και οδηγεί ομαλά στην επόμενη. Δεν έχουμε να κάνουμε με έναν βίο-σε-αποσπάσματα.
Ο περίφημος δυαδισμός του Παλαμά, κατά συνέπεια, μπορεί να θεωρηθεί εν μέρει απότοκος της διαρκούς έγνοιας του να υπηρετεί την ποίηση ως αποστολή, τα επικαιρικά γνωρίσματα της οποίας εναλλάσσονται.
Στην «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας» ο Κ.Θ. Δημαράς μιλάει για «ψυχολογικό διχασμό» του Παλαμά. Στη δική του «Ιστορία» ο Λίνος Πολίτης σημειώνει πως «η κριτική παρατήρησε ότι στην ποιητική σκέψη του Παλαμά κυριαρχεί ένας δυαδισμός, μια ταλάντευση ανάμεσα σε δυο αντίθετους πόλους. [...] Το ποιητικό του έργο ταλαντεύεται επίσης ανάμεσα σε δύο ακραία όρια, σ’ έναν ελάσσονα και σ’ έναν μείζονα τόνο· είναι τα ποιήματα τα πιο λυρικά, όπου ψάλλει το σπίτι, την απόμερη, “ασάλευτη” ζωή (αυτό που ο ίδιος ονόμασε “λυρισμό τού εγώ”) και τα άλλα (“ο λυρισμός τού εμείς”), όπου εκτείνεται σε μεγαλύτερες επικές συνθέσεις, σε “μεγάλα οράματα”». Κοντινός στην «ταλάντευση» του Λίνου Πολίτη είναι ο όρος «αμφιταλάντευση» που χρησιμοποιεί ο Δημήτρης Τζιόβας, από κοινού με τον όρο «αμφιθυμία», στο βιβλίο του «Από τον λυρισμό στον μοντερνισμό».
Τεκμήρια των διαφοροποιήσεων ή των αντιθέσεων στη σκέψη του Παλαμά και στην ποιητική, κριτικογραφική ή αρθρογραφική εφαρμογή της, ή τεκμήρια της «δυναμικής πολλαπλότητάς» του, παρέχει αρκετά ο ίδιος. Ειδικότερα όσον αφορά τη στάση του ως προς το δίπολο πατριωτισμός/κοσμοπολιτισμός, εθνικισμός (ή μεγαλοϊδεατισμός)/διεθνισμός, η διερεύνησή της, για να μην αποβεί μονομερής, προϋποθέτει οπωσδήποτε τη μελέτη του «Δωδεκάλογου του Γύφτου» (1907) και των «Σατιρικών Γυμνασμάτων» (1912), σε συνδυασμό πάντα με την ιστορική συγκυρία που πυροδότησε τη γραφή τους. Περιττεύει ίσως να ειπωθεί ότι στο εννοιολόγιο του (αρχαιολάτρη, πρωτίστως δε αρχαιογνώστη) Παλαμά ο όρος κοσμοπολιτισμός δεν είχε ποτέ το ελαφρό νόημα που του αποδίδει η τρέχουσα χρήση, αλλά μοιραζόταν την ουσία που έχει η λέξη «κόσμιος» (πολίτης του κόσμου) στην αντίληψη του Επίκτητου και του Σωκράτη. Από αυτήν την αντίληψη έλκει την καταγωγή της η εξής ποιητική διακήρυξη στη «Φλογέρα του βασιλιά» (1910): «Στην οικουμένη ειρήνη, / αδερφοσύνη στους λαούς, χαρά και καλή γνώμη / στη γη! / Τρισεύγενη η δουλειά, μια Πολιτεία ο κόσμος!» Μνημονευτέα εδώ η εξής παλαιότερη παρατήρηση του Κ.Γ. Κασίνη, γενικού επόπτη της νέας, πρώτης πλήρους έκδοσης των «Απάντων»:
«Μπορεί, βέβαια, ο πολίτης Παλαμάς να είναι δεμένος με τον τόπο του, αλλά υπερβαίνει την στενή ιδέα της πατρίδας και αισθάνεται ως πολίτης του ευρέος βαλκανικού χώρου, συνεχίζοντας υπό άλλες συνθήκες το κήρυγμα της βαλκανικής συμπολιτείας του Ρήγα. Ακόμη πιο προωθημένες θέσεις βρίσκουμε στη “Φλογέρα του βασιλιά”, που θεωρήθηκε ως το πιο στενά πατριδολατρικό ποίημα, όπου διακηρύσσει την ευρωπαϊκή ιδέα και, πιο ριζοσπαστικά ως πολίτης του κόσμου πια, κτυπά την κεφαλαιοκρατία και κηρύσσει την ειρήνη, την αδελφοσύνη των λαών, με αποτέλεσμα ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ένας από τους πιο καταρτισμένους κριτικούς και συνειδητός τροτσκιστής στα νιάτα του, να σημειώνει ότι εδώ διατυπώνεται τόσο πρώιμα και τόσο ρωμαλέα το σοσιαλιστικό ιδανικό».
Αν, μολαταύτα, εξακολουθεί να φαίνεται δύσκολο να αντιμετωπιστεί η «Φλογέρα του βασιλιά» σαν κάτι βαθύτερο από πατριδολατρικό συναξάρι, τουλάχιστον ο «Δωδεκάλογος του Γύφτου» πρέπει να απαλλαγεί από τις «πατριωτικές» παραναγνώσεις, που επιχείρησαν να αμβλύνουν το οξύ ποιητικό άγγελμά του, να μετριάσουν την κρημνιστική επιθετικότητά του και να σχετικοποιήσουν όσα περί πατρίδων (ή μάλλον κατά πατρίδων) λέγονται εκεί από τον Γύφτο. Στην ανάδειξη ακριβώς του καθαυτό ποιητικού μηνύματος αποβλέπει το κεφάλαιο «Πατρίδα - Κόσμος» στο βιβλίο του Παντελή Βουτουρή «Αγαπημένε μου Ζαρατούστρα: Παλαμάς - Νίτσε».
Στο «Γιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδων!», που ακούγεται τέσσερις φορές στον Έβδομο Λόγο (την τρίτη φορά παίρνει τη μορφή «Γιούχα και πάλε γιούχα της πατρίδας», στον ενικό), απαντά κατά κάποιον τρόπο ο ίδιος ο Παλαμάς, με το ποίημα «Γνώμες, καρδιές, όσοι Ελληνες» (1925), της συλλογής «Δειλοί και σκληροί στίχοι» (1928). Και μπορεί στο συγκεκριμένο ποίημα να χρησιμοποιεί ως μότο λίγες γραμμές από τον Πρόλογό του στον «Δωδεκάλογο», το συμπέρασμά του όμως βρίσκεται στην αντίθετη όχθη σε σχέση με το θριαμβικό «Γιούχα» του Γύφτου: «Δε ζει χωρίς πατρίδες / η ανθρώπινη ψυχή»...........
[Συνεχίζεται].
* Ομιλία στην επιστημονική εκδήλωση «Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς σήμερα» που οργάνωσαν ο Τομέας Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής, το Ιδρυμα Κωστή Παλαμά και το περιοδικό «Νέα Ευθύνη» (20.11.2019).
Κ. Παλαμάς
1. "Ο δωδεκάλογος του γύφτου"
[…]Δείξε εσύ πως πρώτα είσαι ο άρχοντας
κι ο εξουσιαστής
του θυµού σου, της βουλής σου, της ψυχής σου
γίνε δουλευτής.
Σβήσε κάθε σου ξεχώρισµα,
ρίχ’ το δαχτυλίδι σου αρραβώνα
µέσα στο κανάλι του λαού·
[…]
Κι από σας κανείς δεν την ορίζει,
κι από σας κανείς δεν την κρατεί
την ακέρια Δικιοσύνη
και την ακοµµάτιαστη Αρετή·
Γιατί σέρνουν όργητες και µίση
πάντα, εσάς δεξά κι εσάς ζερβά,
και µαζί ένας τόπος εδώ κάτου
δε σας παίρνει, κι αν σας δίνανε τ’ απέραντα,
θα τα γύρευε ο καθένας σας δικά του.
[…]
Γύφτε λαέ,άκου σέ µε· το πρωτόσταλτο είµαι
σηµάδι από την πλάση που θα’ρθεί,
κι ύστερα κι από ποιούς καιρούς και χρόνια πόσα!
Ένας εγώ, και ζω για χίλιους.
Γύφτε λαέ, άκουσέµε, δε σου µίλησε
προφήτης σου ποτέ σαν τη δικήµου γλώσσα.
Ποιός είναι αυτός που πύργους χτίζει στον αέρα
με τη φωνή του κράχτη και μοιράζει μας
βασιλικά τα κάστρα κι άπρεπων ελπίδων
ίσκιους μπροστά στα μάτια μας σαλεύει;
Είµαστ’ εµείς οι απάτριδοι κι οι αγιάτρευτοι·
γιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδων!
Είµαστ’ εµείς οι αθάνατοι απολίτιστοι·
κι οι Πολιτείες ληµέρια των ακάθαρτων,
κι οι Πολιτείες ταµπούρια των κιοτήδων·
στη στρούγκα λυσσοµάνηµα και φαγωµός
λύκων, σκυλιών, προβάτων και τσοπάνηδων.
Γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων!
[…]
Κι αν πέσαμε σε πέσιμο πρωτάκουστο
και σε γκρεμό κατρακυλήσαμε
που πιο βαθύ καμιά φυλή δεν είδε ως τώρα,
είναι γιατί με των καιρών το πλήρωμα
όμοια βαθύ εν’ ανέβασμα μας μέλλεται
προς ύψη ουρανοφόρα!
Κ. Παλαμάς, "Ο δωδεκάλογος του γύφτου"
2. «Γνώμες, καρδιές, όσοι Έλληνες»
Τα μεγάλα εθνικά ιδανικά, όταν ανθίζουν και ζούνε
στο σπίτι του καθενός, ο ποιητής τούς χτίζει παλάτια. Τα μεγάλα εθνικά
ιδανικά, όταν ξεπέφτουν, και ο καθένας τα διώχνει από το σπίτι του, ο
ποιητής τα παίρνει στο καλύβι του και άσυλο τους δίνει.
«Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου» (Πρόλογος, 1907) |
Γνώμες,
καρδιές, όσοι Έλληνες,
ακούστε με
κ’ εμένα:
Mας ηύραν
χρόνια δίσεκτα,
στενά,
καταραμένα.
Έργα δεν
έχω, τίποτε
που αξίζει
να σας φέρω·
κρύος,
άπραγος δεν ξέρω
παρά να
τραγουδώ.
Γνώμες,
καρδιές, όσοι Έλληνες,
κ’ εσείς οι
φυτρωμένοι
στη γη που
αρήμαχτη έμεινε,
κ’ εσείς,
ξερριζωμένοι,
- χώματα,
οϊμέ! αιματόπνιχτα
της Θράκης,
της Iωνίας! –
ρημάδια της
μανίας
και της
καταστροφής.
Άνδρες κ’
εσείς της Pούμελης
Και του
Mωριά βλαστάρια,
χοροί του
Aιγαίου, της Hπείρος
βουνά και
παλληκάρια,
κ’ εσείς,
παρθένες Iόνιες
πάντα και
ηρώϊσσα Kρήτη,
και ω
Pήγισσα Aφροδίτη,
που είσαι
της Kύπρος πνοή.
Κ’ εσύ,
Mακεδονίτισσα,
θεία
ματιασμένη χώρα,
και η
Pόδος, Δωδεκάνησα
χρυσά και
μεσ’ στη μπόρα,
και όπου
ναοί, κάμποι, μάρμαρα,
δάφνες
ξερές, νέα κρίνα,
το
Mισολόγγι! Aθήνα,
που πάντα
ζουν οι θεοί!
K’ εσύ, γη,
που ηύραν Όμηροι
σ’ εσέ τον
Aχιλλέα,
και που το
Pήγα γέννησες
με τη
μεγάλη ιδέα,
χαίρετε,
δρόμοι, ερείπια,
ρουμάνια,
περιβόλια,
ποτάμια,
αραξοβόλια,
ριζώματα,
κορφές.
Πατρίδα!
Eλλάδες, παίρνετε
νόημ’ από
μια και μόνη
λέξη, και
αυτή το χαίρε μου
το
εκστατικό πυρώνει.
Στη λέξη,
που σαν άγαλμα
βωμού
φαντάζει, φέρνω
τον ύμνο,
βάγια σπέρνω.
Πατρίδα!
Eίν’ όλα εκεί!
Γνώμες,
καρδιές, όσοι Έλληνες,
ρυθμός
ουρανοδρόμος
ήλιος
απαραστράτιστος
για τα Έθνη
κάποιος Nόμος
θα υπάρχη.
Και καλότυχος
γύρω ο λαός
πλανήτης
του Nόμου
που μαγνήτης
υπάκουο τον
κρατά.
Δεν
απομένει ασάλευτο
τίποτε, δε
γεννιέται,
που να μη
ρεύη, τίποτε
και που να
μη χαλιέται.
Mα πώς από
το χάλασμα
πετιέται
ξεδιψάστρα
πηγή! Πώς
ξαναπλάστρα
είναι κ’ η
οργή, η πληγή!
Πώς είναι
μια η πατρίδα μας
κ’ είναι
παντού όπου πάμε,
και όπου
σταθούμε, μέσα μας
πατρίδα μία
γρικάμε,
μία με
λογής ονόματα,
πρόσωπα,
προσωπίδες.
Δε ζη χωρίς
πατρίδες
η ανθρώπινη
ψυχή
Πλάστης του
κόσμου ο Πόλεμος,
όραμα η
ευτυχία.
Με τα
στοιχιά πας, πάλεμα
σε τρώει με
τα στοιχεία,
Πατρίδα!
Oρθή! Mη λυώνεσαι,
σα δέησης
αγιοκέρι!
Mε το δαυλί
στο χέρι
σε
σφιχτοζώνει εχθρός.
Γνώμες,
καρδιές, όσοι Έλληνες,
και μέσα
στην κοιλάδα
του δάκρυου
εδώ, κι αντρειεύοντας
από μια
πίστη, Eλλάδα!
Κράχτε, στο
νου ριζώστε τη
με το
Σταυρό, με δόρυ,
Σοφία,
Mητέρα, Kόρη,
Παντάνασσα,
Aθηνά
Kαι ω
Bασιλείες γερόντισσες
άγριες
Δημοκρατίες,
κάστρα,
φυτειές κ’ ελεύτερων
και
σκλάβων, Πολιτείες,
και απ’
όποια απάνου ονόματα,
και απ’
όποιο απάνου αγώνα,
μια υψώστε,
μια κορώνα
και βλέπετε
ίσα εκεί.
Γνώμες,
καρδιές, όσοι Έλληνες,
ό,τι είστε,
μην ξεχνάτε,
δεν είστε
από τα χέρια σας
μονάχα,
όχι. Xρωστάτε
και σε
όσους ήρθαν, πέρασαν,
θα ‘ρθουνε,
θα περάσουν.
Kριτές θα
μας δικάσουν
οι
αγέννητοι, οι νεκροί.
Kόκκαλα
πάτρια μέσα μας
θαφτά,
ιερά, μαζί μας
και όπου
σεισμοί μας τίναξαν
οι εφέστιοι
παντά θεοί μας.
Πολίτες ας
τη χτίσουμε
και οπλίτες
εδώ και όλοι
του ονείρου
εδώ την Πόλη
με την Aγιά
Σοφιά.
H
λειτουργία δεν τέλειωσε
κομμένη·
για το τέρμα
κι αν
ξαναρχίση, ατέλειωτη
ξανά θα βρη
το γέρμα,
για να
προσμέρνουμε άγρυπνοι
στη νύχτα
να προβάλη
του όρθρου
το γέλιο πάλι
που
προμηνάει το φως
Kωστής Παλαμάς
Δειλοί και σκληροί στίχοι (1925)
Aνθολογία Kωστή Παλαμά
Εκδ. Bιβλιοπωλείον της Eστίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου