Η εξοικείωση με την εκτροπή

*****************************

Η εξοικείωση με την εκτροπή

ΝΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑΣ

Η Καθημερινή ,06.04.2014

Προσπαθώντας να κατανοήσω τι συνέβη στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, συχνά έχω επικαλεστεί την ανοχή της κοινωνίας για σειρά λαθών -μικρών και μεγάλων- τα οποία οδήγησαν στη χρεοκοπία, στην εξάρτηση από τους δανειστές με όλες τις συνέπειές της. Αυτή η ανοχή συμπεριλαμβάνει την ανοχή για την ολιγωρία των θεσμών και την υπονόμευσή τους από πολιτικούς και άλλους παράγοντες· την ανοχή για τα υπέρμετρα προνόμια όποιας κοινωνικής ομάδας είχε την ισχύ να τα διεκδικεί· τη φαύλη σχέση μεταξύ πολιτικών, επιχειρηματικών κύκλων και μέσων ενημέρωσης, που υπέθαλψαν τη διαφθορά και τη σπατάλη· μια γενικευμένη αδιαφορία για σειρά σοβαρότατων θεμάτων - μεταξύ των οποίων ένα εκπαιδευτικό σύστημα αφημένο στην τύχη του, εκτεταμένη φοροδιαφυγή, η κακόβουλη προχειρότητα της (όποιας) μεταναστευτικής πολιτικής, οι άθλιες συνθήκες στις φυλακές και τα κρατητήρια.

Αυτά τα ζητήματα έκριναν την ποιότητα ζωής και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα μας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Κι όμως, δεν έπαιξαν ποτέ καθοριστικό ρόλο σε εκλογικές αναμετρήσεις. Στη βάση της αδιαφορίας -της ανοχής για καταστροφικές συμπεριφορές- βρίσκεται η αίσθηση της αδικίας, η οποία υπονομεύει την εμπιστοσύνη στην κοινωνία και στους θεσμούς, ενώ ενθαρρύνει την απαισιοδοξία και την επιδίωξη ατομικών συμφερόντων. Οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτικών και ψηφοφόρων συνέχισαν να καθορίζουν την πολιτική, αλλά, με τα χρόνια, με την ευημερία και την καλύτερη εκπαίδευση των πολιτών, οι πολιτικοί έπαψαν να είναι οι μόνοι προνομιούχοι στη σχέση αυτή, και δρούσαν ολοένα και περισσότερο με κριτήριο όχι μόνο τα δικά τους στενά συμφέροντα αλλά και τις αντιδράσεις των «πελατών» τους (το λεγόμενο πολιτικό κόστος). Γι’ αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η κοινωνία δεν ήταν αμέτοχη στην εκτροπή. Μπορεί να μην τα «φάγαμε μαζί», αλλά τα χρήματα που χάθηκαν άσκοπα δεν απασχολούσαν πολλούς πριν από την καταστροφή. Μαζί γκρεμιστήκαμε· χωριστά υποφέρουμε και αναζητούμε τους υπεύθυνους.

Η «ανοχή» των πολιτών και οι ευθύνες των πολιτικών, όμως, δεν επαρκούν για να εξηγήσουν τον εκτροχιασμό μιας χώρας. Είναι σημαντικοί παράγοντες αλλά είναι μόνο μέρος του προβλήματος. Στην Ελλάδα φαίνεται να πέσαμε όλοι θύματα του φαινομένου που περιγράφει η Αμερικανίδα κοινωνιολόγος Νταϊάν Βον (Diane Vaughan) ως εξοικείωση με την εκτροπή. Σε μια εξονυχιστική, δεκάχρονη διερεύνηση των αιτιών της καταστροφής του διαστημικού λεωφορείου Challenger το 1986, η Βον έφθασε στο συμπέρασμα ότι δεν έφταιγαν τόσο οι διευθυντές της NASA, οι οποίοι έδωσαν την εντολή να εκτοξευθεί το Challenger ενώ γνώριζαν ότι υπό τις συνθήκες ψύχους που επικρατούσαν εκείνη την ώρα θα υπολειτουργούσε το στεγανωτικό υλικό που συγκρατούσε καυτά αέρια μέσα στον πύραυλο. Το αίτιο, διαπίστωσε η Βον, ήταν όχι ότι οι διευθυντές ήταν κακοί άνθρωποι που αδιαφορούσαν για την τραγωδία που θα ακολουθούσε, αλλά ότι ήταν μέλη μιας οργάνωσης που είχαν αποκτήσει τη νοοτροπία ότι όταν κάτι δεν λειτουργούσε καλά δεν σήμαινε ότι θα οδηγούσε σε καταστροφή. Το στεγανωτικό υλικό είχε παρουσιάσει προβλήματα σε προηγούμενες πτήσεις, χωρίς συνέπειες - έως τη στιγμή που στοίχισε τη ζωή επτά αστροναυτών. Το φαινόμενο της ανοχής του προβλήματος η Βον το ονόμασε «εξοικείωση με την εκτροπή», σε βιβλίο που εξέδωσε το 1996. Οταν το 2003 εξερράγη και το διαστημικό λεωφορείο Columbia ενώ επέστρεφε στη Γη, η αιτία ήταν η αποκόλληση προστατευτικών πλακιδίων κατά την εκτόξευση. Το πρόβλημα είχε παρουσιαστεί και προηγουμένως. Πάλι οι υπεύθυνοι είχαν εξοικειωθεί με τον κίνδυνο.

Στην Ελλάδα, όταν δανειζόμασταν με ολοένα και υψηλότερα επιτόκια ώστε να πληρώσουμε τις δόσεις για παλαιότερα δάνεια, κανείς δεν περίμενε ότι κάποια στιγμή θα αδυνατούσαμε να δανειστούμε. Οταν το κράτος άφηνε τους μετανάστες απροστάτευτους στην παρανομία, οι υπεύθυνοι δεν λογάριασαν ότι αντί να φύγουν όλοι, θα έμεναν αρκετοί ώστε να προκαλέσουν αντιδράσεις. Οταν ο δανεισμός, η φοροδιαφυγή και η αδιαφορία των ελεγκτικών μηχανισμών οδηγούσαν σε τεράστια ελλείμματα, ποιοι πίστευαν ότι κάποια στιγμή οι νομοταγείς φορολογούμενοι, οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι θα πλήρωναν τον λογαριασμό; Οταν η ανοργανωσιά και η αδιαφορία της δημόσιας διοίκησης εκδηλώνονταν και στη διαχείριση των φυλακών, ποιος περίμενε το χάος; Οταν αυξήθηκαν οι φόροι ενώ κόπηκαν κρατικές δαπάνες, μισθοί και συντάξεις, ποιος περίμενε ότι θα πάγωνε η οικονομία και μαζί της η κοινωνία; Αργά καταλάβαμε ότι το να αψηφάς τον κίνδυνο δεν σημαίνει ότι αποκτάς ασυλία από τις συνέπειές του.