Γνωρίζετε ότι η σημερινή πολυεθνική Κυψέλη έχει το αρχαίο της παράλληλο στους Φρύγες κατοίκους στο αρχαίο Μαρούσι;

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ 

 Επιμέλεια: Τάσος Κωστόπουλος

Έλληνες και Βάρβαροι

Κώστας Βλασόπουλος* 

efsyn.gr 

25-31 λεπτά

---

Πολιτισμικός συγκρητισμός στο Κλεινόν Αστυ. Η θρακική θεά Βένδις, με φρυγικό σκούφο, και οι ακόλουθοί της, πιθανότατα αθλητές, σε μαρμάρινο αθηναϊκό ανάγλυφο των αρχών του 4ου αι. π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο).

Ο σύγχρονος κόσμος είναι πολύπλοκος και παράδοξος. Από τη μια πλευρά, οι ζωές μας διαμορφώνονται καθοριστικά από τις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης: ζούμε σε πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές κοινότητες, ερχόμαστε σε επαφή και αναπτύσσουμε σχέσεις με ανθρώπους και καταναλώνουμε προϊόντα από τα πιο μακρινά μέρη του κόσμου και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε συλλογικά παγκόσμια προβλήματα, όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής. Από την άλλη πλευρά, σε όποια περιοχή του πλανήτη κι αν κοιτάξουμε, οι εθνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές συγκρούσεις είναι από τα πιο έντονα χαρακτηριστικά του σύγχρονου κόσμου.

Πολλοί πιστεύουν ότι η πολυπλοκότητα του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου κόσμου έρχεται σε άμεση αντίθεση με την απλότητα και καθαρότητα του παρελθόντος: ότι δηλαδή από τις απαρχές της Iστορίας μέχρι σχετικά πρόσφατα οι άνθρωποι ζούσαν σε διακριτές εθνικές και πολιτισμικές κοινότητες και η παγκοσμιοποίηση ταράζει αυτή τη σταθερότητα και συνοχή και δημιουργεί σοβαρά προβλήματα.

«Ω Ελληνες, εφευρέτες βάρβαρων βασάνων, τι σας φταίει τ’ αθώο παιδάκι και το σκοτώνετ’ έτσι;»
Ευριπίδης («Τρωάδες», 764-5)

Για άλλους πάλι η σύγκρουση μεταξύ των πολιτισμών είναι ένα προαιώνιο φαινόμενο: δεν είναι άραγε η 11η Σεπτεμβρίου 2001 και οι πόλεμοι που την ακολούθησαν η τελευταία φάση της αέναης σύγκρουσης ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, που έχει τις απαρχές της στη μάχη του Μαραθώνα; 

Η αναφορά στον Μαραθώνα δείχνει την καθοριστική σημασία της αρχαιότητας σε αυτές τις συζητήσεις. Για πολλούς οι αρχαίοι Eλληνες αποτελούν τις απαρχές ενός έθνους που φτάνει αδιάλειπτα μέχρι τις μέρες μας. Οι αρχαίοι Ελληνες είχαν τεράστια συνεισφορά στον παγκόσμιο πολιτισμό με την ανακάλυψη της δημοκρατίας, της επιστήμης και της φιλοσοφίας και χρειάστηκε να υπερασπιστούν αυτά τα επιτεύγματα από τους δεσποτικούς ανατολίτες βαρβάρους: δημοφιλείς ταινίες, όπως οι «300», εκφράζουν και εμπεδώνουν τέτοιες αντιλήψεις. Ηταν όμως στ’ αλήθεια Ελληνες και βάρβαροι δύο τελείως διακριτές οντότητες; Και τι είδους σχέσεις είχαν, πέρα από τις πολεμικές συγκρούσεις;

Μια κοινότητα με ρευστά όρια

Ας ξεκινήσουμε από τους αρχαίους Έλληνες. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε πόσο ιδιόμορφη είναι η αρχαία ελληνική ιστορία. Η ρωμαϊκή ιστορία είναι η ιστορία του ρωμαϊκού κράτους και της διαδοχικής του επέκτασης από μια μικρή πόλη-κράτος σε μια τεράστια αυτοκρατορία. Η αιγυπτιακή ιστορία είναι η ιστορία του κράτους των διαφόρων φαραωνικών δυναστειών.

Η αρχαία ελληνική ιστορία όμως δεν είναι η ιστορία ενός κράτους, αλλά ενός συστήματος σχέσεων μεταξύ εκατοντάδων κρατών, κοινωνιών και οικονομιών. Αυτό το σύστημα, ο πανελλήνιος κόσμος, δεν ήταν ενιαίο αλλά αποτελούνταν από τρία διακριτά επίπεδα.

Το πρώτο επίπεδο ήταν αυτό της κοινής γλώσσας και μυθολογίας και της λογοτεχνίας και τέχνης που βασίζονταν πάνω τους. Η συγγένεια μεταξύ των ελληνικών κοινοτήτων βασιζόταν στη μυθική γενεαλογία των ηρώων: ο Δώρος, ο Αίολος, ο Αχαιός και ο Ιων, τα παιδιά και εγγόνια του Ελληνα, αποτελούσαν τους κοινούς προγόνους των αρχαίων Ελλήνων. Η ίδια όμως μυθολογία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να συνδέσει Ελληνες και βάρβαρους.

Ο Ηρόδοτος αφηγείται το πώς ο Ξέρξης έπεισε τους Αργείους να μείνουν ουδέτεροι με το επιχείρημα ότι, εφόσον ο ήρωας Περσέας ήταν γενάρχης τόσο των Αργείων όσο και των Περσών, ως συγγενείς που ήταν δεν έπρεπε να συγκρουστούν. Αλλοι ελληνικοί μύθοι χρησιμοποιήθηκαν για να τονίσουν τη συγγένεια μεταξύ Αθηναίων και Θρακών ή Θηβαίων και Φοινίκων. Η πιο εντυπωσιακή περίπτωση είναι η συγγένεια μεταξύ Σπαρτιατών και Εβραίων, που αναφέρει η Παλαιά Διαθήκη. Δεν είναι φυσικά τυχαίο ότι η ευρωπαϊκή ήπειρος πήρε το όνομα της από την Ευρώπη που καταγόταν από τη Φοινίκη και ήταν αδερφή του Κάδμου, του γενάρχη των Θηβαίων.

Το δεύτερο επίπεδο ήταν αυτό των πανελληνίων ιερών της Ολυμπίας, των Δελφών, του Ισθμού και της Νεμέας, και των αθλητικών και μουσικών αγώνων τους. Τα αναθήματα σε αυτά τα ιερά και η συμμετοχή στους αγώνες πιστοποιούσε ότι μια κοινότητα ήταν τμήμα του πανελλήνιου κόσμου: δημιουργούσε έτσι μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε Ελληνες και βαρβάρους, αλλά ταυτόχρονα δημιουργούσε κι ένα μέσο με το οποίο μια κοινότητα μπορούσε να γίνει αποδεκτή ως τμήμα του πανελλήνιου κόσμου.

Οταν ο Αλέξανδρος ο Α', ο Μακεδόνας βασιλιάς που είχε συνεργαστεί με τους Πέρσες, επιχείρησε να πάρει μέρος στους αγώνες στην Ολυμπία, οι συναθλητές του προσπάθησαν να τον εμποδίσουν με το επιχείρημα ότι δεν ήταν Ελληνας.

Ο Αλέξανδρος κατάφερε να πείσει τους κριτές για τη μυθική του καταγωγή από το Αργος κι έτσι πήρε μέρος στους αγώνες. Στην ελληνιστική εποχή αθλητές από μη ελληνικές κοινότητες, όπως η Λυδία και η Φοινίκη, θα χρησιμοποιήσουν τη μυθολογική γενεαλογία για να πάρουν μέρος στους αγώνες και να εντάξουν με αυτόν τον τρόπο τις κοινότητές τους στον διευρυμένο πανελλήνιο κόσμο. Πολλές ξένες κοινότητες και ηγεμόνες είχαν στενές σχέσεις με τα πανελλήνια ιερά.

Για να τιμήσουν τον βασιλιά της Λυδίας, Κροίσο, για τα πολύτιμα αναθήματά του, οι Δελφοί θα δώσουν σε όποιο Λυδό το επιθυμούσε το δικαίωμα να γίνει συμπολίτης τους. Αντίστοιχα προνόμια θα δώσουν τον 4ο αιώνα π.Χ. στους τέσσερις γιους του Θράκα βασιλέα Κερσοβλέπτη.

Το τρίτο επίπεδο του πανελλήνιου κόσμου αφορά την ιδέα μιας πανελλήνιας κοινότητας που έχει κοινά συμφέροντα, κοινούς βαρβαρικούς εχθρούς και κοινό ηγέτη. Το επίπεδο αυτό εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα των Περσικών πολέμων και είχε ως πρότυπο την κοινή εκστρατεία των Ελλήνων στην Τροία.

Αλλά η περίπτωση του Τρωικού πολέμου, με τη σύγκρουση Αγαμέμνονα και Αχιλλέα, αναδεικνύει ένα βασικό πρόβλημα: την αντίθεση ανάμεσα στις ηγεμονικές δυνάμεις του πανελλήνιου κόσμου (Αθήνα, Σπάρτη, Θήβα, Μακεδονία), που χρησιμοποιούσαν το φόβητρο του βαρβαρικού εχθρού και την ιδέα της πανελλήνιας κοινότητας για να καθυποτάξουν τις άλλες ελληνικές κοινότητες στις επιδιώξεις τους και τις μικρότερες ελληνικές πόλεις που αντιδρούσαν σε αυτή την προοπτική.

Παρά την ιδέα της πανελλήνιας κοινότητας, οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν πρόβλημα να υποδουλώνουν άλλους Ελληνες, όπως οι Σπαρτιάτες τους Είλωτες και οι Θεσσαλοί τους Πενέστες. Οταν οι Ελληνες κατακτούσαν μια άλλη ελληνική πόλη, η μαζική σφαγή των κατοίκων και η υποδούλωση των επιζώντων ήταν απλά συνηθισμένη πρακτική, όπως έκαναν οι Αθηναίοι στη Σκιώνη ή τη Μήλο. Αν τριάντα από τις εκατοντάδες ελληνικές πόλεις συμμάχησαν προσωρινά για να πολεμήσουν ενάντια στους Πέρσες, η πλειοψηφία είτε παρέμεινε ουδέτερη ή πολέμησε ενεργά στο πλευρό των Περσών.

Ηταν οι τοπικές έχθρες που καθόριζαν ποια μεριά θα έπαιρναν οι ελληνικές κοινότητες: όπως παρατηρούσε ο Ηρόδοτος, αν οι Φωκείς είχαν πάει με τους Πέρσες, οι αντίπαλοι τους Θεσσαλοί θα είχαν προσχωρήσει στην ελληνική συμμαχία και το αντίθετο.

Επαφές και αλληλεπιδράσεις

Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι ο πανελλήνιος κόσμος που συνέδεε τις εκατοντάδες αρχαίες ελληνικές κοινότητες οι οποίες ήταν διάσπαρτες κατά μήκος της Μεσογείου ήταν ένα σημαντικό επίτευγμα. ταυτόχρονα όμως συμπεριελάμβανε σημαντικές αντιφάσεις και συγκρούσεις, ενώ τα διάφορα επίπεδά του μπορούσαν τόσο να οριοθετούν τους Ελληνες από τους βαρβάρους, όσο και να τους συνδέουν. Αν λοιπόν οι αρχαίοι Ελληνες δεν αποτελούσαν μια ενιαία οντότητα, το ίδιο ισχύει και για τους βαρβάρους.

Οι κοινωνίες και πολιτισμοί με τους οποίους ήρθαν σε επαφή οι αρχαίοι Ελληνες εμφανίζουν πολύ σημαντικές διαφορές μεταξύ τους: ενώ οι Λύκιοι και οι Κάρες στη Μικρά Ασία είχαν πολλές ομοιότητες με τους Ελληνες, οι νομάδες Σκύθες και οι Αιγύπτιοι εμφάνιζαν πολύ ουσιώδεις διαφορές. Ταυτόχρονα οι μορφές των επαφών και αλληλεπιδράσεων ποίκιλλαν ανάλογα την περίπτωση, από τη σύγκρουση και την έχθρα μέχρι την ανταλλαγή, τη συνεργασία, και τη μείξη.

Για να κατανοήσουμε λοιπόν τις σχέσεις Ελλήνων και βαρβάρων είναι απαραίτητο να διακρίνουμε τρεις ξεχωριστούς κόσμους επαφών και αλληλεπιδράσεων, που ο καθένας είχε τα δικά του χαρακτηριστικά.

Ο πρώτος κόσμος αλληλεπιδράσεων μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων ήταν αυτός των δικτύων που διακινούσαν αγαθά, ανθρώπους, ιδέες και τεχνολογίες. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι θα μετακινηθούν στη Μεσόγειο της πρώτης χιλιετίας π.Χ. ως έμποροι, ναυτικοί, τεχνίτες, καλλιτέχνες, μισθοφόροι, ιερείς, μετανάστες, πρόσφυγες και φυσικά δούλοι.

Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση κοσμοπολίτικων κέντρων, όπου συνυπήρχαν άνθρωποι από τα πιο διαφορετικά μέρη του κόσμου. Αυτό σημαίνει φυσικά την έντονη παρουσία Ελλήνων σε ξένα λιμάνια, από την Ιβηρική χερσόνησο και την Ετρουρία μέχρι τη Θράκη και την Αίγυπτο. Σε αυτά τα μέρη βρίσκουμε μεγάλες ποσότητες ελληνικών αγαθών, αλλά και ιερά και αναθήματα σε ελληνικές θεότητες.

Το ίδιο έντονη είναι και η παρουσία μη Ελλήνων σε ελληνικά κέντρα, όπως το διεθνές λιμάνι του Πειραιά. Περίπου οι μισοί κάτοικοι της αρχαίας Αττικής ήταν μη Αθηναίοι, είτε ελεύθεροι μετανάστες, είτε δούλοι. Μια ολόκληρη περιοχή στο σημερινό Μαρούσι ήταν γνωστή ως Φρυγία, από τους κατοίκους από τη Φρυγία της Μικράς Ασίας, όπως ο ξυλοκόπος Μάννης που πέθανε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, πιθανότατα πολεμώντας για τους Αθηναίους.

Στην Αθήνα μπορούσε να συναντήσει κανείς ανθρώπους όπως η Ειρήνη από το Βυζάντιο, που μετανάστευσε στην Αθήνα όπου γνώρισε τον Φοίνικα άντρα της, ο οποίος έστησε στη μνήμη της μια δίγλωσση, ελληνική-φοινικική, επιγραφή. ή την ομάδα από Αθηναίους, Κύπριους και Ανατολίτες εργάτες και εργάτριες που έβγαζαν το ψωμί τους πλένοντας ρούχα και αφιέρωσαν από κοινού το εντυπωσιακό ανάγλυφο στις Νύμφες στον Ιλισό, που απεικονίζει η φωτογραφία.

Στην Αθήνα του Δημοσθένη η τρίτη μεγαλύτερη δημόσια θυσία ήταν για τη θρακική θεά Βενδίδα, τη λατρεία της οποίας είχε αναλάβει ένας θίασος Αθηναίων και ένας από Θράκες μετανάστες. Πολλά από τα περίφημα αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία κατασκευάστηκαν από τεχνίτες που έφεραν χαρακτηριστικά ονόματα ξένων δούλων, όπως Λυδός, Συρίσκος, Βρυγός ή Αμασις.

Ενας δεύτερος κόσμος αλληλεπιδράσεων αφορούσε τις αποικίες που άρχιζαν να εμφανίζονται από την αρχαϊκή εποχή και μετά κατά μήκος της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, από τη Μασσαλία και τις Συρακούσες μέχρι τη Θάσο, το Βυζάντιο και την Ολβία. Οι σχέσεις των ελληνικών αποικιών με τις μη ελληνικές κοινωνίες πήραν διάφορες μορφές.

Σε κάποιες περιπτώσεις οι ελληνικές αποικίες κατάφεραν να εκδιώξουν ή να υποτάξουν τους γηγενείς πληθυσμούς, όπως για παράδειγμα στην Ηράκλεια του Πόντου. σε άλλες περιπτώσεις οι αποικίες συνυπήρχαν με τις γηγενείς κοινότητες σε μια σχέση αμοιβαίας ωφέλειας και αλληλεξάρτησης. Συχνό όμως ήταν και το αντίστροφο φαινόμενο, όπου οι ελληνικές αποικίες κατακτούνταν ή γίνονταν υποτελείς στις μη ελληνικές κοινωνίες. Οι περισσότερες αποικίες είχαν μεικτούς πληθυσμούς από Ελληνες και βαρβάρους.

Οι ελληνικές αποικίες ήταν τμήμα του πανελλήνιου κόσμου, όπως διατράνωναν τα αναθήματά τους στα πανελλήνια ιερά και η συμμετοχή τους στους πανελλήνιους αγώνες. ταυτόχρονα όμως ήταν και μεθοριακές κοινωνίες, που χαρακτηρίζονταν από την έντονη αλληλεπίδραση με τις γειτονικές τους βαρβαρικές κοινωνίες. Μια συνέπεια αυτής της αλληλεπίδρασης ήταν η υιοθέτηση διαφόρων στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού από τις μη ελληνικές κοινότητες.

Μία από τις βασικές πηγές μας για το αρχαίο ελληνικό δράμα αποτελούν τα αγγεία που παρήγαγαν από τον 4ο αιώνα π.Χ. οι μη ελληνικές κοινότητες της νότιας Ιταλίας: αυτά απεικονίζουν συχνά παραστάσεις ελληνικών κωμωδιών και τραγωδιών, που προφανώς είχαν γίνει δημοφιλείς σε αυτές τις κοινότητες. Αλλά ταυτόχρονα βλέπουμε και το αντίστροφο φαινόμενο της επίδρασης των ξένων κοινοτήτων στις ελληνικές αποικίες: όταν στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. η Ποσειδωνία στη νότια Ιταλία θα κατακτηθεί από τους Λευκανούς, η αποικία θα διατηρήσει την ελληνική γλώσσα και διάφορους ελληνικούς θεσμούς, αλλά ταυτόχρονα θα εμφανιστούν και νέα φαινόμενα, όπως η περίφημη ταφική εικονογραφία των Λευκανών.

Σε κάποιες περιπτώσεις το αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων θα είναι η δημιουργία υβριδικών πολιτισμών, που αναμείγνυαν στοιχεία από διάφορους πολιτισμούς σε ένα νέο κράμα. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι το βασίλειο του Βοσπόρου στην Κριμαία.

Το βασίλειο ήταν ένα μεικτό κράτος που περιλάμβανε τόσο ελληνικές αποικίες, όπως το Παντικαπαίον και η Θεοδοσία, όσο και μη ελληνικές κοινότητες. Πολλά μέλη της βασιλικής δυναστείας είχαν μη ελληνικά ονόματα, όπως Σπάρτακος, Παιρισάδης και Κομοσαρύη. Το αποτέλεσμα ήταν ένας υβριδικός πολιτισμός με φαινόμενα όπως η λεγόμενη ελληνο-σκυθική τέχνη, που χρησιμοποιούσε την ελληνική εικονογραφία για να απεικονίσει τη ζωή και τις πρακτικές των Σκυθών.

Τέλος, ένας τρίτος κόσμος αλληλεπιδράσεων αποτελούνταν από τις αυτοκρατορίες της Ανατολής. Ο κόσμος των αυτοκρατοριών αρχικά αποτελούνταν από μεγάλα βασίλεια όπως η Ασσυρία, η Βαβυλωνία, η Αίγυπτος και η Λυδία, τα οποία μετά το 550 π.Χ. ενοποιήθηκαν από τους Πέρσες σε μια τεράστια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τα Βαλκάνια μέχρι το Πακιστάν και από τον Καύκασο μέχρι το Σουδάν.

Οι επαφές των Ελλήνων με τον κόσμο των αυτοκρατοριών περιλάμβαναν τις πολεμικές συγκρούσεις, όπως οι περίφημοι Περσικοί πόλεμοι, και την υποταγή στις αυτοκρατορίες πολλών ελληνικών κοινοτήτων, όπως π.χ. οι πόλεις της Μικράς Ασίας για μεγάλο τμήμα της ιστορίας τους. Ταυτόχρονα όμως πολλοί Ελληνες θα εργαστούν για λογαριασμό των ξένων αυτοκρατοριών, όπως ο Πύθαρχος, που χάραξε το όνομά του στα λατομεία της Περσέπολης, ή ο Δημοκήδης και ο Κτησίας, γιατροί στη βασιλική αυλή των Περσών.

Δεκάδες χιλιάδες Ελληνες μισθοφόροι θα υπηρετήσουν τους Αιγύπτιους και τους Πέρσες: είναι πιθανό ότι στη μάχη του Γρανικού υπήρχαν περισσότεροι Ελληνες στον στρατό των Περσών από ό,τι στον στρατό του Μεγαλέξανδρου. Στη σημερινή εποχή είναι συνηθισμένο τα νομίσματα να απεικονίζουν το πορτρέτο του μονάρχη: το πρώτο όμως πορτρέτο ηγεμόνα στην ανθρώπινη ιστορία εμφανίζεται στα νομίσματα που έκοψε ο Θεμιστοκλής σε κάποιες πόλεις της Μικρασίας, τις οποίες εξουσίαζε για λογαριασμό των Περσών. μια ελληνική καινοτομία με περσική διάσταση.

Χαρακτηριστική περίπτωση του σύνθετου κόσμου των αυτοκρατοριών είναι η οικογένεια των Εκατομνιδών, με πιο διάσημο εκπρόσωπό της τον Μαύσωλο. Οι Εκατομνίδες, που κατάγονταν από τη μη ελληνική περιοχή της Καρίας, θα πετύχουν τον 4ο αιώνα π.Χ. να γίνουν σατράπες των Περσών και θα σημειώσουν σημαντικές στρατιωτικές νίκες απέναντι σε ελληνικές πόλεις, όπως η Αθήνα.

Ταυτόχρονα όμως θα μεταφέρουν την πρωτεύουσά τους στην Αλικαρνασσό, θα υιοθετήσουν τα ελληνικά ως επίσημη γλώσσα και θα τιμηθούν από ελληνικές κοινότητες στα πανελλήνια ιερά. Στο ταφικό μνημείο του Μαυσώλου, το περίφημο Μαυσωλείο, εργάστηκαν οι διασημότεροι Ελληνες γλύπτες της εποχής, ενώ η κηδεία του Μαυσώλου περιλάμβανε δραματικούς αγώνες στους οποίους συμμετείχαν πολλοί Ελληνες τραγωδοί.

Βαρβαρικά πρότυπα

Αυτές οι πολύμορφες αλληλεπιδράσεις είχαν δύο σημαντικά αποτελέσματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πολεμικές συγκρούσεις και οι πολιτισμικές διαφορές οδήγησαν τους αρχαίους Ελληνες στην κατασκευή μιας εικόνας των Βαρβάρων με έντονα αρνητικά χαρακτηριστικά.

Οι Βάρβαροι ενσάρκωναν ό,τι ήταν αντίθετο στις βασικές αξίες του ελληνικού πολιτισμού: τον δεσποτισμό και την ανελευθερία, την πολυτέλεια και την έλλειψη ανδρείας, αλλά και την αγριότητα και την έλλειψη καλλιέργειας. Ταυτόχρονα όμως οι Βάρβαροι μπορούσαν να αποτελούν μοντέλα και πρότυπα για τους αρχαίους Ελληνες: οι νομάδες Σκύθες αποτελούσαν πρότυπο μιας υγιούς και δίκαιης κοινωνίας, όπου απουσίαζαν το εμπόριο, το κυνήγι του κέρδους και η διαφθορά. οι Αιγύπτιοι και οι Ινδοί ήταν χαρακτηριστικές πηγές της «ξένης σοφίας», την οποία επικαλούνταν Ελληνες διανοητές, όπως ο Πυθαγόρας και ο Πλάτωνας, για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους.

Ο Ξενοφώντας γράφει ένα βιβλίο για τη σχέση παιδείας και εξουσίας που παίρνει τη μορφή μιας εγκωμιαστικής βιογραφίας του Πέρση βασιλιά Κύρου και παρουσιάζει το περσικό σύστημα εκπαίδευσης ως πρότυπο μίμησης. Η επαφή με την Αίγυπτο, που διατηρούσε ιστορικά αρχεία χιλιάδων χρόνων, έκανε Ελληνες, όπως ο Εκαταίος και ο Ηρόδοτος, να αμφισβητήσουν την αληθοφάνεια των ελληνικών μύθων και να δημιουργήσουν μια νέα μορφή Ιστορίας που εξετάζει κριτικά τις πηγές. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς τον συστατικό ρόλο των Βαρβάρων.

Το δεύτερο σημαντικό αποτέλεσμα αυτών των αλληλεπιδράσεων ήταν η εμφάνιση μιας αρχικής μορφής παγκοσμιοποίησης στη διάρκεια της πρώτης χιλιετίας π.Χ. Ας επικεντρωθούμε σε τρία ουσιώδη παραδείγματα.

Η αλφαβητική γραφή θα εφευρεθεί και διαδοθεί από τους Φοίνικες: το φοινικικό αλφάβητο θα υιοθετηθεί από τους γειτονικούς λαούς της Ανατολής, όπως οι Εβραίοι και οι Αραμαίοι, αλλά και από τους Ελληνες, και μέσω του κόσμου των αποικιών και των δικτύων θα επεκταθεί κατά μήκος της Μεσογείου.

Το νόμισμα ήταν μια εφεύρεση του βασιλείου της Λυδίας στη Μικρασία: σύντομα όμως θα υιοθετηθεί από τις ελληνικές κοινότητες και μέσω των δικτύων, των αποικιών και των αυτοκρατοριών αυτή η μορφή χρήματος θα επεκταθεί από τον Ατλαντικό μέχρι την Ινδία.

Κατά τους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες οι Ελληνες δεν διέθεταν μνημειακή αρχιτεκτονική και γλυπτική: οι σχέσεις με την Αίγυπτο στην αρχαϊκή εποχή θα φέρει τους Ελληνες σε επαφή με εντυπωσιακές μνημειακές παραδόσεις, που θα αποτελέσουν πηγή έμπνευσης και τεχνογνωσίας για τη δημιουργία των ελληνικών μνημειακών ναών και γλυπτών.

Μέσω των αποικιών και των δικτύων η ελληνική μνημειακότητα θα χρησιμοποιηθεί κατά μήκος της Μεσογείου για τη δημιουργία ναών στην Ετρουρία ή ταφικών μνημείων στη Λυκία, όπως το περίφημο Μνημείο των Νηρηίδων στο Βρετανικό Μουσείο. Και στις τρεις περιπτώσεις μια βαρβαρική εφεύρεση θα υιοθετηθεί και θα τροποποιηθεί από τους Ελληνες και στη συνέχεια θα υιοθετηθεί και τροποποιηθεί από τις άλλες βαρβαρικές κοινότητες, δημιουργώντας ένα κοινό υλικό πολιτισμό κατά μήκος της Μεσογείου.

Ποια ιστορική παιδεία;

Πρόσφατα η κυβέρνηση, διά της υπουργού Παιδείας, διακήρυξε ότι η διδασκαλία της Ιστορίας πρέπει να στοχεύει στην καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης και όχι να έχει «κοινωνιολογικό χαρακτήρα». Τι συνέπειες έχει αυτή η προσέγγιση στην Αρχαία Ιστορία;

Ο Μέγας Αλέξανδρος έχει προφανώς κομβικό ρόλο στη νεοελληνική εθνική συνείδηση. Ανεξάρτητα από αυτό, δεν χωράει αμφιβολία ότι ήταν μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της αρχαιότητας και ότι οι πράξεις του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία της παγκόσμιας ιστορίας, αλλά και στις σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων.

Οταν πριν από λίγα χρόνια αποκαλύφθηκε ο γνωστός τάφος της Αμφίπολης, το ενδιαφέρον από τη μεριά του ευρύτερου κοινού ήταν τεράστιο, ειδικά όσο προβαλλόταν η άποψη ότι το μνημείο μπορεί να αποτελούσε τον τάφο της γυναίκας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, της Ρωξάνης, και του γιου του, του Αλεξάνδρου.

Μια σοβαρή ιστορική ανάλυση οφείλει να ξεκινήσει από το ότι η Αμφίπολη βρισκόταν σε μια περιοχή η οποία στην αρχαιότητα κατοικούνταν από τις διάφορες βαρβαρικές κοινότητες των Θρακών, που έδωσαν και το όνομά τους στην περιοχή. Η Ρωξάνη ήταν μια πριγκίπισσα από τη Βακτρία, το σημερινό Αφγανιστάν• ο γιος της Αλέξανδρος δεν ήταν το πρώτο παιδί του Μεγαλέξανδρου: το πρώτο παιδί, τον Ηρακλή, το είχε αποκτήσει από τη Βαρσίνη, κόρη του Πέρση σατράπη Αρταβάζου.

Ο Αρτάβαζος είχε επαναστατήσει κατά του Πέρση βασιλιά τη χρονιά που γεννήθηκε ο Μεγαλέξανδρος και κατέφυγε στην Αυλή του Φιλίππου, όπου έζησε για μια δεκαετία. μαζί του είχε τους Ροδίτες αρχηγούς των Ελλήνων μισθοφόρων του, τον Μέντορα και τον Μέμνονα, που παντρεύτηκαν διαδοχικά τη Βαρσίνη. Και οι τέσσερις τελικά επέστρεψαν στην υπηρεσία του Πέρση βασιλιά. λίγα χρόνια μετά ήταν ο Ελληνας Μέμνονας που οργάνωσε την περσική αντίσταση στην εκστρατεία του Μεγαλέξανδρου. Μετά τη νίκη του Μεγαλέξανδρου, η Βαρσίνη έγινε ερωμένη του και ο Αρτάβαζος σατράπης του.

Ο Αλέξανδρος είχε ένα μακρόχρονο ενδιαφέρον για τις βάρβαρες γυναίκες. Λίγο καιρό πριν από τον θάνατο του Φιλίππου, ο σατράπης της Καρίας Πιξώδαρος, από την οικογένεια των Εκατομνιδών που συναντήσαμε παραπάνω, νπρότεινε το γάμο της κόρης του με τον Αριδαίο, τον άλλο γιο του Φιλίππου. Οταν ο Αλέξανδρος διεκδίκησε τη νύφη για λογαριασμό του, ήρθε σε άμεση σύγκρουση με τον Φίλιππο και το προξενιό χάλασε.

Λίγα χρόνια μετά, όταν ο Αλέξανδρος θα κατακτήσει την Καρία, η Αδα, αδερφή του Μαυσώλου και του Πιξώδαρου, θα υιοθετήσει τον Αλέξανδρο ως γιο της κι αυτός θα της παραχωρήσει την Καρία μέχρι τον θάνατό της. Ελληνες μισθοφόροι στην υπηρεσία των Περσών, Πέρσες σατράπες στη μακεδονική αυλή, μεικτοί γάμοι και υιοθεσίες: όλα τα παραπάνω περιστατικά δείχνουν ότι μια απλή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε Ελληνες και βάρβαρους δεν βγάζει νόημα.

Μπορεί κανείς να διηγηθεί στα σοβαρά την ιστορία του Μεγαλέξανδρου χωρίς να αναφέρει αυτά τα περιστατικά που αναδεικνύουν τις πολυποίκιλες σχέσεις Ελλήνων και βαρβάρων;

Για να χρησιμοποιήσω ένα δεύτερο παράδειγμα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι ένα από τα σημαντικότερα φαινόμενα της παγκόσμιας ιστορίας που πρέπει να διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία. Αλλά η ιστορία της οφείλει να περιλαμβάνει τους έξι χιλιάδες ξένους δούλους που έγιναν Αθηναίοι πολίτες επειδή πολέμησαν στη ναυμαχία στις Αργινούσες ενάντια στους Σπαρτιάτες το 406 π.Χ. ή τους εκατοντάδες μετανάστες και δούλους μεροκαματιάρηδες όπως ο λαχανοπώλης Γήρυς, ο μισθωτός εργάτης Αστυάγης και ο αγρεργάτης Ψάμμις, που συμμετείχαν στον αντάρτικο στρατό ο οποίος ανέτρεψε τους Τριάκοντα τυράννους και επανέφερε τη δημοκρατία το 403 π.Χ. και τιμήθηκαν για την προσφορά τους.

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα οι σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών και κοινωνιών περιλαμβάνουν αναμφίβολα τη σύγκρουση και τη διαφορά. αλλά εξίσου σημαντικά φαινόμενα είναι η μετανάστευση, η ανταλλαγή και η μείξη.

Οι πολυπολιτισμικές και πολυεθνικές κοινωνίες δεν είναι ένα σύγχρονο απότοκο της παγκοσμιοποίησης, αλλά ένα φαινόμενο που έχει τις απαρχές του στην αρχαιότητα. Η σημερινή πολυεθνική Κυψέλη έχει το αρχαίο της παράλληλο στους Φρύγες κατοίκους στο αρχαίο Μαρούσι.

Κάθε προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η Ιστορία για την «καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης» ανοίγει τον δρόμο στην αποσιώπηση των σύνθετων διαπολιτισμικών σχέσεων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και συνακόλουθα στη δραστική παραχάραξη της Ιστορίας. Αν θέλουμε να ασχοληθούμε πραγματικά με την Ιστορία αυτού του τόπου και των διαφόρων ανθρώπων που τον έχουν κατοικήσει από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, θα πρέπει να μελετήσουμε το παρελθόν με όλο τον πλούτο, τις αντιφάσεις και τα παράδοξα που παράγουν οι διαπολιτισμικές σχέσεις.

📕 Διαβάστε
 

▶ Kostas Vlassopoulos, Greeks and Barbarians (Κέμπριτζ 2013, εκδ. Cambridge University Press). Σφαιρική επισκόπηση των σχέσεων (και της ρευστότητας των ορίων) μεταξύ Ελλήνων και Βαρβάρων στο σύνολο του αρχαίου κόσμου.
 

▶ John Boardman, Οι αρχαίοι Ελληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους. Οι πρώτες αποικίες και το εμπόριό τους (Αθήνα 1996, εκδ. Καρδαμίτσας). Ο αρχαιοελληνικός εποικισμός στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα και ειδικά κεφάλαια για τις επιρροές των Ανατολικών λαών και της Αιγύπτου στον ελληνικό πολιτισμό.
 

▶ Walter Burkert, Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός. Η επίδραση της Ανατολής (Αθήνα 2000, εκδ. Παπαδήμα). Η καθοριστική συμβολή των συγγραφέων, τεχνιτών, εμπόρων και θεραπευτών των μεσανατολικών πολιτισμών στη διαμόρφωση του αρχαίου ελληνικού.
 

▶ Albrecht Dihle, Οι Ελληνες και οι ξένοι (Αθήνα 1998, εκδ. Οδυσσέας). Ανατομία της στάσης των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στους «βαρβάρους». Πανεπιστημιακός καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας, ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ανάπτυξη εχθρικών αισθημάτων απέναντι στους ξένους συνδέεται με την παρακμή των ελληνικών πόλεων μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
 

▶ Arnaldo Momigliano, Ξένη σοφία. Τα όρια του εξελληνισμού στην αρχαιότητα (Αθήνα 1998, εκδ. Αλεξάνδρεια). Η ανάδυση μιας κοινής μεσογειακής κουλτούρας και γραμματείας κατά τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες, μέσα από την όσμωση του ελληνικού πολιτισμού μ’ εκείνους των Περσών, των Κελτών και των Εβραίων.