“Κάτι που δεν ξεχνιέται” : Το πρώτο θεσσαλονικιώτικο βιβλίο για το Ολοκαύτωμα

 

Το πρώτο σαλονικιώτικο βιβλίο για το Ολοκαύτωμα

ΜΑΓΙΟΡ ΡΙΣΟΝ

ΠΗΓΗ: thess.gr

 13-16 λεπτά

---

Πρόσφατα το εξαιρετικό ιστολόγιο Vivlioniki του Γιώργου Μπασαγιάννη, (στο οποίο είμαι σταθερός θαμώνας), παρουσίασε το βιβλίο “Κάτι που δεν ξεχνιέται” του Κώστα Παναστασίου. Το βιβλίο, όπως και ομολογεί ο Γ.Μ. δεν είναι κάτι ιδιαίτερο. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του “δεν αποτελεί λογοτεχνικό αριστούργημα, ούτε σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο. Παρ’όλα αυτά έχει μια ιδιαίτερη σημασία, αν σκεφτεί κανείς πότε κυκλοφόρησε και τι θέμα έχει”. Οντως η έκδοση του το 1972 το κάνει το πρώτο ελληνόγλωσσο μη-λογοτεχνικό βιβλίο που εκδόθηκε για το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη και αποτελεί ντοκουμέντο του πώς προσλαμβάνονταν τις πρώτες δεκαετίες.

Είχαν προηγηθεί – ή τουλάχιστον αυτά γνωρίζουμε – 3 λογοτεχνικά κείμενα από τους Δεδούση, Τσίζεκ και Τσιτσόπουλου σε τοπικά περιοδικά, όπως και το γαλλόγλωσσο In Memoriam. Η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου χαρακτηρίζει  την “απουσία δημοσιευμάτων και ιστορικών εργασίων μέχρι την δεκαετία του ’70″[…]εντυπωσιακή”. Εγώ θα προσθέσω οτι και η συντριπτική πλειοψηφία αυτών που ακολούθησαν, ακόμα και όταν τροφοδοτούνταν από καλές προθέσεις, ήταν βαθύτατα προβληματική και συνέχιζε την μνημοκτονία με τον δικό της τρόπο. Τα λέει καλύτερα από μένα ο Μ.Καραγιάννης εδώ εξηγώντας την σιωπή με οτι “οι συγγραφείς επωμίζονται υπόγεια εξωλογοτεχνικές ευθύνες”.

Λεπτομέρειες για τον συγγραφέα Κώστα Παπαναστασίου δεν έχουμε, οπότε δεν μπορούμε να αξιολογήσουμε την θέση από την οποία διηγείται τις μαρτυρίες – μπορούμε μόνο να υποθέσουμε οτι ανήκε στον “δημοκρατικό” χώρο αν δούμε τον τρόπο με τον οποίο επικρίνει την διάλυση των κομμάτων και των συνδικάτων από τον Χίτλερ και αναλογιστούμε οτι η έκδοση έγινε εν μέσω της Χούντας. Οι εκδότες είναι το Τυπογραφείου Τριανταφύλλου και Υιοί, το οποίο εμφανίζεται ως “Τύποις Τριανταφύλλου” σε προπολεμικά σαλονικιώτικα βιβλία.

Οπότε τι αξία έχει το συγκεκριμένο βιβλίο; Αξίζει γιατί συμπυκνώνει το σύνολο των στερεοτύπων και τους κώδικες με τους οποίους ερμήνευσαν οι Χριστιανοί της πόλης την εξολόθρευση των Εβραίων συμπολιτών τους. Με αυτούς τους κώδικες εκφράστηκε η δημόσια ιστορία της πόλης και οι ίδιοι οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να τους υιοθετήσουν ως απαραίτητη προϋπόθεση για την επανένταξη τους στο κοινωνικό corpus. Η ταυτοποίηση αυτών των κοινών τόπων, όπως η αναγνώριση των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών που οδήγησαν στην κυριαρχία τους αποτελεί ένα ανεξερεύνητο κομμάτι ιστορικής έρευνας, όπως και απαραίτητη προϋπόθεση για την ερμηνεία της μεταπολεμικής ιστορίας της πόλης.

Η απαγωγή του Άϊχμαν στην Αργεντινή από την ισραηλινή Μοσσάντ το 1961 και η καταδίκη του στο Ισραήλ το 1962 αποτελούν την αφορμή του βιβλίου, ενώ ο τίτλος του βιβλίου εξηγεί το γιατί ο συγγραφέας γράφει. Κυρίαρχοι άξονες γύρω από τους οποίους κινείται ο Παπαναστασίου αποτελεί μια ειλικρινής συντριβή για τα δεινά των Εβραίων, όπως και η ακλόνητη πεποίθηση οτι αυτά θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν οι Εβραίοι δεν ήταν παθητικοί και η ηγεσία τους προδοτική. Ο Παπαναστασίου ενώ προφανώς εντάσσει τους διωγμούς στο σύνολο των ελληνικών δεινών, αναγνωρίζει την ιδιαίτερη θηριωδία των Γερμανών. Οι Εβραίοι του Παπαναστασίου χαρακτηρίζονται από τις παραδοσιακές εβραϊκές αρετές της φιλησυχίας και σεβασμού προς τους νόμους. Βέβαια αυτές οι αρετές ουσιαστικά αποτελούν “ψευδείς φίλους” στη συγκεκριμένη περίπτωση, μιας και η φιλησυχία αποτελεί συνώνυμο της δειλίας και ο σεβασμός στους νόμους συνώνυμο της τυφλής υπακοής σε μια ιδιοτελή ηγεσία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αναγνώριση της συμμετοχής των Εβραίων στο πόλεμο: ο Παπαναστασίου πρόθυμα την αναγνωρίζει και την εξυμνεί αλλά για αυτόν η εξήγηση είναι οτι “υπερασπίζονταν τα σπίτια τους” και όχι λόγω πατριωτικού καθήκοντος, μάλιστα αναφέρει οτι οι Εβραίοι υπερασπίζονταν την πατρίδα “μας” και όχι “τους”. Αλλωστε ξεκαθαρίζει οτι οι Εβραίοι ήταν “φιλοξενούμενοι” των Ελλήνων, όταν εκθειάζει την γεμάτη ομόνοια συμβίωση τους.

Στο κείμενο ενώ υπάρχει η κλασική παραδοχή οτι όλοι οι Εβραίοι δεν ήταν πλούσιοι, στερεότυπα για τον εβραϊκό πλούτο βρίσκουν τον δρόμο τους. Οι Εβραίοι της Ισπανίας “είχαν τις καλύτερες θέσεις στο εμπόριο” και οι Εβραίοι στην Θεσσαλονίκη ήταν “απασχολημένοι στο εμπόριο και την βιοτεχνία” έχοντας δημιουργήσει τεράστιο πλούτο. Αυτός ο πλούτος εμφανίζεται δίπλα από ισχυρισμούς οτι με το χρυσάφι μπορούσες να εξαγοράσεις τους Γερμανούς – αν το συνδυάσουμε την παθητικότητα των Εβραίων συμπεραίνουμε οτι είχαν την δυνατότητα διαφυγής και δεν την επέλεξε. Αλλωστε πολλαπλές φορές αναφέρει οτι οι (Ελληνες;) είχαν κάθε καλή θέληση να βοηθήσουν, “περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο λαό”. Οι αντιστασιακές οργανώσεις υπήρχαν, αναφέρονται διάφορες αντιστασιακές ενέργειες και οι οποίες ήταν έτοιμες να τους δεχθούν. Γιατί αυτό δεν έγινε; Δυο λόγοι αναφέρονται:
Η νομιμοφροσύνη που στην εβραϊκή περίπτωση εκφυλίζεται σε υποταγή. Ο συγγραφέας μεγαλόψυχα δεν το αποδίδει σε έμφυτη δειλία, αλλά σε επίκτητη ιδιότητα μετά από αιώνες “φιλοξενίας” στους ευρωπαϊκούς λαούς. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτή η υποταγή εκδηλώνεται και προς τους Γερμανούς, όσο και στην ίδια την εβραϊκή ηγεσία.
Αυτή η προδοτική ηγεσία εμφανίζεται πολλαπλές φορές μέσα στο έργο του. Ο αρχιραβίνος Σερή (sic, έτσι τον γράφει στο κείμενο) Κόρετς παρουσιάζεται ως “φιλοτομαριστής”, “δειλός”, που ακόμα και τη στιγμή των διωγμών ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του. Η περιγραφή του αντανακλά τον μεταπολεμικό ιδρυτικό μύθο του νεώτερου Εβραϊσμού στον οποίο ο Κόρετς παίζει τον ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου στον οποίο φορτώνονται όλες οι αμαρτίες, (ο γραφών έχει ήδη ασχοληθεί με τον Κόρετς).

Δυο λέξεις απουσιάζουν από το βιβλίο: η πρώτη είναι η λέξη “Ολοκαύτωμα” και η δεύτερη η λέξη “αντισημιτισμός”. Η αιτία του διωγμού από την Ισπανία είναι η οικονομική εκμετάλλευση των Εβραίων. Αντίστοιχα η εξολόθρευση των Εβραίων αποτελεί “τη ληστεία του αιώνος”. Ο αντισημιτισμός όχι απλά δεν αποτελεί κίνητρο, αλλά η ίδια του η ύπαρξη αμφισβητείται μιας και σύμφωνα με τον Παπαναστασίου “σε όλες τις χώρες που φιλοξενήθηκαν οι Εβραίοι, έζησαν ήρεμα και ειρηνικά”. Αξίζει να σημειωθεί οτι υπάρχουν βάσιμες υποψίες, (ορισμένες φράσεις – ορισμένες πληροφορίες – το γεγονός οτι ακολουθεί την δομή του Ματαράσσο και όχι του Μόλχο), οτι ο Παπαναστασίου είχε διαβάσει το βιβλίο του Ματαράσσο “Κι’όμως όλοι τους δεν πέθαναν” στο οποίο η λέξη αντισημιτισμός και υπάρχει και αναφέρονται ορισμένα ακραία παραδείγματα ελληνικού αντισημιτισμού όπως ο Λάσκαρης Παπαναούμ. Ακόμα χειρότερα υπάρχουν αναφορές στις λεηλασίες των εβραϊκών περιουσιών και θα περίμενε κανείς να έκανε έστω και μια έμμεση αναφορά, ειδικά όταν θεωρεί το οικονομικό ως κυρίαρχο παράγοντα των αντιεβραϊκών διωγμών. O Παπαναστασίου επιλέγει να μην κάνει ούτε έμμεση αναφορά σε αυτές.

Η απουσία ιδίας γνώσης του συγγραφέα εμφανίζεται στην περιγραφή της εκκένωσης του συνοικισμού Χιρς – εκεί μπερδεύεται από το ομώνυμο νοσοκομείο, (σήμερα έχει μετονομασθεί σε Ιπποκράτειο) και περιγράφει την διαδρομή μέσω Λεωφ.Στρατού εώς τον Σταθμό. Ειρωνεία της ιστορίας είναι οτι μιλάει για το “πλακόστρωτο” της λεωφόρου Στρατού, ενώ γνωρίζουμε οτι η πρώτη πλακόστρωση της έγινε από λεηλατημένες ταφόπλακες από το εβραϊκό νεκροταφείο μεταπολεμικά.

Η εμφανής άγνοια του συγγραφέα για τα άτομα αλλά και τον ίδιο το χώρο στον οποίο πραγματοποιήθηκαν οι διωγμοί συνιστά τον ορισμό του στερεοτύπου, δηλαδή της “ιδέας που υπάρχει εκ προτέρων χωρίς  να έχει αποκτηθεί προσωπική εμπειρία, που μπορεί να επιβάλλεται στα μέλη μιας ομάδας και έχει την δυνατότητα να αναπαράγεται χωρίς να μεταβάλλεται”. Το στερεότυπο στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι “πολυσημικό, αλλά διακειμενικό αναχρησιμοποίησιμο την κάθε στιγμή”. Ακριβώς για αυτό το λόγο οι αναφορές στους Εβραίους στο κείμενο, ακόμα και όταν επιφανειακά εμφανίζονται ως θετικές, (πχ η φιλησυχία), ουσιαστικά χρησιμοποιούνται σαν δομικά τούβλα για να μπορέσει να ανασυνθέσει ο αναγνώστης το (αρνητικό) στερεότυπου του Εβραίου που ήδη είχε αποκτήσει ζώντας στην ελληνορθόδοξη κοινωνία. Αλλωστε αυτό εξηγεί το πώς μπορεί ένας άνθρωπος με αρνητικά στερεότυπα να εκφράζεται με, δέχομαι με ειλικρίνεια, για τον χαμό του Αλλου. “Επειδή η ψευδαίσθηση της απόλυτης διαφοράς με τον Αλλο δεν πρέπει να διαταραχθεί, η γραμμή αυτή έχει τεράστια προσαρμοστικότητα και μεταμορφωτική δύναμη. Ο Εαυτός μπορεί να κατασκευάζει έναν Αλλο συνεχώς διαφορετικό και ο χθεσινός ξένος να γίνεται φίλος”. (1)

Το βιβλίο του Παπαναστασίου είναι αξιοσημείωτο γιατί συγκεντρώνει, αρκετά άγαρμπα, όλα τα στερεότυπα με τα οποία ερμηνεύουν οι Χριστιανοί τους Εβραίους και μέσα από τα οποία ερμηνεύει η Θεσσαλονίκη του σήμερα την ταυτότητα της. Η προσπάθεια του Παναστασίου να θυμηθεί περισσότερο μοιάζει με μια προσπάθεια να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό παρελθόν που ξαφνικά, ελέω Άϊχμαν, εμφανίζεται στο παρόν. Και το ερώτημα είναι: προσπαθεί ο Παπαναστασίου να ξεχάσει ή προσπαθεί να δημιουργήσει ένα παρελθόν που επιβεβαιώνει τα στερεότυπα του σήμερα; Ακριβώς το ίδιο ερώτημα ανακύπτει με την προσπάθεια συνεχούς αναδιαπραγμάτευσης του παρελθόντος όταν αυτό επανεμφανίζεται και αφορά τόσο την κοινωνία, όσο και την ακαδημαϊκή κοινότητα. Η απάντηση σε αυτό στο ερώτημα δεν είναι μια θεωρητική ακαδημαϊκή άσκηση και δεν αποτελεί μια περιθωριακή συζήτηση ελάσσονος σημασίας μπροστά σε μεγαλύτερα σύγχρονα προβλήματα. Αποτελεί τα θεμέλια πάνω στα οποία έκτισε η πόλη το παρόν της και επηρεάζουν την ταυτότητα και αυτοπεποίθηση της.

Αφορμή για αυτό το άρθρο είναι η μίνι-ημερίδα που διοργανώνεται την Παρασκευή 11/3 στο Βυζαντινό Μουσείο. Η στρογγυλή τράπεζα στο Βυζαντινό Μουσείου συμπεριλαμβάνει τους κυριότερους νέους έλληνες ιστορικούς της πόλης, (εξαιρώ τους μη-σαλονικιούς Δρουμπούκη/Χανδρινό/Naar/Ριτζαλέο/Apostolou κα), που παράγουν επιστημονικό έργο που διαμορφώνει συμπεράσματα και όχι συμπεράσματα που παράγουν επιστημονικό έργο. Ας ελπίσουμε οτι θα τους ακολουθήσουν και άλλοι…

(1) αντιγράφω κομμάτια από το βιβλίο της Φρ.Αμπατζοπούλου “Ο Αλλος εν Διωγμώ”. Πιστεύω οτι είναι το κορυφαίο βιβλίο για τον ελληνικό αντισημιτισμό.

οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τον Γ.Μπασαγιάννη τόσο για την εξαιρετική δουλειά στο ιστολόγιο του, όσο και την ευκαιρία που με έδωσε να αποκτήσω αυτό το πολύτιμο, με το δικό του τρόπο, βιβλίο. Ευχαριστώ !

Δίψα για εκδίκηση, δεν χώρεσε μεγαλοψυχία. Δε συμφώνησαν με τις δίκες που έγιναν στην Νυρεμβέργη. Ισως να είχαν και δίκιο.
Οσοι επιζήσαμε δικαιολογούμε την δίψα των εβραίων για εκδίκιση (sic)
ωμή δικτατορία στην χειρότερη μορφή της, διέλυσε τα συνδικάτα , διωγμός κατά των κομουνιστών

από την πρώτη στιγμή ξεκίνησε η αντίσταση καταστροφή

στις αρχές του Ιουλίου του 41 ξεκίνησε η αντίσταση. κάψανε βενζίνες γερμανών στον επτάλοφο

οι εβραίοι στην Ισπανία είχαν τις καλύτερες θέσεις στο εμπόριο και τη βιοτεχνία και για αυτό το μεγαλύτερο μέρος του πλούτου βρίσκονταν στα χέρια τους

το οικονομικό πρόβλημα της χώρας και το μαζεμένο στα χέρια των εβραίων χρυσάφι ήταν οι βασικές αιτίες που κίνησαν τον διωγμό των εβραίων

το ίδιο φιλικά και μονοιασμένα έζησαν με τους Ελληνες

δεν έχουν λόγο να έρχονται σε προστριβές με τον λαό που τους φιλοξενούσε

οι νέοι υπηρετούσαν στον ελληνικό στρατό υπερασπίζοντας την πατρίδα μας με την ιδέα οτι υπερασπίζονταν την δικά τους τα σπίτια

Σ’ολες τις ευρωπαϊκές χώρες όπου φιλοξενήθηκαν οι εβραίοι έζησαν ήρεμα και ειρηνικά με μεγάλο σεβασμό στους νόμους του κράτους που τους φιλοξενούσε

μόνο στην ρωσια μετα την επανάσταση οι Εβραίοι σχεδόν αφομοιώθηκαν

δημιούργησαν στους Εβραίους δεσμά αόρατα που τους κράτησαν δέσμιους και ανίκανους για εξεγερσεις

στα μάτια του κόσμου οι Εβραίοι ήταν δειλοί και ανίκανοι για άμυνα. δεν νομίζω ότι είναι δίκαιο… ξέχασαν να αποφασίζουν μόνοι τους

απεριόριστη υπακοή στην ανίκανη και γεμάτη φιλοτομαρισμό ηγεσία τους ήταν οι κυριώτερες αιτίες του αφανισμού τους

πάνω από 10000 Εβραίοι της Ευρώπης ξέφυγαν να τους εφοδιάσει και να φυγαδέψει μακριά

για τα ίδια της τα παιδιά [η κοινότητα] φάνηκε άστοργη μάνα, μια φοβερή και απαίσια μητρυά (sic), ανίκανη να τα προστατέψη ή τουλάχιστον να τα φυγαδεύση

Πρώτος ο αρχιραβίνος Σερή (sic) Κόρετζ. Ανθρωπος δειλός και φιλοτομαριστής που έγινε παιχνίδι στα χέρια των σπιούνων και των γερμανών

ο αρχιραβίνος εγκατέλειψε το ποιμνίο του και κατέφυγε στην Αθήνα, ελπίζοντας με την φυγή να γλυτώσει το κεφάλι του

Ολοι αυτοί οι άνθρωποι μαζί με το κοινοτικό συμβούλιο, είτε άθελα στην αρχή, είτε ηθελημένα από φιλοτομαρισμό ήταν υπεύθυνοι για το μαζικό οδήγημα πενήντα χιλιάδων εβραίων της Θεσσαλονίκης σε στρατόπεδα, σε βασανιστήρια και στους φούρνους του Μπίργκενάου. (sic)

διάλεξαν τις πιο όμορφες εβραιοπούλες για τις λέσχες και καντίνες ψυχαγωγίας του στρατού κατοχής. Εκεί δεν υπέφεραν και δεν πείνασαν. Εθρεψαν και ομόρφαιναν τα κορμιά τους, ώσπου κάποτε παληωμένες από την “μεταχείρηση” τις έστελναν στα στρατόπεδα του θανάτου

Ανθρωποι των αντιστασιακών οργανώσεων τουε ψυθίριζαν (sic) και τους εξωθούσαν να φύγουν στα βουνά. Τίποτα από όλα αυτά δεν μπόρεσε να τους ξυπνήση από τον λίθαργο της υποταγής.

Ηταν τόσο εύκολο να σωθούν αυτές οι πενήντα χιλιάδες ψυχές. […] Σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, οι ντόπιοι δεν είχαν τόσο καλές διαθέσεις για αυτούς. Ολος ο ελληνικός λαός ήταν έτοιμος να κρύψη στην μεγάλη του αγκαλιά τους εβραίους.

Τα γερμανικά κομάντος και τα Ες Ντε δέχονταν ευχαρίστως τα παζαρέμματα των εβραίων. Με λίγες λίρες άφηναν ελεύθερο όποιον ζητούσαν. Με περισσότερες τον φυγάδευαν οι ίδιοι. Αν οι λίρες ήταν πολλές γλύτωναν ακόμα και τον μελλοθάνατο που θα στήνονταν μπροστά από το εκτελεστικό απόσπασμα. Ετσι την τελευταία στιγμή γλύτωσαν οι εβραιοπούλες Σουζάνα Ισαϊα και Φωφώ Εσκενατζή.

Το πρωί στις 15 Μαρτίου πάνω από 2500 άνθρωποι[…]ξεκίνησαν από το Χιρς για τον σταθμό. […]είχαν πιάσει όλο το πλακόστρωτο της λεωφόρου Στρατού