Σελίδες εθνικής αυτογνωσίας
Ιστορικές μελέτες, στοχαστικά δοκίμια, ιστορικοφανείς μυθοπλασίες, μετωπικές ή πλάγιες βιογραφίες προσώπων ή τοιχογραφίες εποχής, μια εποπτική ποιητική ανθολογία που καλύπτει μια μακρά ποιητική παραγωγή από το δημοτικό τραγούδι ώς τις μέρες μας, αλλά και παιδικά και νεανικά αναγνώσματα.
Όλα αυτά εστιασμένα στα διακόσια χρόνια από το 1821 (λόγω του επετειακού 2021) συναρθρώνουν το σημερινό μας αφιέρωμα. Ο Γ. Ν. Περαντωνάκης, ο Αριστοτέλης Σαΐνης, ο Ευριπίδης Γαραντούδης και η Ελένη Σβορώνου δεν διακρίνουν μόνο βιβλία, συγγραφείς και τίτλους από την πρόσφατη σοδειά, που πραγματεύονται πολύτροπα αυτό το κορυφαίο ιστορικό, πολιτισμικό και υπαρξιακό μεταίχμιο της εθνικής μας υπόστασης, παράλληλα φωτίζουν ποικίλες πτυχές του οι οποίες συνδέονται με κρίσιμα ζητήματα της νεότερης συλλογικής μας μνήμης (ταυτότητας, συνέχειας, αυτοπροσδιορισμού) αλλά και ενσωμάτωσής τους στο εκάστοτε παρόν.
Παράλληλα με αυτό το αφιέρωμα στο Ανοιχτό Βιβλίο η «Εφ.Συν.» οργανώνει ελκυστικά θεματικά ένθετα υπό το φως όψεων της Επανάστασης του 1821, τα οποία θα ολοκληρωθούν τον Μάρτιο. Μ. ΦΑΪΣ
Νικόλαου Γύζη, «Η Δόξα των Ψαρρών»(1898)
Ιστορικές ματιές στο 1821
Πριν καν μπει το 2021, έτος επετειακό, οι ιστορικοί και οι μελετητές είχαν στρέψει το μικροσκόπιό τους στον Αγώνα για την απελευθέρωση, και ήδη μέσα στην προηγούμενη χρονιά είχε κυκλοφορήσει (πέρα από τα δοκίμια και τα λογοτεχνικά έργα) μια πλειάδα μελετών για το 1821. Δεκάδες βιβλία ανέλυσαν την Επανάσταση ή επιμέρους σημεία της και άφησαν το ίχνος τους στην ήδη πλούσια βιβλιογραφία. Ενα πρώτο συμπέρασμα απ’ όλα αυτά είναι ότι το βλέμμα δεν είναι πλέον αμιγώς ιστορικό, αλλά έχει μετακινηθεί προς την πολιτική πλευρά των γεγονότων, αφού πέρα από τους ιστοριογράφους πλείστοι πολιτικοί επιστήμονες προσεγγίζουν την Επανάσταση και μετατοπίζουν το βάρος από τα γεγονότα στις συνθήκες που τα δημιούργησαν αλλά και στις συνέπειες που είχε η δημιουργία του ελληνικού έθνους-κράτους στη μετέπειτα πορεία της χώρας.
Έτσι, μπορώ να χωρίσω σχηματικά τα σχετικά βιβλία σε τρεις κατηγορίες: όσα εστιάζουν στα πριν της Επανάστασης, όσα μελετούν τη δεκαετή περίπου εξέλιξή της κι όσα στοχάζονται στο μετά, που φτάνει μέχρι σήμερα.
Βασικό
θέμα είναι πώς ο Διαφωτισμός και τα πυκνά μηνύματά του γαλούχησαν
λόγιους, όπως τον Ρήγα (Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Μελέτες για τον Ρήγα
Βελεστινλή, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Ρήγα Βελεστινλή), τον
Αδαμάντιο Κοραή, μερικούς εκκλησιαστικούς παράγοντες κ.ά., και οδήγησαν
στις εθνικιστικές (όρος με τη σημασία που είχε τον 19ο αιώνα)
επαναστάσεις, όπως ήταν η Ελληνική. Η Αμερικανική και η Γαλλική
Επανάσταση, αλλά κυρίως η ιδεολογία περί ελευθερίας και παιδείας
δημιούργησαν το πολιτι(σμι)κό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο στηρίχτηκε και η
Φιλική Εταιρία για να οργανώσει παρασκηνιακά, έστω και με αμήχανο
βάδισμα, τον Απελευθερωτικό Αγώνα, σε μια Οθωμανική Αυτοκρατορία που
διερχόταν κρίση και δεν ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει το κύμα των αλλαγών
που ξεσπούσε. Χρήσιμα για τις προεπαναστατικές αυτές συνθήκες είναι το
1814-1821: Η προετοιμασία μιας Επανάστασης. Πρωταγωνιστές - Γεγονότα -
Συγκυρίες του διευθυντή του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών Στέφανου Καβαλλιεράκη
(εκδόσεις Μεταίχμιο), 
που μελετά τη σύγκλιση παραγόντων στο ξέσπασμα
του Πολέμου της Ανεξαρτησίας και το Ενάντια σε φρούρια και τείχη. Μια
μικρή εισαγωγή για την Ελληνική Επανάσταση του καθηγητή Σύγχρονης
Πολιτικής και Κοινωνικής Ιστορίας Γιώργου Μαργαρίτη (εκδόσεις Διόπτρα)
, που μελετά τον ρόλο του Διαφωτισμού και των Φιλικών στο άναμμα του φιτιλιού μέχρι αυτό να φτάσει στον λαό.
Κατά
την Επανάσταση, τώρα, ο φακός -όπως προείπα- μετατοπίζεται από τα
στρατιωτικά γεγονότα εναντίον των Οθωμανών στον διεθνή παράγοντα και πώς
αυτός μεταστράφηκε προς όφελος των ελληνικών θέσεων, τον ρόλο των
φιλελλήνων, τη χρήση των απομνημονευμάτων ως άμεσης ιστορικής πηγής
(Πρακτικά συνεδρίου: 1821 και απομνημόνευμα. Ιστορική χρήση και
ιστοριογραφική γνώση, Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων), τους εμφύλιους
πολέμους, τον ρόλο της Εκκλησίας και των προκρίτων, όπως ήταν ο
Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης (Αθανάσιος Συροπλάκης, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης.Ο
ηγέτης της Μάνης στην Ελληνική Επανάσταση, εκδόσεις Μεταίχμιο), τις
Εθνοσυνελεύσεις και το πολιτικό πεδίο του Αγώνα. 
Σ’ αυτό το πλαίσιο,
κομβικό ρόλο έπαιξε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, που αποτέλεσε τον σύνδεσμο
μεταξύ του Δυτικού Διαφωτισμού και της ελληνικής πραγματικότητας, όπως
τη ζούσαν οι οπλαρχηγοί (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Ο στρατιωτικός ηγέτης
της Ελληνικής Επανάστασης, του καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη,
εκδόσεις Μεταίχμιο)
αλλά και ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος
επιχείρησε να οργανώσει τις προεπαναστατικές κοινότητες σε θεσμικό
ευρωπαϊκό κράτος (Θάνος Μ. Βερέμης – Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Ιωάννης Καποδίστριας. Ο «αμνός» της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων, εκδόσεις Μεταίχμιο).
Τρία γενικότερης θεματικής βιβλία, το 1821.
Ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας του Christopher Woodhouse (εκδόσεις Παπαδόπουλος), Η φλόγα της ελευθερίας 1821-1833 του David Brewer (εκδόσεις Πατάκης) και οι 21 ερωτήσεις & απαντήσεις για το '21 του καθηγητή Πολιτικής Ιστορίας Θάνου Μ. Βερέμη
(εκδόσεις Μεταίχμιο), παρουσιάζουν το κάδρο και την κορνίζα της
Επανάστασης, με αναφορά σε πολλές πτυχές της, στρατιωτικές, πολιτικές,
οικονομικές κλπ, που ανασυνθέτουν το όλο αλλά και τα μέρη. Το πρώτο
επικεντρώνεται στις στρατιωτικές πλευρές της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης,
το δεύτερο αποτελεί μια κλασική (παραδοσιακή) εξιστόρηση των γεγονότων,
ενώ το τρίτο ένα εκλαϊκευμένο εγχειρίδιο που χαρτογραφεί το ’21 με
απαντήσεις σε ποικίλες κατευθύνσεις.
Τα μετά την Επανάσταση αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, κυρίως επειδή ιχνηλατούν τον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε το ελληνικό κράτος και δη πώς αυτό φτάνει -στην επέκταση και την ιδεολογικοπολιτική του εξέλιξη- ώς τον 21ο αιώνα. Αφενός, το 1821 ήταν κομβικό σημείο στην Ιστορία μας, εργαλειοποιήθηκε από την ελλαδική κοινωνία, χρησιμοποιήθηκε ως σύμβολο, αποτέλεσε αφετηρία για την εθνική αναγέννηση και οδήγησε σε μια εθνικιστική στόχευση και εδαφική επέκταση μέχρι τη Μεγάλη Ιδέα. Αφετέρου, δημιούργησε νέες συνθήκες και νοοτροπίες που παγίωσαν (έστω και με αλλαγές) τον χαρακτήρα του Νεοέλληνα.
Σ’ αυτήν την κατεύθυνση, η καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Χριστίνα Κουλούρη
στο 
δείχνει με ποιους τρόπους το ’21
αξιοποιήθηκε, σκηνοθετήθηκε, αναπλάστηκε μέσα στο εθνικό αφήγημα, στην
τέχνη, στην κρατική πολιτική και ρητορεία κ.λπ. τουλάχιστον μέχρι το
1931.
Ολες αυτές οι σκόπιμες χρήσεις του, σε συνδυασμό με την εικόνα του Νεοέλληνα για την αρχαιότητα, τροφοδότησαν τη θέλησή του να επανακτήσει τα χαμένα εδάφη μέχρι τη μερική πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας αλλά και την ολική εγκατάλειψή της με την Καταστροφή της Σμύρνης. Ανάλογα, η τέχνη στηρίχτηκε στην εθνογένεση του ’21 και την πραγματεύτηκε, είτε μιλάμε για το θέατρο (Walter Puchner, Το 1821 και το θέατρο, εκδόσεις Οταν) είτε για την ποίηση (Ηλίας Γκρης, Οταν τραγούδαγε το αίμα: Το 1821 στην ελληνική ποίηση, εκδόσεις Νίκας / Ελληνική Παιδεία Α.Ε.).
Στην πορεία από τον Αγώνα για την Ανεξαρτησία μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα εστιάζει ο Γιάννης Μηλιός στο 1821. Ιχνηλατώντας το Έθνος, το Κράτος και τη Μεγάλη Ιδέα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Ο καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας ισχυρίζεται ότι η Επανάσταση του ’21 είναι προϊόν του εθνικισμού της εποχής, ο οποίος πολιτικοποίησε τις μάζες, προκειμένου να δημιουργήσει εθνικά κράτη, κάτι που διήρκεσε μέσα στο ίδιο ιδεολογικό πλαίσιο μέχρι και τη Μεγάλη Ιδέα.
Τέλος, η συζήτηση μεταξύ του δημοσιογράφου Κώστα Γιαννακίδη και του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης Στάθη Ν. Καλύβα στο Ελληνικό όνειρο (εκδόσεις Μεταίχμιο) ξεκαθαρίζει μερικά σημεία, τόσο ως προς το πώς η Ελληνική Επανάσταση γεννήθηκε από την αφομοίωση των ιδεολογικών τάσεων της εποχής, όσο και ως προς το πώς αυτή διεθνοποιήθηκε, ώστε να κερδίσει την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων. Ακόμα περισσότερο, η κληρονομιά του ’21 περιλαμβάνει το αφήγημα του ραγιαδισμού, την ελληνοχριστιανική ταυτότητα, την ελληνική συνέχεια, την ένωση ετερόκλητων στοιχείων στην κοινή προσπάθεια παρά τους διχασμούς, την κρατική συγκρότηση κ.ά.
Ας μην παραλείψω ένα άλλο ενδιαφέρον βιβλίο, την Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών του Λεωνίδα Μοίρα (εκδόσεις Τόπος), που μελετά την πρόσληψη του Αγώνα από τις οθωμανικές πηγές σε συμπληρωματική ανάγνωση με την παρεμφερή μελέτη των Σοφίας Λαΐου και Μαρίνου Σαρηγιάννη το 2019. Είναι πολύ χρήσιμο να δούμε την εκδοχή των αξιωματούχων της Κωνσταντινούπολης, ώστε να αντιληφθούμε τις αναταράξεις που προκάλεσε η Επανάσταση σε όλη την περιοχή και τον τρόπο με τον οποίο τη «διάβασαν» οι Τούρκοι χρονικογράφοι.
Τέλος, η Μαρία Ευθυμίου λ.χ. (σε συνεργασία με τον Μάκη Προβατά) εντάσσει την Ελληνική Επανάσταση στην ευρύτερη πορεία του Ελληνισμού (Ρίζες και θεμέλια. Οδόσημα της Ιστορίας του Ελληνισμού, Πατάκης). Έτσι, διαμέσου του Βυζαντίου, οι Έλληνες είχαν έντονη παρουσία σε όλη την οθωμανική βαλκανική χερσόνησο, δέσποζαν στην παιδεία και στο εμπόριο και με αυτά τα όπλα απέκτησαν την αυτοπεποίθηση που τους οδήγησε στην Επανάσταση μέχρι το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830). Η συνέχεια με τον Όθωνα και την οργάνωση του κράτους έδωσε τις βάσεις για την περαιτέρω ενίσχυση της ελεύθερης πια Ελλάδας.
Η πρώτη φουρνιά των μελετών ολοκληρώθηκε με το τέλος του 2020. Προσέφερε πανοραμικές ματιές, εκλαϊκευτικά βιβλία, βαθιά ιδεολογικά εγχειρίδια, επιμέρους θεωρήσεις κ.λπ., ώστε να μπορέσουμε να επεξεργαστούμε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και να συλλάβουμε το νόημά του. Η εθνογένεση της Ελλάδας αποτέλεσε τομή ανάμεσα στο προνεωτερικό και το νεωτερικό περιβάλλον, τον κοινοτισμό και την έννοια του κράτους. Δημιούργησε ίσως νέες ταυτότητες ανασύροντας το όνομα «Ελληνας» και αντικαθιστώντας το «Ρωμιός» (βλ. λ.χ. το βιβλίο του Roderick Beaton Ελλάδα. Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους, εκδόσεις Πατάκης, που μελετά την προεπαναστατική κατάσταση, την ίδια την Επανάσταση και τη διακοσιόχρονη διαμόρφωση ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους). Παράλληλα, έδωσε ώθηση στις άλλες βαλκανικές εθνότητες να ξεχωρίσουν από το χριστιανικό σύνολο και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος (η Σερβία είχε επαναστατήσει από το 1804, αλλά ανεξαρτητοποιήθηκε το 1867, η Ρουμανία το 1862, η Βουλγαρία το 1878 κ.λπ.). Τονίζω πάλι την προσοχή ιστορικών και λογοτεχνών στο πρόσωπο του Ι. Καποδίστρια, ίσως επειδή η δημιουργία του νέου κράτους αρχίζει να υπερτερεί στις προσεγγίσεις μας σε σχέση με την Επανάσταση αυτή καθεαυτή.
Είναι σίγουρο ότι το έτος που έχει ήδη μπει δυναμικά θα γεννήσει νέα βιβλία, τα οποία θα διερευνήσουν περαιτέρω την εθνική μας ιδιοσυστασία με βάση το 1821. Ωστόσο, είναι ήδη ορατά τα νήματα που αφήνονται εκκρεμή, όπως η πολιτική φύση της Επανάστασης (π.χ. ο μη επαρκώς μελετώμενος Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο σημαντικότερος πολιτικός της περιόδου, κατά μερικούς ιστορικούς), η δημοκρατική ματιά των Συνταγμάτων, οι εσωτερικές διαφορές πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Επανάσταση, η δημιουργία του εθνικού κράτους και ο σταδιακός προσανατολισμός μας προς τη Δύση, η διαμόρφωση της νεο-ελληνικής ταυτότητας με βάση τα δυτικά πρότυπα και τα αρχαιοελληνικά παραδείγματα, που ενίοτε προσπερνούν το Βυζάντιο, το οποίο ακόμα και σήμερα τίθεται εν αμφιβόλω στο πλαίσιο της ελληνικής ή μη συνέχειας. Ας περιμένουμε, λοιπόν, τη συνολική επανανάγνωση της Επανάστασης με το πρίσμα του 2021.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου