Γιατί είμαστε τυφλοί και εύπιστοι;

Πηγή: Η Εφημερίδα των Συντακτών
 17.03.2017

Συντάκτης: 

Τάσος Τσακίρογλου

 

Θεωρίες συνωμοσίας, απατεώνες τύπου Σώρρα, άρνηση του Ολοκαυτώματος, ρατσιστικές θεωρίες, η πτώση του Τείχους και του υπαρκτού σοσιαλισμού, η 11η Σεπτεμβρίου, η οικονομική κρίση, θρησκοληψία, φαντάσματα, εξωγήινοι, πυροβασία και πολλά άλλα.
Αποδείξεις ότι είτε οι άνθρωποι είμαστε έτοιμοι να πιστέψουμε κάθε είδους ανορθολογική θεωρία, είτε επιδεικνύουμε μια ηθελημένη τύφλωση την ώρα που όλα τα γεγονότα μπορεί να βρίσκονται μπροστά στα μάτια μας.
Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Τύφλωση, ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα» (εκδόσεις Μεταίχμιο), ο μεγάλος Γάλλος ιστορικός Μαρκ Φερό κάνει μια εξαντλητική εξέταση των περιπτώσεων, από τις αρχές του εικοστού αιώνα μέχρι σήμερα, στις οποίες οι πολίτες και οι ηγεσίες δεν μπόρεσαν να διαγνώσουν τις τάσεις της ιστορικής εξέλιξης ή τις αγνόησαν επιδεικτικά.
Από τον αμερικανικό λαό που αναρωτιόταν μετά τις επιθέσεις στους Δίδυμους Πύργους «Μα γιατί μας μισούν;» την ώρα που η κυβέρνησή τους έκανε ή υποστήριζε πολέμους και επεμβάσεις στη Μ. Ανατολή και αλλού, μέχρι την πίστη της Δύσης ότι τα καθεστώτα του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού «έχουν μπροστά τους δεκαετίες ζωής» λίγο πριν αυτά καταρρεύσουν σαν χάρτινοι πύργοι, ο Φερό προσπαθεί να ερμηνεύσει τον ρόλο που παίζουν νοοτροπίες, ιδέες, στάσεις και συλλογική ψυχολογία στη μαζική μας τύφλωση.
Μια αντίστοιχη προσπάθεια, όχι όμως σε επίπεδο ιστορικών, αλλά πνευματικών και κοινωνικών εξελίξεων, είχε κάνει το 1997 ο καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης και πρόεδρος της Ένωσης Σκεπτικιστών, Μάικλ Σέρμερ, με το βιβλίο του «Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;», με υπότιτλο «Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Τότε, τη δεκαετία του 1990, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ βρισκόταν σε έξαρση το κίνημα της Νέας Εποχής (New Age), στο οποίο ξεχείλιζε ο ανορθολογισμός μέσω των θρησκειών, των αιρέσεων, αλλά και των «εναλλακτικών θεραπειών» και των μεθόδων «διεύρυνσης του Νου».
Φυσικά και στις μέρες μας πολλά μπορούμε να πούμε για την υποχώρηση της ανθρωπιστικής παιδείας, για την έλλειψη οραμάτων και πολιτικών προοπτικών, για την κυριαρχία της οθόνης και την υποχώρηση του πολιτισμού του βιβλίου και της ανάγνωσης, την παρακμή της κριτικής σκέψης, αλλά και για τον ρόλο των ΜΜΕ στη «μυστικοποίηση» των κοινωνικών εξελίξεων και στην παρουσίασή τους αποσπασματικά, ανεκδοτολογικά ή δραματοποιημένα, έξω από το ιστορικό πλαίσιό τους. Ο Μαρξ είχε επισημάνει πολύ νωρίς την έννοια του φετιχισμού και την ανάγκη απομυστικοποίησης της βιωμένης μας εμπειρίας.

Το πλεονέκτημα των συνωμοσιολογικών ή ανορθολογικών θεωριών είναι η απλότητα, σ’ έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο σύνθετος, όλο και πιο πολύπλοκος, πιο απρόβλεπτος και περισσότερο πολυπαραγοντικός.

Η απλότητα προσφέρει ασφάλεια και ανταποκρίνεται στην αταβιστική ιδιότητα του εγκεφάλου για τη μικρότερη δυνατή κατανάλωση ενέργειας, σε αντίθεση με την έρευνα, τη μελέτη και την ερμηνεία, οι οποίες είναι χρονοβόρες, επίπονες και ενεργοβόρες. Επίσης σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον γεμάτο οδύνη και πόνο, η πίστη παρηγορεί (credo consolans), αφού προσφέρει ανακούφιση, ικανοποίηση και ελπίδα, έστω και εάν αυτή η τελευταία είναι ψευδής.
Για να αποκτήσουμε μια καθαρή ματιά στο σήμερα και στο αύριο, απαιτείται προσωπική και συλλογική προσπάθεια και όχι λογική ανάθεσης στους ηγέτες, στους «ειδικούς», στους γκουρού και στους προφήτες της αλήθειας.