Οι διωγμοί της μαρξιστικής και επιστημονικής διανόησης στη σταλινική περίοδο στην ΕΣΣΔ
Κεφαλής Χρήστος
Αν μιλάμε γενικά για τους διωγμούς της σταλινικής περιόδου ενάντια
στη διανόηση, το θέμα έχει δυο επιπλέον πτυχές: οι διωγμοί των
καλλιτεχνών και οι διωγμοί διανοούμενων των διαφόρων εθνικοτήτων και
εθνικών ομάδων. Όλα αυτά τα φαινόμενα έλαβαν χώρα κυρίως στα πλαίσια των
εκκαθαρίσεων του 1936-38 αλλά και αργότερα, ως το θάνατο του Στάλιν στα
1953. Τα δυο τελευταία, οι διωγμοί των καλλιτεχνών και των εθνικών
διανοούμενων, μας είχαν απασχολήσει σε προηγούμενα σεμινάρια. Θα
αναφερθώ, λοιπόν, στις δυο πρώτες πτυχές, τις διώξεις ενάντια στη
μαρξιστική και την επιστημονική διανόηση.
Στα πεδία που θα συζητήσουμε παρουσιάζεται η αντίθεση που συναντάμε και στην τέχνη και στην εθνική πολιτική στην ΕΣΣΔ. Στη δεκαετία του 1920 και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930 έχουμε μια σημαντική ανάπτυξη του μαρξισμού, αλλά και των επιστημών, θεωρητικών και θετικών. Η σταλινική επέμβαση καταστρέφει αυτή τη διαδικασία και επιβάλλει ένα καθεστώς κατάπνιξης των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που είχαν εισαχθεί μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης. Η ίδια αντιστροφή συνέβηκε, βέβαια, στην τέχνη, όπου η άνθιση και η δημιουργικότητα της δεκαετίας του 1920 έδωσε τη θέση της στην παρακμή και σε έναν καθαρά αυλικό τύπο τέχνης μετά το 1935 και στις εθνικές πολιτικές, όπου ο Στάλιν προώθησε τον εκρωσισμό, καταργώντας τα εκπαιδευτικά, αυτό-διοικητικά και άλλα δικαιώματα των εθνικών μειονοτήτων.
Για να καταλάβουμε αυτό που συνέβηκε, πρέπει λοιπόν να δούμε πρώτα τις προόδους που συντελέστηκαν στη δεκαετία του 1920 στα πεδία του μαρξισμού και των επιστημών, και σε συνέχεια το πώς αυτές αναιρέθηκαν από τον σταλινισμό.
Ο μαρξισμός και οι επιστήμες στην ΕΣΣΔ στην περίοδο 1920-1935
Ο εμφύλιος πόλεμος στη Ρωσία στα χρόνια 1918-1920 είχε πολύ αρνητικές συνέπειες στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, όπως και σε όλους τους άλλους τομείς. Στις θεωρητικές επιστήμες, η μεγάλη πλειοψηφία των καθηγητών, που ήταν οπαδοί των αστικών απόψεων, συχνά και του τσαρισμού, καταφεύγει στη Δύση. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλούς διακεκριμένους πανεπιστημιακούς στις θετικές επιστήμες, φυσικούς, μηχανικούς, βιολόγους, κοκ. Ωστόσο, ορισμένοι κορυφαίοι επιστήμονες από την τελευταία κατηγορία μένουν στη Σοβιετική Ρωσία και το σοβιετικό καθεστώς, από τα χρόνια του εμφυλίου ακόμη, κάνει μεγάλη προσπάθεια για να τους προσεγγίσει και να ανασυγκροτήσει την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, την έρευνα, κοκ. Για το σκοπό αυτό παρέχει τους αναγκαίους πόρους, δαπανώντας πολύ μεγαλύτερα ποσά από το παλιό καθεστώς.
Από την άλλη μεριά, την ίδια περίοδο ξεκινά μια άνθιση του μαρξισμού, που συνδέεται με την εφαρμογή του στις θεωρητικές επιστήμες και στις θετικές επιστήμες. Το κόμμα των Μπολσεβίκων έχει μια πλειάδα διακεκριμένων μαρξιστών θεωρητικών. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι οι ηγέτες των Μπολσεβίκων, ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Μπουχάριν, οι οποίοι περιλαμβάνονται στους κορυφαίους μαρξιστές όλων των εποχών. Πέρα από αυτούς όμως, υπάρχουν δεκάδες ακόμη αξιόλογοι θεωρητικοί, που συνεισφέρουν στην οργάνωση και την επεξεργασία διαφόρων πεδίων της επιστημονικής γνώσης. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα ονόματα των Ανατόλι Λουνατσάρσκι, Εβγκένι Πρεομπραζένσκι, Νταβίντ Ριαζάνοφ, Καρλ Ράντεκ, Γκριγκόρι Σοκόλνικοφ, Μιχαήλ Ποκρόβσκι, Εβγκένι Πασουκάνις, Βλαντιμίρ Μποντς Μπρούεβιτς, Αλεξάντρ Βορόνσκι, Αμπράμ Ντεμπόριν, κ.ά.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους διανοούμενους, εκτός από μερικούς που πέθαναν ενδιάμεσα από φυσικό θάνατο, θα χαθούν στις σταλινικές εκκαθαρίσεις, μαζί με αρκετούς άλλους μαρξιστές που αναδείχτηκαν στα επόμενα χρόνια. Εδώ θα πω δυο λόγια για το ρόλο ορισμένων από αυτούς.
Ο Λουνατσάρσκι είναι ένας κορυφαίος λόγιος, πρώτος Λαϊκός Επίτροπος Εκπαίδευσης της ΕΣΣΔ, φιλόσοφος, συγγραφέας θεατρικών έργων και λογοτεχνικός κριτικός. Γνώστης πολλών ξένων γλωσσών, θα έχει μεγάλη συμβολή σε όλα τα πεδία της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.
Ο Ριαζάνοφ, διακεκριμένος μαρξιστής λόγιος και συγγραφέας αξιόλογων βιβλίων για τους Μαρξ και Ένγκελς, θα ιδρύσει στα 1921 και θα διευθύνει το Ινστιτούτο Μαρξ-Έγνκελς, παίζοντας σημαντικό ρόλο και στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών της ΕΣΣΔ. Χάρη στη δουλειά του Ριαζάνοφ βρέθηκαν και δημοσιεύθηκαν πολλά άγνωστα ως τότε έργα των Μαρξ και Ένγκελς.
Ο Πασουκάνις, από κοινού με τον Πιοτρ Στούτσκα, είχε σημαντικό ρόλο στην επεξεργασίας του νέου σοβιετικού δικαίου και της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου. Το Δίκαιο στην περίοδο 1920-30 στην ΕΣΣΔ ήταν εξαιρετικά φιλελεύθερο, σε ζητήματα όπως η ισότητα των δύο φίλων, η προστασία της γυναίκας, η δυνατότητα διαζυγίου, κοκ. Ενδεικτικά θα αναφέρω ότι η ομοφυλοφιλία δεν θεωρούνταν αδίκημα και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930 επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου.
Ο Πρεομπραζένσκι και ο Σοκόλνικοφ, αξιόλογοι μαρξιστές οικονομολόγοι, είχαν σημαντική συνεισφορά στην οικονομική έρευνα, όπως είχε και ο Ισαάκ Ρούμπιν, ένας μενσεβίκος θεωρητικός που υποστηρίχθηκε από τον Ριαζάνοφ. Ο Ποκρόβσκι έγραψε αξιόλογα ιστορικά έργα και ήταν επικεφαλής του Ινστιτούτου Κόκκινων Καθηγητών στα 1921-1931. Πολύ σημαντική ήταν επίσης η συνεισφορά του Βορόνσκι στη μαρξιστική λογοτεχνική κριτική, ενώ ο Ντεμπόριν, ένας φιλόσοφος στη σχολή του Πλεχάνοφ, δραστήριος στην Σοβιετική Ακαδημία Επιστημών, συνεισέφερε στη φιλοσοφική έρευνα, ιδιαίτερα στο πεδίο της διαλεκτικής, που αποτελεί μια κομβική διάσταση του μαρξισμού.
Στην περίοδο αυτή το κόμμα επεδίωκε την ανοικτή συζήτηση των θεωρητικών προβλημάτων και κυκλοφορούσαν αρκετά επιστημονικά περιοδικά, που συσπείρωναν τις αξιόλογες διανοητικές δυνάμεις σε κάθε πεδίο. Το Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού, ένα σημαντικό φιλοσοφικό περιοδικό, στο οποίο είχαν συνεισφέρει ο Λένιν και ο Τρότσκι, διευθυνόταν στα 1925-31 από τον Ντεμπόριν. Το Προτζέκτορ, ένα άλλο σημαντικό περιοδικό, διευθυνόταν από τον Μπουχάριν. Ο Βορόνσκι εξέδιδε το Κράσναγια Νοβ, ένα λογοτεχνικό περιοδικό, η έκδοση του οποίου είχε αποφασιστεί σε μια συνάντηση όπου εκτός από τον ίδιο συμμετείχαν ο Λένιν, η Ναντέζντα Κρούπσκαγια και ο Μαξίμ Γκόρκι. Ο Πασουκάνις εξέδιδε από το 1925 το περιοδικό Επανάσταση και Δίκαιο και ανάλογα θα μπορούσαν να αναφερθούν για άλλους επιστημονικούς τομείς.
Υπήρχαν ακόμη και ειδικά κομμουνιστικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, όπως το Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Σβερντλόφ στη Μόσχα. Η Σοσιαλιστική Ακαδημία των Κοινωνικών Επιστημών, οργανωμένη το 1918 σαν ένα διευθυντικό κέντρο για τη μαρξιστική έρευνα, έγινε Κομμουνιστική Ακαδημία το 1924. Περιλάμβανε τόσο τις φυσικές επιστήμες όσο και τις κοινωνικές επιστήμες, ενώ σε αυτήν υπάγονταν τμήματα όπως το Ινστιτούτο Επιστημονικής Φιλοσοφίας, το Ινστιτούτο Μαρξ-Ένγκελς και το Τμήμα Φυσικών και Ακριβών Επιστημών.
Το πνεύμα στα σοβιετικά πανεπιστημιακά ιδρύματα στη δεκαετία του 1920 ήταν αρκετά γόνιμο, προσπαθώντας να συνδυάσει κάθε τι καλό που είχε δώσει η παλιά εποχή με τις νέες κατευθύνσεις που εισήγαγε ο μαρξισμός. Ο Ποκρόβσκι, ο αξιόλογος ιστορικός που ήδη μνημονεύσαμε, είχε συνοψίσει προς το τέλος της δεκαετίας του 1930 αυτό το πνεύμα, κάνοντας λόγο για δυο ακρότητες που είχε αποφύγει και καταπολεμήσει η σοβιετική επιστήμη:
«Αντιμετωπίζαμε δυο κινδύνους: από τη μια μεριά υπήρχε ο κίνδυνος να παραμείνουμε στην παλιά ρότα, αφού είχαμε έναν ορισμένο φόβο για μια πολύ απότομη και αποφασιστική εξάλειψη, και, ως αποτέλεσμα, μπορούσε να γίνουμε δέσμιοι των αστών ειδικών… από την άλλη μεριά, ο κίνδυνος συνίστατο στο γεγονός ότι υπήρχαν μερικοί σύντροφοι που έλεγαν: “Όλη η αστική εκπαίδευση δεν αξίζει απολύτως τίποτα. Είναι αναγκαίο να το πετάξουμε αυτό και να ξεκινήσουμε από την αρχή”»1.
Αυτή η εποικοδομητική προσέγγιση είχε σαν αποτέλεσμα να συνεργαστούν με το καθεστώς ή να γίνουν υποστηρικτές του και μια σειρά διακεκριμένοι φυσικοί επιστήμονες. Ενδεικτικά θα αναφέρω τον μεγάλο βιολόγο Νικολάι Βαβίλοφ, στον οποίο ανατέθηκε η ευθύνη ενός ολόκληρου δικτύου βιολογικών ιδρυμάτων και στον οποίο θα επανέλθω παραπέρα. Ακόμη ο φυσικός Αμπράμ Γιόφε, ο οποίος, ενώ είχε ακολουθήσει την αντιμπολσεβίκικη έξοδο των ειδικών στην Κριμαία το 1917, επέστρεψε στην Πετρούπολη και έγινε υποστηρικτικής του καθεστώτος, όπως και ο βοτανολόγος Κλίμεντ Τιμιριάζεφ,. Ένας άλλος αξιόλογος φυσικός Ορέστ Χβόλσον, αν και υποστηρικτής της θεολογικής ερμηνείας του νέου ρεύματος της φυσικής, επίσης εντάχθηκε στο επιστημονικό δυναμικό των σοβιετικών ιδρυμάτων, όπως και ο Βλαντιμίρ Βερνάντσκι10, ενός διακεκριμένου γεωχημικού με ζωηρό ενδιαφέρον στη φιλοσοφία, ο οποίος είχε επίσης ακολουθήσει την αντιμπολσεβίκικη φυγή στην Κριμαία.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 η επιστημονική εργασία στην ΕΣΣΔ άρχισε να αποδίδει σημαντικά αποτελέσματα. Θα αναφέρω ενδεικτικά δυο παραδείγματα.
Το ένα είναι η επεξεργασία της μαρξιστικής ψυχολογίας από τον Λεβ Βιγκότσκι, έναν επιφανή μαρξιστή σοβιετικό ψυχολόγο. Ο Βιγκότσκι θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους ψυχολόγους του 20ού αιώνα και το έργο του Σκέψη και Γλώσσα (1934, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και σε πολλές άλλες γλώσσες) παραμένει κλασικό. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Βιγκότσκι συζήτησε τις θεωρίες ενός άλλου διακεκριμένου προοδευτικού ψυχολόγου, του Πιαζέ, και κατέδειξε τα κενά τους, δείχνοντας η μαρξιστική αναφορά στις κοινωνικές συνθήκες δίνει τη βάση για την καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων της ψυχολογίας και θεμελιώνοντας το ρεύμα της πολιτιστικής-ιστορικής ψυχολογίας.
Το δεύτερο είναι το συμπόσιο «Η Επιστήμη σε Σταυροδρόμι» που έγινε στο Λονδίνο το 1931. Στο συμπόσιο αυτό έλαβε μέρος μια πολυμελής σοβιετική αντιπροσωπεία υπό τον Μπουχάριν, που κυριάρχησε σε μεγάλο βαθμό στις εργασίες. Ο Μπουχάριν, που ανέλυσε το θέμα της ανθρώπινης πράξης, ενώ έκαναν παρεμβάσεις δυο άλλοι κορυφαίοι σοβιετικοί πανεπιστημιακοί, ο Μπόρις Χέσεν και ο Νικολάι Βαβίλοφ, και αρκετοί άλλοι. Ο Χέσεν παρουσίασε την ανακοίνωση «Οι κοινωνικές και οικονομικές ρίζες των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα», μια εργασία που θεωρείται και σήμερα κλασική (και αυτή έχει μεταφραστεί στα ελληνικά). Βέβαια, και οι τρεις κύριοι σοβιετικοί ομιλητές στο συμπόσιο, ο Μπουχάριν, ο Χέσεν και ο Βαβίλοφ, εκκαθαρίστηκαν στις σταλινικές διώξεις.
Η σταλινική κατάπνιξη της μαρξιστικής θεωρίας και της επιστήμης
Η κυριαρχία του Στάλιν, μετά την εκδίωξη του Τρότσκι και την ήττα του Μπουχάριν στις αρχές της δεκαετίας του 1930 σήμανε την ανακοπή και αντιστροφή των γόνιμων αυτών κατευθύνσεων. Ο Στάλιν, ως εκπρόσωπος της γραφειοκρατίας, βασιζόταν στους αμαθείς καριερίστες του μηχανισμού και δεν μπορούσε να ανέχεται ούτε την κριτική, ούτε τις προόδους της επιστήμης και της γνώσης, που αποκάλυπταν την αυταρχική εξουσία του. Γι’ αυτό προχώρησε μεθοδικά στο να παραμερίσει τις πιο γόνιμες κατευθύνσεις στα διάφορα επιστημονικά πεδία. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930, η προώθηση αυτής της διαδικασίας είχε ως στόχο την κατάληψη των πόστων από τα πειθήνια όργανά του, με την απομάκρυνση των παλιών, αξιόλογων επικεφαλής σε κάθε πεδίο, οι οποίοι στη συνέχεια συλλαμβάνονταν και εξοντώνονταν.
Η μεθοδολογία που ακολούθησε ο Στάλιν, όπως και στις υπόλοιπες εκκαθαρίσεις, ήταν μια μακιαβελική παραχάραξη της πραγματικότητας, με την οποία εμφάνιζε τον εαυτό του αξιωματικά σαν τον κάτοχο της σωστής μαρξιστικής άποψης, και, στο όνομα του μαρξισμού, εκμηδένιζε τις μαρξιστικές τάσεις σε κάθε πεδίο και την επιστημονική γνώση. Αυτό περιλάμβανε κατά κανόνα τη μετατροπή σε αποδιοπομπαίο τράγο κάποιου ηγετικού θεωρητικού σε ένα πεδίο. Και ακόμη το ξεκαθάρισμα των υπόλοιπων, με συλλήψεις και πιέσεις που οδηγούσαν στην αμοιβαία τους ενοχοποίηση.
Διαβάζω μια αντιπροσωπευτική τοποθέτηση του Στάλιν σε μια συνεδρίαση του Προεδρείου της Κομμουνιστικής Ακαδημίας τον Οκτώβρη του 1930, με θέμα τις διαφωνίες στο φιλοσοφικό μέτωπο, η οποία οδήγησε στο παραμέρισμα του Ντεμπόριν και στη σύλληψη των μαθητών του:
«Στάλιν: Οφείλουμε να ξεσκάψουμε και να καθαρίσουμε όλη την κόπρο που έχει συσσωρευτεί στη φιλοσοφία και στη φυσιογνωσία. Όλα όσα έχουν γραφτεί από την ομάδα Ντεμπόριν επιβάλλεται να ανασκευαστούν. Ο Στεν και ο Κάρεφ πρέπει να αποβληθούν… Ο Ντεμπόριν κατά τη γνώμη μου δεν είναι αξιόπιστος, ωστόσο στη Σύνταξη [του Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού] πρέπει να τον αφήσουμε, για να έχουμε ποιον να χτυπάμε.
Ερώτηση: Πού πρέπει να εστιάσει την προσοχή του το Ινστιτούτο στον Φιλοσοφικό τομέα;
Στάλιν: Να χτυπάει – αυτό είναι το κύριο πρόβλημα. Να χτυπάει προς όλες τις κατευθύνσεις. Κι εκεί όπου δεν χτυπούσε ως τώρα. Ο Χέγκελ για τους οπαδούς του Ντεμπόριν είναι ίνδαλμα. Πρέπει να ξεσκεπαστεί ο Πλεχάνοφ, που φερόταν πάντοτε αφ’ υψηλού απέναντι στον Λένιν»2.
Να αναφερθεί εδώ ότι ο ίδιος ο Λένιν είχε συστήσει το 1920 στους κομμουνιστές σπουδαστές να μελετούν σοβαρά τα φιλοσοφικά έργα του Πλεχάνοφ, γιατί όπως έλεγε είναι το καλύτερο που έχει δώσει ο μαρξισμός στη φιλοσοφία παγκόσμια. Και ο Λένιν επίσης είχε συστήσει να γίνουν οι μαρξιστές λόγιοι ένα είδος υλιστών σχολιαστών της διαλεκτικής του Χέγκελ, του μεγάλου Γερμανού ιδεαλιστή φιλόσοφου, που επηρέασε σημαντικά τον Μαρξ. Επομένως η κατεύθυνση που λέει εδώ ότι έπρεπε να κτυπηθεί ο Στάλιν, είναι η κατεύθυνση που ο ίδιος ο Λένιν είχε συστήσει για την ανάπτυξη της μαρξιστικής φιλοσοφικής έρευνας, την οποία υλοποιούσαν σε σημαντικό βαθμό ο Ντεμπόριν και οι μαθητές του. Το να «αποβληθούν» σήμαινε βέβαια να συλληφθούν, από κει και πέρα το NKVD αναλάμβανε τα υπόλοιπα και οι Στεν και Κάρεφ εκτελέστηκαν, ο Νικολάι Κάρεφ στις 11 Οκτώβρη 1936 και ο Γιαν Στεν στις 20 Ιούνη του 1937.
Ανάλογες ήταν οι εξελίξεις και σε άλλα πεδία.
Στις οικονομικές επιστήμες, στα 1929 έλαβε χώρα μια ενδιαφέρουσα συζήτηση στην οποία συμμετείχαν ο Ρούμπιν και 3-4 ακόμη ρεύματα που είχαν αναπτυχθεί στο πεδίο, ανάμεσά τους και οι οπαδοί του Στάλιν. Μετά τη συζήτηση, οι εκπρόσωποι των άλλων ρευμάτων απομακρύνθηκαν διοικητικά για να έρθουν στο προσκήνιο οι σταλινικοί απολογητές. Αυτή η κατάσταση αποτυπώθηκε και σε ένα ανέκδοτο της εποχής: «Στον Χέγκελ υπάρχει θέση, αντίθεση και σύνθεση. Στον Στάλιν, εισήγηση, αντεισήγηση και οργανωτικά μέτρα».
Ο Ισαάκ Ρούμπιν συλλαμβάνεται το 1930 και ξανά το 1931. Στη δεύτερη σύλληψή του εκτελούν μπροστά του άλλους κρατούμενους και τον αναγκάζουν με αυτό τον τρόπο να ομολογήσει τη συμμετοχή του σε ένα αντισοβιετικό κέντρο, εμπλέκοντας και τον Ριαζάνοφ, τον διευθυντή του Ινστιτούτου Μαρξ-Ένγκελς. Ο Ρούμπιν θα εκτελεστεί το 1937, ενώ ο Ριαζάνοφ στις 21 Ιανουαρίου του 1938. Από τους άλλους συμμετόχους στη συζήτηση για την οικονομία στα 1929, οι Βλαντιμίρ Μιλιούτιν, Καζμπέκ Μπουτάεβ και Σολόμ Ντβολάιτσκι θα χαθούν επίσης στις εκκαθαρίσεις του 1937-38. Να σημειωθεί ότι στην έκδοση των υλικών της συζήτησης από τη Σύγχρονη Εποχή αναφέρεται σχετικά με τον Ρούμπιν πως «το έτος του θανάτου του είναι άγνωστο», αποσιωπώντας πλήρως ποια ήταν η τύχη του και των υπόλοιπων εκκαθαρισθέντων οικονομολόγων3.
Ο Πασουκάνις, ο κορυφαίος σοβιετικός θεωρητικός στο δίκαιο καταδικάζεται σαν τροτσκιστής σαμποτέρ και εκτελείται το Σεπτέμβρη του 1937.
Στις ιστορικές επιστήμες, ο Ποκρόβσκι, ο πιο αξιόλογος σοβιετικός ιστορικός πεθαίνει το 1932 από φυσικό θάνατο. Το 1934 τα διδακτικά εγχειρίδια και τα έργα του, τα πρώτα από τα οποία είχε επαινέσει και ο Λένιν στη δεκαετία του 1920, αποσύρονται. Ο Ποκρόβσκι τόνιζε στα βιβλία του την καταπιεστική πολιτική του τσαρισμού απέναντι στα μικρότερα έθνη και εθνικές ομάδες της τσαρικής Ρωσίας. Τα νέα βιβλία, στα πλαίσια της μεγαλορωσικής στροφής του Στάλιν, εμφανίζουν τον τσαρισμό σαν ευεργέτη των λαών της Ρωσίας, που μεριμνούσε για την πολιτιστική τους άνοδο. Στη δεκαετία του 1940 η κατάπτωση συνεχίζεται και στα διδακτικά βιβλία της περιόδου όλες οι μεγάλες εφευρέσεις και επιστημονικές ανακαλύψεις αποδίδονται σε Ρώσους, ενώ οι ισχύουσες απόψεις για την ανακάλυψή τους από επιστήμονες της Δύσης, παρουσιάζονται σαν ψεύδη των καπιταλιστών.
Ο Χέσεν, ο κορυφαίος μαρξιστής επιστημολόγος και ιστορικός των φυσικών επιστημών συλλαμβάνεται ως τροτσκιστής και εκτελείται στις 20 Δεκέμβρη του 1936.
Ο Βορόνσκι, λαμπρός λογοτεχνικός κριτικός, διαγράφεται από το κόμμα το 1935, συλλαμβάνεται από το NKVD το 1937 και εκτελείται στις 13 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς.
Οι πιο αξιόλογοι Μπολσεβίκοι θεωρητικοί και δημοσιολόγοι συλλαμβάνονται, καταδικάζονται σε θάνατο στις Δίκες της Μόσχας και εκτελούνται, ο Σοκόλνικοφ το 1937, ο Μπουχάριν το 1938, ο Ράντεκ το 1939. Ο Πρεομπραζένσκι, επίσης, συγγραφέας μαζί με τον Μπουχάριν του διάσημου βιβλίου Το Αλφάβητο του Κομμουνισμού, μετά από διώξεις σε όλη τη δεκαετία του 1930, εκτελείται τον Ιούλιο του 1937.
Ο Βιγκότσκι πεθαίνει από ελονοσία το 1934 και αμέσως μετά τα βιβλία του απαγορεύονται στην ΕΣΣΔ και η μαρξιστική ψυχολογία του παραμερίζεται για χάρη των μηχανιστικών διδασκαλιών του Παβλόφ.
Η γοργή πρόοδος της ΕΣΣΔ στις φυσικές επιστήμες στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 γίνεται έκδηλη στο γεγονός ότι εμφανίζονται μια σειρά μεγάλοι επιστήμονες, που στέκουν σε εφάμιλλο επίπεδο με τους κορυφαίους δυτικούς ομολόγους τους. Ωστόσο, και αυτοί δεν θα γλιτώσουν τις διώξεις. Δυο κορυφαίοι σοβιετικοί φυσικοί, ο Λεβ Λαντάου και ο Βλαντιμίρ Φοκ, συλλαμβάνονται και περνούν μερικές μέρες στη Λουμπιάνκα, τη γνωστή φυλακή της Μόσχας. Ο κορυφαίος σοβιετικός μηχανικός, αργότερα επικεφαλής του διαστημικού προγράμματος της ΕΣΣΔ, Σεργκέι Κορόλεβ, συλλαμβάνεται το 1938 και εξορίζεται για έξι χρόνια.
Ο Νικολάι Βαβίλοφ, ένας από τους κορυφαίους βιολόγους στον κόσμο, καταδικάζεται σε θάνατο το 1941. Η ποινή του μετατρέπεται σε 20 χρόνια φυλάκιση και πεθαίνει από την πείνα στη φυλακή το 1943.
Στη βιολογία πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα καθώς από τη δεκαετία του 1930 έχουμε την άνοδο, με την υποστήριξη του Στάλιν, του Τροφίμ Λισένκο, ενός τσαρλατάνου αρνητή της επιστήμης της γενετικής. Στα χρόνια αυτά η γενετική κάνει άλματα στην εξήγηση ιδιαίτερα της κληρονομικότητας των ειδών. Με τους νόμους του Μέντελ και το έργο των Βάισμαν και Μόργκαν, θεμελιώνεται η ορθόδοξη θεωρία της κληρονομικότητας, σύμφωνα με την οποία οι ιδιότητες των οργανισμών ορίζονται και μεταβιβάζονται από το γενετικό υλικό των σπερματικών κυττάρων, των γαμετών. Αυτά τα ευρήματα υποστηρίζονται από τη μελέτη ειδών όπως η Δροσόφιλα και η γενετική, επιφανής εκπρόσωπος της οποίας είναι και ο Βαφίλοφ, κάνει μεγάλες προόδους και στην ΕΣΣΔ.
Ο Λισένκο αρνείται ότι υπάρχει ένα ειδικό γενετικό υλικό που καθορίζει την κληρονομικότητα. Εμφανίζει αυτή τη θέση της επιστήμης σαν «μεταφυσική» και «θεολογική», υποστηρίζοντας ότι περιβάλλον διαπλάθει απευθείας και απλά τα χαρακτηριστικά που ένα άτομο μεταβιβάζει στους απογόνους του. Δεν υπάρχει όργανο της κληρονομικότητας: δεν υπάρχει κληρονομικό υλικό ξεχωριστό από το σώμα»4.
Για να στηρίξει αυτή του τη θέση, επικαλείται τις παρωχημένες ιδέες του Λαμάρκ για την κληρονομικότητα των επίκτητων χαρακτηριστικών, την οποία υποστηρίζει ότι έχει καταδείξει με πειράματά του, τα οποία όμως δεν μπόρεσαν να επαναληφθούν σε καμιά άλλη χώρα.
Στο έργο του Η Κληρονομικότητα και η Διαφοροποίησή της ο Λισένκο γράφει συγκεκριμένα ότι «Κάθε μέρος ζωντανού σώματος και ακόμη και μια σταγόνα (αν το σώμα είναι υγρό) διαθέτει την ιδιότητα της κληρονομικότητας, δηλαδή, την ιδιότητα να απαιτεί σχετικά καθορισμένες συνθήκες για τη ζωή, την αύξηση και την ανάπτυξή του». Η βάση αυτής της ιδιότητας, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι «η ζωική παρόρμηση»16, «η ίδια η ουσία, δηλαδή η φύση», «η εσωτερική ζωική ενέργεια»4.
Αυτή είναι μια ακραία μυστικιστική, μεταφυσική και θεολογική αντίληψη, άσχετα αν ο Λισένκο την παρουσιάζει ως την αυθεντικά υλιστική, μαρξιστική και επιστημονική. Ο υλισμός γενικά και η φυσική επιστήμη υποστηρίζουν ότι κάθε φαινόμενο έχει μια υλική βάση. Για παράδειγμα, η υλική βάση της όρασης είναι τα μάτια, της ακοής τα αυτιά, της σκέψης ο εγκέφαλος, της πέψης το πεπτικό σύστημα. Αν γίνει δεκτή η θέση του Λισένκο ότι η κληρονομικότητα είναι γενικά ιδιότητα του οργανισμού και ότι δεν υπάρχει όργανο ή φορέας της κληρονομικότητας, τότε με την ίδια λογική θα μπορούσε να εξηγούμε την όραση και την ακοή, λέγοντας, «Η ακοή είναι η ιδιότητα του οργανισμού να ακούει και δεν χρειάζεται κανένα όργανο», «Η όραση είναι η ιδιότητα του οργανισμού να βλέπει», κοκ. Αυτό είναι το είδος των «εξηγήσεων» που έδιναν οι σχολαστικοί του Μεσαίωνα όταν δεν ήταν γνωστές οι αιτίες των πραγμάτων, και ο σταλινισμός αναπαράγει ακριβώς τα μεσαιωνικά και σκοταδιστικά πρότυπα σκέψης.
Ως αποτέλεσμα της δράσης του Λισένκο το 1948, με απόφαση του κόμματος, η γενετική καταδικάστηκε ως «αστική ψευδο-επιστήμη», όλα τα ινστιτούτα γενετικής διαλύθηκαν και οι γενετιστές επιστήμονες απολύθηκαν από τις δουλειές τους, ενώ αρκετοί συνελήφθησαν και υπήρξαν και εκτελέσεις. Η σύλληψη και εξόντωση του Βαβίλοφ ήταν επίσης αποτέλεσμα των μηχανορραφιών του Λισένκο και των οπαδών του.
Διώξεις και επιθέσεις θα υποστούν επίσης ξένοι μαρξιστές που έχουν καταφύγει στην ΕΣΣΔ, ανάμεσά τους και ο κορυφαίος Ούγγρος μαρξιστής Γκέοργκ Λούκατς. Το αποτέλεσμα θα είναι η πλήρης αποτελμάτωση του μαρξισμού και της θεωρητικής έρευνας, που θα εκφραστεί με την κυριαρχία των μετριοτήτων. Αποκορύφωμα του ξεπεσμού θα είναι η θεωρητική παρέμβαση του Στάλιν στα ζητήματα της οικονομίας και της γλωσσολογίας στα 1950-52, που θα οδηγήσει και στη σύλληψη των θεωρητικών που έγιναν δέκτες των επιθέσεών του.
Ως μια σύνοψη της σταλινικής απαξίωσης της επιστήμης και του ίδιου του μαρξισμού σε όλη αυτή την περίοδο, θα αναφερθώ στο ογκώδες λεξικό των Ρόζενταλ-Γιούντιν, ένα κλασικό σταλινικό εγχειρίδιο της εποχής που υπάρχει μεταφρασμένο και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αναγνωστίδη. Στο λεξικό αυτό υμνούνται ο Λισένκο και ο Μιτσούριν, ενώ ο Μέντελ και οι Μόργκαν και Βάισμαν, οι θεμελιωτές της γενετικής, καταδικάζονται ως ιδεαλιστές και αντιδραστικοί μυστικιστές. Ο αναγνώστης θα βρει ακόμη εκτενή λήμματα για εντελώς δευτερεύουσες μορφές της ρωσικής ιστορίας. Δεν θα βρει όμως λήμμα για τον Αϊνστάιν. Δεν θα βρει λήμμα για τη θεωρία της σχετικότητας, που δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο. Και δεν υπάρχουν ακόμη λήμματα για την κβαντική μηχανική, τον Χάιζενμπεργκ, τον Μπορ, τον Ντιράκ και τους άλλους μεγάλους φυσικούς επιστήμονες της εποχής.
Συμπερασματικά, η κατάπνιξη της επιστήμης και του μαρξισμού από τον σταλινισμό ήταν συστηματική, αφορώντας όλα τα πεδία. Βέβαια, ο σταλινισμός δεν μπόρεσε να καταστρέψει πλήρως τα δημιουργικά ρεύματα που γέννησε η Οκτωβριανή Επανάσταση, τόσο στη μαρξιστική θεωρία, όσο και στις θεωρητικές και θετικές επιστήμες, την επιστημολογία, κ.λπ. Στην ψυχολογία, το έργο του Βιγκότσκι συνεχίστηκε από δυο επιφανείς ψυχολόγους, τους Αλεξέι Λεόντιεφ και Αλεξάντερ Λούρια. Στη φιλοσοφία επίσης, μεταπολεμικά εμφανίστηκαν αρκετοί αξιόλογοι φιλόσοφοι. Οι Έβαλντ Ιλιένκοφ, Τεόντορ Όιζερμαν και Αλεξάντερ Σεπτούλιν προώθησαν τη μαρξιστική φιλοσοφία. Ο Μιχαήλ Ομελιανόφσκι έδωσε μια διαλεκτική ερμηνεία της κβαντικής φυσικής, ο Α. Μπογκομόλοφ παρουσίασε αξιόλογες μελέτες για την ιστορία της φιλοσοφίας, και γενικά υπήρξε στη δεκαετία του 1970 μια αναγέννηση του μαρξισμού, αντίστοιχη με εκείνη της δεκαετίας του 1930.
Ωστόσο, ο σταλινισμός ανέκοψε και τραυμάτισε βάναυσα τη συνέχεια της θεωρητικής έρευνας, δημιουργώντας ένα κενό δεκαετιών. Πλήθος αξιόλογες εργασίες της δεκαετίας του 1920 απαγορεύτηκαν και δεν είδαν ποτέ ξανά το φως στην ΕΣΣΔ, ακόμη και μετά το 20ό Συνέδριο του 1956. Η κατάπνιξη της κριτικής και της συζήτησης έδωσε ένα ισχυρό κτύπημα στις θεωρητικές επιστήμες και στο μαρξισμό, ενώ επιστήμες όπως η γενετική, που συναγωνίζονταν στη δεκαετία του 1930 τις δυτικές προόδους, έμειναν πίσω. Αυτός ήταν ένας από τους κύριους παράγοντες που συνετέλεσαν στην ήττα της ΕΣΣΔ στον ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ και την αποτυχία του σοσιαλιστικού εγχειρήματος στην ΕΣΣΔ.
Το γεγονός ότι ο σταλινισμός κατέπνιξε τα μαρξιστικά ρεύματα και την επιστημονική γνώση, προωθώντας τους τσαρλατάνους τύπου Λισένκο και τις κάθε λογής μετριότητες και τους ημιμαθείς, τον αποκαλύπτει σαν ένα αντιμαρξιστικό, σκοταδιστικό ρεύμα.
Σημειώσεις
1. Παρατίθεται από την Έλενα Σίχαν, στο «Οι επιστήμες στην Οκτωβριανή Επανάσταση», στη συλλογή Ο Οκτώβρης και η Εποχή μας, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 425.
2. Παρατίθεται στο Νμίτρι Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, εκδ. ΣΕ, τόμ. 1.2, σελ. 179.
3. Συζήτηση για Θέματα Πολιτικής Οικονομίας στα Τέλη της Πρώτης Δεκαετίας της Σοσιαλιστικής Οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005, σελ. 523.
4. Παρατίθενται από τους Ρ. Μονρό και Τζ. Χάνσεν, στο «Η Υπόθεση Λυσένκο», στη συλλογή Ο Οκτώβρης και η Εποχή μας, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 313, 319.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του Λένιν. Η Διάνοια της Επανάστασης από τις Εκδόσεις Τόπος. Το παρόν είναι μια διάλεξή του στο σεμινάριο «Το φαινόμενο του σταλινισμού και της μειονοτικής του πολιτικής», 9 Ιούνη, Έπαυλις Δροσίνη, Κηφισιά.
Στα πεδία που θα συζητήσουμε παρουσιάζεται η αντίθεση που συναντάμε και στην τέχνη και στην εθνική πολιτική στην ΕΣΣΔ. Στη δεκαετία του 1920 και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930 έχουμε μια σημαντική ανάπτυξη του μαρξισμού, αλλά και των επιστημών, θεωρητικών και θετικών. Η σταλινική επέμβαση καταστρέφει αυτή τη διαδικασία και επιβάλλει ένα καθεστώς κατάπνιξης των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που είχαν εισαχθεί μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης. Η ίδια αντιστροφή συνέβηκε, βέβαια, στην τέχνη, όπου η άνθιση και η δημιουργικότητα της δεκαετίας του 1920 έδωσε τη θέση της στην παρακμή και σε έναν καθαρά αυλικό τύπο τέχνης μετά το 1935 και στις εθνικές πολιτικές, όπου ο Στάλιν προώθησε τον εκρωσισμό, καταργώντας τα εκπαιδευτικά, αυτό-διοικητικά και άλλα δικαιώματα των εθνικών μειονοτήτων.
Για να καταλάβουμε αυτό που συνέβηκε, πρέπει λοιπόν να δούμε πρώτα τις προόδους που συντελέστηκαν στη δεκαετία του 1920 στα πεδία του μαρξισμού και των επιστημών, και σε συνέχεια το πώς αυτές αναιρέθηκαν από τον σταλινισμό.
Ο μαρξισμός και οι επιστήμες στην ΕΣΣΔ στην περίοδο 1920-1935
Ο εμφύλιος πόλεμος στη Ρωσία στα χρόνια 1918-1920 είχε πολύ αρνητικές συνέπειες στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, όπως και σε όλους τους άλλους τομείς. Στις θεωρητικές επιστήμες, η μεγάλη πλειοψηφία των καθηγητών, που ήταν οπαδοί των αστικών απόψεων, συχνά και του τσαρισμού, καταφεύγει στη Δύση. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλούς διακεκριμένους πανεπιστημιακούς στις θετικές επιστήμες, φυσικούς, μηχανικούς, βιολόγους, κοκ. Ωστόσο, ορισμένοι κορυφαίοι επιστήμονες από την τελευταία κατηγορία μένουν στη Σοβιετική Ρωσία και το σοβιετικό καθεστώς, από τα χρόνια του εμφυλίου ακόμη, κάνει μεγάλη προσπάθεια για να τους προσεγγίσει και να ανασυγκροτήσει την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, την έρευνα, κοκ. Για το σκοπό αυτό παρέχει τους αναγκαίους πόρους, δαπανώντας πολύ μεγαλύτερα ποσά από το παλιό καθεστώς.
Από την άλλη μεριά, την ίδια περίοδο ξεκινά μια άνθιση του μαρξισμού, που συνδέεται με την εφαρμογή του στις θεωρητικές επιστήμες και στις θετικές επιστήμες. Το κόμμα των Μπολσεβίκων έχει μια πλειάδα διακεκριμένων μαρξιστών θεωρητικών. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι οι ηγέτες των Μπολσεβίκων, ο Λένιν, ο Τρότσκι και ο Μπουχάριν, οι οποίοι περιλαμβάνονται στους κορυφαίους μαρξιστές όλων των εποχών. Πέρα από αυτούς όμως, υπάρχουν δεκάδες ακόμη αξιόλογοι θεωρητικοί, που συνεισφέρουν στην οργάνωση και την επεξεργασία διαφόρων πεδίων της επιστημονικής γνώσης. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα ονόματα των Ανατόλι Λουνατσάρσκι, Εβγκένι Πρεομπραζένσκι, Νταβίντ Ριαζάνοφ, Καρλ Ράντεκ, Γκριγκόρι Σοκόλνικοφ, Μιχαήλ Ποκρόβσκι, Εβγκένι Πασουκάνις, Βλαντιμίρ Μποντς Μπρούεβιτς, Αλεξάντρ Βορόνσκι, Αμπράμ Ντεμπόριν, κ.ά.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους διανοούμενους, εκτός από μερικούς που πέθαναν ενδιάμεσα από φυσικό θάνατο, θα χαθούν στις σταλινικές εκκαθαρίσεις, μαζί με αρκετούς άλλους μαρξιστές που αναδείχτηκαν στα επόμενα χρόνια. Εδώ θα πω δυο λόγια για το ρόλο ορισμένων από αυτούς.
Ο Λουνατσάρσκι είναι ένας κορυφαίος λόγιος, πρώτος Λαϊκός Επίτροπος Εκπαίδευσης της ΕΣΣΔ, φιλόσοφος, συγγραφέας θεατρικών έργων και λογοτεχνικός κριτικός. Γνώστης πολλών ξένων γλωσσών, θα έχει μεγάλη συμβολή σε όλα τα πεδία της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.
Ο Ριαζάνοφ, διακεκριμένος μαρξιστής λόγιος και συγγραφέας αξιόλογων βιβλίων για τους Μαρξ και Ένγκελς, θα ιδρύσει στα 1921 και θα διευθύνει το Ινστιτούτο Μαρξ-Έγνκελς, παίζοντας σημαντικό ρόλο και στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών της ΕΣΣΔ. Χάρη στη δουλειά του Ριαζάνοφ βρέθηκαν και δημοσιεύθηκαν πολλά άγνωστα ως τότε έργα των Μαρξ και Ένγκελς.
Ο Πασουκάνις, από κοινού με τον Πιοτρ Στούτσκα, είχε σημαντικό ρόλο στην επεξεργασίας του νέου σοβιετικού δικαίου και της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου. Το Δίκαιο στην περίοδο 1920-30 στην ΕΣΣΔ ήταν εξαιρετικά φιλελεύθερο, σε ζητήματα όπως η ισότητα των δύο φίλων, η προστασία της γυναίκας, η δυνατότητα διαζυγίου, κοκ. Ενδεικτικά θα αναφέρω ότι η ομοφυλοφιλία δεν θεωρούνταν αδίκημα και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1930 επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου.
Ο Πρεομπραζένσκι και ο Σοκόλνικοφ, αξιόλογοι μαρξιστές οικονομολόγοι, είχαν σημαντική συνεισφορά στην οικονομική έρευνα, όπως είχε και ο Ισαάκ Ρούμπιν, ένας μενσεβίκος θεωρητικός που υποστηρίχθηκε από τον Ριαζάνοφ. Ο Ποκρόβσκι έγραψε αξιόλογα ιστορικά έργα και ήταν επικεφαλής του Ινστιτούτου Κόκκινων Καθηγητών στα 1921-1931. Πολύ σημαντική ήταν επίσης η συνεισφορά του Βορόνσκι στη μαρξιστική λογοτεχνική κριτική, ενώ ο Ντεμπόριν, ένας φιλόσοφος στη σχολή του Πλεχάνοφ, δραστήριος στην Σοβιετική Ακαδημία Επιστημών, συνεισέφερε στη φιλοσοφική έρευνα, ιδιαίτερα στο πεδίο της διαλεκτικής, που αποτελεί μια κομβική διάσταση του μαρξισμού.
Στην περίοδο αυτή το κόμμα επεδίωκε την ανοικτή συζήτηση των θεωρητικών προβλημάτων και κυκλοφορούσαν αρκετά επιστημονικά περιοδικά, που συσπείρωναν τις αξιόλογες διανοητικές δυνάμεις σε κάθε πεδίο. Το Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού, ένα σημαντικό φιλοσοφικό περιοδικό, στο οποίο είχαν συνεισφέρει ο Λένιν και ο Τρότσκι, διευθυνόταν στα 1925-31 από τον Ντεμπόριν. Το Προτζέκτορ, ένα άλλο σημαντικό περιοδικό, διευθυνόταν από τον Μπουχάριν. Ο Βορόνσκι εξέδιδε το Κράσναγια Νοβ, ένα λογοτεχνικό περιοδικό, η έκδοση του οποίου είχε αποφασιστεί σε μια συνάντηση όπου εκτός από τον ίδιο συμμετείχαν ο Λένιν, η Ναντέζντα Κρούπσκαγια και ο Μαξίμ Γκόρκι. Ο Πασουκάνις εξέδιδε από το 1925 το περιοδικό Επανάσταση και Δίκαιο και ανάλογα θα μπορούσαν να αναφερθούν για άλλους επιστημονικούς τομείς.
Υπήρχαν ακόμη και ειδικά κομμουνιστικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, όπως το Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Σβερντλόφ στη Μόσχα. Η Σοσιαλιστική Ακαδημία των Κοινωνικών Επιστημών, οργανωμένη το 1918 σαν ένα διευθυντικό κέντρο για τη μαρξιστική έρευνα, έγινε Κομμουνιστική Ακαδημία το 1924. Περιλάμβανε τόσο τις φυσικές επιστήμες όσο και τις κοινωνικές επιστήμες, ενώ σε αυτήν υπάγονταν τμήματα όπως το Ινστιτούτο Επιστημονικής Φιλοσοφίας, το Ινστιτούτο Μαρξ-Ένγκελς και το Τμήμα Φυσικών και Ακριβών Επιστημών.
Το πνεύμα στα σοβιετικά πανεπιστημιακά ιδρύματα στη δεκαετία του 1920 ήταν αρκετά γόνιμο, προσπαθώντας να συνδυάσει κάθε τι καλό που είχε δώσει η παλιά εποχή με τις νέες κατευθύνσεις που εισήγαγε ο μαρξισμός. Ο Ποκρόβσκι, ο αξιόλογος ιστορικός που ήδη μνημονεύσαμε, είχε συνοψίσει προς το τέλος της δεκαετίας του 1930 αυτό το πνεύμα, κάνοντας λόγο για δυο ακρότητες που είχε αποφύγει και καταπολεμήσει η σοβιετική επιστήμη:
«Αντιμετωπίζαμε δυο κινδύνους: από τη μια μεριά υπήρχε ο κίνδυνος να παραμείνουμε στην παλιά ρότα, αφού είχαμε έναν ορισμένο φόβο για μια πολύ απότομη και αποφασιστική εξάλειψη, και, ως αποτέλεσμα, μπορούσε να γίνουμε δέσμιοι των αστών ειδικών… από την άλλη μεριά, ο κίνδυνος συνίστατο στο γεγονός ότι υπήρχαν μερικοί σύντροφοι που έλεγαν: “Όλη η αστική εκπαίδευση δεν αξίζει απολύτως τίποτα. Είναι αναγκαίο να το πετάξουμε αυτό και να ξεκινήσουμε από την αρχή”»1.
Αυτή η εποικοδομητική προσέγγιση είχε σαν αποτέλεσμα να συνεργαστούν με το καθεστώς ή να γίνουν υποστηρικτές του και μια σειρά διακεκριμένοι φυσικοί επιστήμονες. Ενδεικτικά θα αναφέρω τον μεγάλο βιολόγο Νικολάι Βαβίλοφ, στον οποίο ανατέθηκε η ευθύνη ενός ολόκληρου δικτύου βιολογικών ιδρυμάτων και στον οποίο θα επανέλθω παραπέρα. Ακόμη ο φυσικός Αμπράμ Γιόφε, ο οποίος, ενώ είχε ακολουθήσει την αντιμπολσεβίκικη έξοδο των ειδικών στην Κριμαία το 1917, επέστρεψε στην Πετρούπολη και έγινε υποστηρικτικής του καθεστώτος, όπως και ο βοτανολόγος Κλίμεντ Τιμιριάζεφ,. Ένας άλλος αξιόλογος φυσικός Ορέστ Χβόλσον, αν και υποστηρικτής της θεολογικής ερμηνείας του νέου ρεύματος της φυσικής, επίσης εντάχθηκε στο επιστημονικό δυναμικό των σοβιετικών ιδρυμάτων, όπως και ο Βλαντιμίρ Βερνάντσκι10, ενός διακεκριμένου γεωχημικού με ζωηρό ενδιαφέρον στη φιλοσοφία, ο οποίος είχε επίσης ακολουθήσει την αντιμπολσεβίκικη φυγή στην Κριμαία.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 η επιστημονική εργασία στην ΕΣΣΔ άρχισε να αποδίδει σημαντικά αποτελέσματα. Θα αναφέρω ενδεικτικά δυο παραδείγματα.
Το ένα είναι η επεξεργασία της μαρξιστικής ψυχολογίας από τον Λεβ Βιγκότσκι, έναν επιφανή μαρξιστή σοβιετικό ψυχολόγο. Ο Βιγκότσκι θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους ψυχολόγους του 20ού αιώνα και το έργο του Σκέψη και Γλώσσα (1934, έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και σε πολλές άλλες γλώσσες) παραμένει κλασικό. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Βιγκότσκι συζήτησε τις θεωρίες ενός άλλου διακεκριμένου προοδευτικού ψυχολόγου, του Πιαζέ, και κατέδειξε τα κενά τους, δείχνοντας η μαρξιστική αναφορά στις κοινωνικές συνθήκες δίνει τη βάση για την καλύτερη αντιμετώπιση των προβλημάτων της ψυχολογίας και θεμελιώνοντας το ρεύμα της πολιτιστικής-ιστορικής ψυχολογίας.
Το δεύτερο είναι το συμπόσιο «Η Επιστήμη σε Σταυροδρόμι» που έγινε στο Λονδίνο το 1931. Στο συμπόσιο αυτό έλαβε μέρος μια πολυμελής σοβιετική αντιπροσωπεία υπό τον Μπουχάριν, που κυριάρχησε σε μεγάλο βαθμό στις εργασίες. Ο Μπουχάριν, που ανέλυσε το θέμα της ανθρώπινης πράξης, ενώ έκαναν παρεμβάσεις δυο άλλοι κορυφαίοι σοβιετικοί πανεπιστημιακοί, ο Μπόρις Χέσεν και ο Νικολάι Βαβίλοφ, και αρκετοί άλλοι. Ο Χέσεν παρουσίασε την ανακοίνωση «Οι κοινωνικές και οικονομικές ρίζες των Μαθηματικών Αρχών της Φυσικής Φιλοσοφίας του Νεύτωνα», μια εργασία που θεωρείται και σήμερα κλασική (και αυτή έχει μεταφραστεί στα ελληνικά). Βέβαια, και οι τρεις κύριοι σοβιετικοί ομιλητές στο συμπόσιο, ο Μπουχάριν, ο Χέσεν και ο Βαβίλοφ, εκκαθαρίστηκαν στις σταλινικές διώξεις.
Η σταλινική κατάπνιξη της μαρξιστικής θεωρίας και της επιστήμης
Η κυριαρχία του Στάλιν, μετά την εκδίωξη του Τρότσκι και την ήττα του Μπουχάριν στις αρχές της δεκαετίας του 1930 σήμανε την ανακοπή και αντιστροφή των γόνιμων αυτών κατευθύνσεων. Ο Στάλιν, ως εκπρόσωπος της γραφειοκρατίας, βασιζόταν στους αμαθείς καριερίστες του μηχανισμού και δεν μπορούσε να ανέχεται ούτε την κριτική, ούτε τις προόδους της επιστήμης και της γνώσης, που αποκάλυπταν την αυταρχική εξουσία του. Γι’ αυτό προχώρησε μεθοδικά στο να παραμερίσει τις πιο γόνιμες κατευθύνσεις στα διάφορα επιστημονικά πεδία. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930, η προώθηση αυτής της διαδικασίας είχε ως στόχο την κατάληψη των πόστων από τα πειθήνια όργανά του, με την απομάκρυνση των παλιών, αξιόλογων επικεφαλής σε κάθε πεδίο, οι οποίοι στη συνέχεια συλλαμβάνονταν και εξοντώνονταν.
Η μεθοδολογία που ακολούθησε ο Στάλιν, όπως και στις υπόλοιπες εκκαθαρίσεις, ήταν μια μακιαβελική παραχάραξη της πραγματικότητας, με την οποία εμφάνιζε τον εαυτό του αξιωματικά σαν τον κάτοχο της σωστής μαρξιστικής άποψης, και, στο όνομα του μαρξισμού, εκμηδένιζε τις μαρξιστικές τάσεις σε κάθε πεδίο και την επιστημονική γνώση. Αυτό περιλάμβανε κατά κανόνα τη μετατροπή σε αποδιοπομπαίο τράγο κάποιου ηγετικού θεωρητικού σε ένα πεδίο. Και ακόμη το ξεκαθάρισμα των υπόλοιπων, με συλλήψεις και πιέσεις που οδηγούσαν στην αμοιβαία τους ενοχοποίηση.
Διαβάζω μια αντιπροσωπευτική τοποθέτηση του Στάλιν σε μια συνεδρίαση του Προεδρείου της Κομμουνιστικής Ακαδημίας τον Οκτώβρη του 1930, με θέμα τις διαφωνίες στο φιλοσοφικό μέτωπο, η οποία οδήγησε στο παραμέρισμα του Ντεμπόριν και στη σύλληψη των μαθητών του:
«Στάλιν: Οφείλουμε να ξεσκάψουμε και να καθαρίσουμε όλη την κόπρο που έχει συσσωρευτεί στη φιλοσοφία και στη φυσιογνωσία. Όλα όσα έχουν γραφτεί από την ομάδα Ντεμπόριν επιβάλλεται να ανασκευαστούν. Ο Στεν και ο Κάρεφ πρέπει να αποβληθούν… Ο Ντεμπόριν κατά τη γνώμη μου δεν είναι αξιόπιστος, ωστόσο στη Σύνταξη [του Κάτω από τη Σημαία του Μαρξισμού] πρέπει να τον αφήσουμε, για να έχουμε ποιον να χτυπάμε.
Ερώτηση: Πού πρέπει να εστιάσει την προσοχή του το Ινστιτούτο στον Φιλοσοφικό τομέα;
Στάλιν: Να χτυπάει – αυτό είναι το κύριο πρόβλημα. Να χτυπάει προς όλες τις κατευθύνσεις. Κι εκεί όπου δεν χτυπούσε ως τώρα. Ο Χέγκελ για τους οπαδούς του Ντεμπόριν είναι ίνδαλμα. Πρέπει να ξεσκεπαστεί ο Πλεχάνοφ, που φερόταν πάντοτε αφ’ υψηλού απέναντι στον Λένιν»2.
Να αναφερθεί εδώ ότι ο ίδιος ο Λένιν είχε συστήσει το 1920 στους κομμουνιστές σπουδαστές να μελετούν σοβαρά τα φιλοσοφικά έργα του Πλεχάνοφ, γιατί όπως έλεγε είναι το καλύτερο που έχει δώσει ο μαρξισμός στη φιλοσοφία παγκόσμια. Και ο Λένιν επίσης είχε συστήσει να γίνουν οι μαρξιστές λόγιοι ένα είδος υλιστών σχολιαστών της διαλεκτικής του Χέγκελ, του μεγάλου Γερμανού ιδεαλιστή φιλόσοφου, που επηρέασε σημαντικά τον Μαρξ. Επομένως η κατεύθυνση που λέει εδώ ότι έπρεπε να κτυπηθεί ο Στάλιν, είναι η κατεύθυνση που ο ίδιος ο Λένιν είχε συστήσει για την ανάπτυξη της μαρξιστικής φιλοσοφικής έρευνας, την οποία υλοποιούσαν σε σημαντικό βαθμό ο Ντεμπόριν και οι μαθητές του. Το να «αποβληθούν» σήμαινε βέβαια να συλληφθούν, από κει και πέρα το NKVD αναλάμβανε τα υπόλοιπα και οι Στεν και Κάρεφ εκτελέστηκαν, ο Νικολάι Κάρεφ στις 11 Οκτώβρη 1936 και ο Γιαν Στεν στις 20 Ιούνη του 1937.
Ανάλογες ήταν οι εξελίξεις και σε άλλα πεδία.
Στις οικονομικές επιστήμες, στα 1929 έλαβε χώρα μια ενδιαφέρουσα συζήτηση στην οποία συμμετείχαν ο Ρούμπιν και 3-4 ακόμη ρεύματα που είχαν αναπτυχθεί στο πεδίο, ανάμεσά τους και οι οπαδοί του Στάλιν. Μετά τη συζήτηση, οι εκπρόσωποι των άλλων ρευμάτων απομακρύνθηκαν διοικητικά για να έρθουν στο προσκήνιο οι σταλινικοί απολογητές. Αυτή η κατάσταση αποτυπώθηκε και σε ένα ανέκδοτο της εποχής: «Στον Χέγκελ υπάρχει θέση, αντίθεση και σύνθεση. Στον Στάλιν, εισήγηση, αντεισήγηση και οργανωτικά μέτρα».
Ο Ισαάκ Ρούμπιν συλλαμβάνεται το 1930 και ξανά το 1931. Στη δεύτερη σύλληψή του εκτελούν μπροστά του άλλους κρατούμενους και τον αναγκάζουν με αυτό τον τρόπο να ομολογήσει τη συμμετοχή του σε ένα αντισοβιετικό κέντρο, εμπλέκοντας και τον Ριαζάνοφ, τον διευθυντή του Ινστιτούτου Μαρξ-Ένγκελς. Ο Ρούμπιν θα εκτελεστεί το 1937, ενώ ο Ριαζάνοφ στις 21 Ιανουαρίου του 1938. Από τους άλλους συμμετόχους στη συζήτηση για την οικονομία στα 1929, οι Βλαντιμίρ Μιλιούτιν, Καζμπέκ Μπουτάεβ και Σολόμ Ντβολάιτσκι θα χαθούν επίσης στις εκκαθαρίσεις του 1937-38. Να σημειωθεί ότι στην έκδοση των υλικών της συζήτησης από τη Σύγχρονη Εποχή αναφέρεται σχετικά με τον Ρούμπιν πως «το έτος του θανάτου του είναι άγνωστο», αποσιωπώντας πλήρως ποια ήταν η τύχη του και των υπόλοιπων εκκαθαρισθέντων οικονομολόγων3.
Ο Πασουκάνις, ο κορυφαίος σοβιετικός θεωρητικός στο δίκαιο καταδικάζεται σαν τροτσκιστής σαμποτέρ και εκτελείται το Σεπτέμβρη του 1937.
Στις ιστορικές επιστήμες, ο Ποκρόβσκι, ο πιο αξιόλογος σοβιετικός ιστορικός πεθαίνει το 1932 από φυσικό θάνατο. Το 1934 τα διδακτικά εγχειρίδια και τα έργα του, τα πρώτα από τα οποία είχε επαινέσει και ο Λένιν στη δεκαετία του 1920, αποσύρονται. Ο Ποκρόβσκι τόνιζε στα βιβλία του την καταπιεστική πολιτική του τσαρισμού απέναντι στα μικρότερα έθνη και εθνικές ομάδες της τσαρικής Ρωσίας. Τα νέα βιβλία, στα πλαίσια της μεγαλορωσικής στροφής του Στάλιν, εμφανίζουν τον τσαρισμό σαν ευεργέτη των λαών της Ρωσίας, που μεριμνούσε για την πολιτιστική τους άνοδο. Στη δεκαετία του 1940 η κατάπτωση συνεχίζεται και στα διδακτικά βιβλία της περιόδου όλες οι μεγάλες εφευρέσεις και επιστημονικές ανακαλύψεις αποδίδονται σε Ρώσους, ενώ οι ισχύουσες απόψεις για την ανακάλυψή τους από επιστήμονες της Δύσης, παρουσιάζονται σαν ψεύδη των καπιταλιστών.
Ο Χέσεν, ο κορυφαίος μαρξιστής επιστημολόγος και ιστορικός των φυσικών επιστημών συλλαμβάνεται ως τροτσκιστής και εκτελείται στις 20 Δεκέμβρη του 1936.
Ο Βορόνσκι, λαμπρός λογοτεχνικός κριτικός, διαγράφεται από το κόμμα το 1935, συλλαμβάνεται από το NKVD το 1937 και εκτελείται στις 13 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς.
Οι πιο αξιόλογοι Μπολσεβίκοι θεωρητικοί και δημοσιολόγοι συλλαμβάνονται, καταδικάζονται σε θάνατο στις Δίκες της Μόσχας και εκτελούνται, ο Σοκόλνικοφ το 1937, ο Μπουχάριν το 1938, ο Ράντεκ το 1939. Ο Πρεομπραζένσκι, επίσης, συγγραφέας μαζί με τον Μπουχάριν του διάσημου βιβλίου Το Αλφάβητο του Κομμουνισμού, μετά από διώξεις σε όλη τη δεκαετία του 1930, εκτελείται τον Ιούλιο του 1937.
Ο Βιγκότσκι πεθαίνει από ελονοσία το 1934 και αμέσως μετά τα βιβλία του απαγορεύονται στην ΕΣΣΔ και η μαρξιστική ψυχολογία του παραμερίζεται για χάρη των μηχανιστικών διδασκαλιών του Παβλόφ.
Η γοργή πρόοδος της ΕΣΣΔ στις φυσικές επιστήμες στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 γίνεται έκδηλη στο γεγονός ότι εμφανίζονται μια σειρά μεγάλοι επιστήμονες, που στέκουν σε εφάμιλλο επίπεδο με τους κορυφαίους δυτικούς ομολόγους τους. Ωστόσο, και αυτοί δεν θα γλιτώσουν τις διώξεις. Δυο κορυφαίοι σοβιετικοί φυσικοί, ο Λεβ Λαντάου και ο Βλαντιμίρ Φοκ, συλλαμβάνονται και περνούν μερικές μέρες στη Λουμπιάνκα, τη γνωστή φυλακή της Μόσχας. Ο κορυφαίος σοβιετικός μηχανικός, αργότερα επικεφαλής του διαστημικού προγράμματος της ΕΣΣΔ, Σεργκέι Κορόλεβ, συλλαμβάνεται το 1938 και εξορίζεται για έξι χρόνια.
Ο Νικολάι Βαβίλοφ, ένας από τους κορυφαίους βιολόγους στον κόσμο, καταδικάζεται σε θάνατο το 1941. Η ποινή του μετατρέπεται σε 20 χρόνια φυλάκιση και πεθαίνει από την πείνα στη φυλακή το 1943.
Στη βιολογία πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα καθώς από τη δεκαετία του 1930 έχουμε την άνοδο, με την υποστήριξη του Στάλιν, του Τροφίμ Λισένκο, ενός τσαρλατάνου αρνητή της επιστήμης της γενετικής. Στα χρόνια αυτά η γενετική κάνει άλματα στην εξήγηση ιδιαίτερα της κληρονομικότητας των ειδών. Με τους νόμους του Μέντελ και το έργο των Βάισμαν και Μόργκαν, θεμελιώνεται η ορθόδοξη θεωρία της κληρονομικότητας, σύμφωνα με την οποία οι ιδιότητες των οργανισμών ορίζονται και μεταβιβάζονται από το γενετικό υλικό των σπερματικών κυττάρων, των γαμετών. Αυτά τα ευρήματα υποστηρίζονται από τη μελέτη ειδών όπως η Δροσόφιλα και η γενετική, επιφανής εκπρόσωπος της οποίας είναι και ο Βαφίλοφ, κάνει μεγάλες προόδους και στην ΕΣΣΔ.
Ο Λισένκο αρνείται ότι υπάρχει ένα ειδικό γενετικό υλικό που καθορίζει την κληρονομικότητα. Εμφανίζει αυτή τη θέση της επιστήμης σαν «μεταφυσική» και «θεολογική», υποστηρίζοντας ότι περιβάλλον διαπλάθει απευθείας και απλά τα χαρακτηριστικά που ένα άτομο μεταβιβάζει στους απογόνους του. Δεν υπάρχει όργανο της κληρονομικότητας: δεν υπάρχει κληρονομικό υλικό ξεχωριστό από το σώμα»4.
Για να στηρίξει αυτή του τη θέση, επικαλείται τις παρωχημένες ιδέες του Λαμάρκ για την κληρονομικότητα των επίκτητων χαρακτηριστικών, την οποία υποστηρίζει ότι έχει καταδείξει με πειράματά του, τα οποία όμως δεν μπόρεσαν να επαναληφθούν σε καμιά άλλη χώρα.
Στο έργο του Η Κληρονομικότητα και η Διαφοροποίησή της ο Λισένκο γράφει συγκεκριμένα ότι «Κάθε μέρος ζωντανού σώματος και ακόμη και μια σταγόνα (αν το σώμα είναι υγρό) διαθέτει την ιδιότητα της κληρονομικότητας, δηλαδή, την ιδιότητα να απαιτεί σχετικά καθορισμένες συνθήκες για τη ζωή, την αύξηση και την ανάπτυξή του». Η βάση αυτής της ιδιότητας, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι «η ζωική παρόρμηση»16, «η ίδια η ουσία, δηλαδή η φύση», «η εσωτερική ζωική ενέργεια»4.
Αυτή είναι μια ακραία μυστικιστική, μεταφυσική και θεολογική αντίληψη, άσχετα αν ο Λισένκο την παρουσιάζει ως την αυθεντικά υλιστική, μαρξιστική και επιστημονική. Ο υλισμός γενικά και η φυσική επιστήμη υποστηρίζουν ότι κάθε φαινόμενο έχει μια υλική βάση. Για παράδειγμα, η υλική βάση της όρασης είναι τα μάτια, της ακοής τα αυτιά, της σκέψης ο εγκέφαλος, της πέψης το πεπτικό σύστημα. Αν γίνει δεκτή η θέση του Λισένκο ότι η κληρονομικότητα είναι γενικά ιδιότητα του οργανισμού και ότι δεν υπάρχει όργανο ή φορέας της κληρονομικότητας, τότε με την ίδια λογική θα μπορούσε να εξηγούμε την όραση και την ακοή, λέγοντας, «Η ακοή είναι η ιδιότητα του οργανισμού να ακούει και δεν χρειάζεται κανένα όργανο», «Η όραση είναι η ιδιότητα του οργανισμού να βλέπει», κοκ. Αυτό είναι το είδος των «εξηγήσεων» που έδιναν οι σχολαστικοί του Μεσαίωνα όταν δεν ήταν γνωστές οι αιτίες των πραγμάτων, και ο σταλινισμός αναπαράγει ακριβώς τα μεσαιωνικά και σκοταδιστικά πρότυπα σκέψης.
Ως αποτέλεσμα της δράσης του Λισένκο το 1948, με απόφαση του κόμματος, η γενετική καταδικάστηκε ως «αστική ψευδο-επιστήμη», όλα τα ινστιτούτα γενετικής διαλύθηκαν και οι γενετιστές επιστήμονες απολύθηκαν από τις δουλειές τους, ενώ αρκετοί συνελήφθησαν και υπήρξαν και εκτελέσεις. Η σύλληψη και εξόντωση του Βαβίλοφ ήταν επίσης αποτέλεσμα των μηχανορραφιών του Λισένκο και των οπαδών του.
Διώξεις και επιθέσεις θα υποστούν επίσης ξένοι μαρξιστές που έχουν καταφύγει στην ΕΣΣΔ, ανάμεσά τους και ο κορυφαίος Ούγγρος μαρξιστής Γκέοργκ Λούκατς. Το αποτέλεσμα θα είναι η πλήρης αποτελμάτωση του μαρξισμού και της θεωρητικής έρευνας, που θα εκφραστεί με την κυριαρχία των μετριοτήτων. Αποκορύφωμα του ξεπεσμού θα είναι η θεωρητική παρέμβαση του Στάλιν στα ζητήματα της οικονομίας και της γλωσσολογίας στα 1950-52, που θα οδηγήσει και στη σύλληψη των θεωρητικών που έγιναν δέκτες των επιθέσεών του.
Ως μια σύνοψη της σταλινικής απαξίωσης της επιστήμης και του ίδιου του μαρξισμού σε όλη αυτή την περίοδο, θα αναφερθώ στο ογκώδες λεξικό των Ρόζενταλ-Γιούντιν, ένα κλασικό σταλινικό εγχειρίδιο της εποχής που υπάρχει μεταφρασμένο και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αναγνωστίδη. Στο λεξικό αυτό υμνούνται ο Λισένκο και ο Μιτσούριν, ενώ ο Μέντελ και οι Μόργκαν και Βάισμαν, οι θεμελιωτές της γενετικής, καταδικάζονται ως ιδεαλιστές και αντιδραστικοί μυστικιστές. Ο αναγνώστης θα βρει ακόμη εκτενή λήμματα για εντελώς δευτερεύουσες μορφές της ρωσικής ιστορίας. Δεν θα βρει όμως λήμμα για τον Αϊνστάιν. Δεν θα βρει λήμμα για τη θεωρία της σχετικότητας, που δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο. Και δεν υπάρχουν ακόμη λήμματα για την κβαντική μηχανική, τον Χάιζενμπεργκ, τον Μπορ, τον Ντιράκ και τους άλλους μεγάλους φυσικούς επιστήμονες της εποχής.
Συμπερασματικά, η κατάπνιξη της επιστήμης και του μαρξισμού από τον σταλινισμό ήταν συστηματική, αφορώντας όλα τα πεδία. Βέβαια, ο σταλινισμός δεν μπόρεσε να καταστρέψει πλήρως τα δημιουργικά ρεύματα που γέννησε η Οκτωβριανή Επανάσταση, τόσο στη μαρξιστική θεωρία, όσο και στις θεωρητικές και θετικές επιστήμες, την επιστημολογία, κ.λπ. Στην ψυχολογία, το έργο του Βιγκότσκι συνεχίστηκε από δυο επιφανείς ψυχολόγους, τους Αλεξέι Λεόντιεφ και Αλεξάντερ Λούρια. Στη φιλοσοφία επίσης, μεταπολεμικά εμφανίστηκαν αρκετοί αξιόλογοι φιλόσοφοι. Οι Έβαλντ Ιλιένκοφ, Τεόντορ Όιζερμαν και Αλεξάντερ Σεπτούλιν προώθησαν τη μαρξιστική φιλοσοφία. Ο Μιχαήλ Ομελιανόφσκι έδωσε μια διαλεκτική ερμηνεία της κβαντικής φυσικής, ο Α. Μπογκομόλοφ παρουσίασε αξιόλογες μελέτες για την ιστορία της φιλοσοφίας, και γενικά υπήρξε στη δεκαετία του 1970 μια αναγέννηση του μαρξισμού, αντίστοιχη με εκείνη της δεκαετίας του 1930.
Ωστόσο, ο σταλινισμός ανέκοψε και τραυμάτισε βάναυσα τη συνέχεια της θεωρητικής έρευνας, δημιουργώντας ένα κενό δεκαετιών. Πλήθος αξιόλογες εργασίες της δεκαετίας του 1920 απαγορεύτηκαν και δεν είδαν ποτέ ξανά το φως στην ΕΣΣΔ, ακόμη και μετά το 20ό Συνέδριο του 1956. Η κατάπνιξη της κριτικής και της συζήτησης έδωσε ένα ισχυρό κτύπημα στις θεωρητικές επιστήμες και στο μαρξισμό, ενώ επιστήμες όπως η γενετική, που συναγωνίζονταν στη δεκαετία του 1930 τις δυτικές προόδους, έμειναν πίσω. Αυτός ήταν ένας από τους κύριους παράγοντες που συνετέλεσαν στην ήττα της ΕΣΣΔ στον ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ και την αποτυχία του σοσιαλιστικού εγχειρήματος στην ΕΣΣΔ.
Το γεγονός ότι ο σταλινισμός κατέπνιξε τα μαρξιστικά ρεύματα και την επιστημονική γνώση, προωθώντας τους τσαρλατάνους τύπου Λισένκο και τις κάθε λογής μετριότητες και τους ημιμαθείς, τον αποκαλύπτει σαν ένα αντιμαρξιστικό, σκοταδιστικό ρεύμα.
Σημειώσεις
1. Παρατίθεται από την Έλενα Σίχαν, στο «Οι επιστήμες στην Οκτωβριανή Επανάσταση», στη συλλογή Ο Οκτώβρης και η Εποχή μας, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 425.
2. Παρατίθεται στο Νμίτρι Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία, εκδ. ΣΕ, τόμ. 1.2, σελ. 179.
3. Συζήτηση για Θέματα Πολιτικής Οικονομίας στα Τέλη της Πρώτης Δεκαετίας της Σοσιαλιστικής Οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005, σελ. 523.
4. Παρατίθενται από τους Ρ. Μονρό και Τζ. Χάνσεν, στο «Η Υπόθεση Λυσένκο», στη συλλογή Ο Οκτώβρης και η Εποχή μας, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 313, 319.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του Λένιν. Η Διάνοια της Επανάστασης από τις Εκδόσεις Τόπος. Το παρόν είναι μια διάλεξή του στο σεμινάριο «Το φαινόμενο του σταλινισμού και της μειονοτικής του πολιτικής», 9 Ιούνη, Έπαυλις Δροσίνη, Κηφισιά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου