Στην κουζίνα των κριτικών

Κρίσεις για τη λογοτεχνική παραγωγή του 2016 (Βραβεία "Αναγνώστη")

 Πηγή: oanagnostis.gr


H Κριτική Επιτροπή του Αναγνώστη δημοσιεύει σκέψεις για την εκδοτική παραγωγή του 2016 στις κατηγορίες ‘μυθιστόρημα’, ‘διήγημα-νουβέλα’, ‘ποίηση’, ‘δοκίμιο’ και ’πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι και ποιητές’.
Η διαδικασία προεπιλογής των έργων που περιελήφθησαν στις βραχείες λίστες δεν υπήρξε εύκολη. Λίγα ήταν τα κείμενα που ξεχώρισαν αυτονοήτως  για τη συνθετική και εκφραστική τους αρτιότητα, ενώ ταυτόχρονα έμειναν εκτός λίστας κείμενα που, υπό οριακώς διαφορετικές προϋποθέσεις, θα μπορούσαν να εμφανιστούν στις γραμμές της.
Μυθιστόρημα
Πληθωρική ήταν και η φετινή μυθιστορηματική παραγωγή, με μεγάλη ποικιλία θεματικών και υφολογικών τρόπων και ταυτόχρονη αποτύπωση της ίδιας αμήχανης διάθεσης που είχε επισημανθεί και για την παραγωγή του 2015. Καθώς βρισκόμαστε σε μεταβατική συνθήκη, το μυθιστόρημα μοιάζει να περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του, δοκιμάζοντας αφηγηματικές φόρμες, αναζητώντας νέα θεματολογία, προσπαθώντας να συντονιστεί με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Θα έλεγε κανείς πως η ελληνική μυθιστοριογραφία δοκιμάζει τις δυνάμεις της και τα όρια της αντοχής της.
Μέσα σε ένα τέτοιο ανομοιογενές τοπίο, η αναγνώριση τάσεων και κοινών χαρακτηριστικών καθίσταται προβληματική και ίσως επικίνδυνη. Παρ’ όλα αυτά είναι φανερό πως εξακολουθεί το άνοιγμα του ελληνικού μυθιστορήματος προς τα μεγάλα ευρωπαϊκά ζητήματα της εποχής, με ταυτόχρονη υποχώρηση του μυθιστορήματος της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης. Όσο για τους συγγραφείς που καταπιάνονται μαζί της, αυτοί αποφεύγουν πλέον την προγενέστερη καταγγελτική οργή, ενώ την αρχική, συχνά επιφανειακή, ενασχόλησή τους με το θέμα έχει διαδεχθεί μια περίοδος αναδίπλωσης, κατά την οποία είτε η κρίση ενσωματώνεται στην κανονικότητα της καθημερινότητας είτε καταλαμβάνει θέση φόντου. Η αδιάπτωτα ανοδική πορεία του αστυνομικού αφηγήματος στην Ελλάδα, που καιρό τώρα επιδεικνύει κείμενα τα οποία συνδυάζουν το αίνιγμα με τη λογοτεχνικότητα, συνεχίστηκε και το 2016, με την άνοδο του αριθμού αλλά και της ποιότητας των σχετικών έργων να αποτυπώνεται και στη σημαντική αντιπροσώπευσή του είδους στη βραχεία λίστα των βραβείων.
Έτσι, η βραχεία λίστα περιέχει έργα που καλύπτουν μια ευρύτατη ειδολογική γκάμα, από ιστορικά και αστυνομικά μυθιστορήματα, μέχρι σατιρικές τοιχογραφίες του ελληνικού υποκόσμου και μικρά οικογενειακά δράματα, κείμενα με τραγική και άλλα με κωμική υφή, κείμενα που συνομιλούν με τρέχοντα ζητήματα όπως η τρομοκρατία, κείμενα που καταφεύγοντας στο ιστορικό παρελθόν συνομιλούν με τη φιλοσοφία, τη βιογραφία και τη γεωγραφία,ενώ συνάμα εγείρονται προβληματισμοί για την παγκοσμιοποίηση και τις ανισορροπίες που επιφέρει.
Διήγημα-νουβέλα
Υποτονικότερη σε σχέση προς το παρελθόν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η φετινή παραγωγή στην κατηγορία ‘διήγημα-νουβέλα’. Παρά την καλή τους φήμη, ολιγάριθμες ήταν οι μικρής φόρμας συλλογές που έφεραν μια ευδιάκριτη υφολογική και θεματική σφραγίδα. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις, οι μορφικοί ή γλωσσικοί πειραματισμοί που επιχειρήθηκαν αποδείχθηκαν άστοχοι, χωρίς επαρκή συστοιχία με το περιεχόμενο κάθε διηγήματος.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο,  ξεχώρισαν έργα που διακρίνονται για την ενιαία σύλληψη τους. Στη βραχεία λίστα περιελήφθησαν τέσσερις πολυεστιακές ή εντέχνως αποδιαρθρωμένες νουβέλες και έξι σφιχτοδεμένες συλλογές διηγημάτων, στις οποίες εναλλάσσονται ιστορίες ανθρώπων της διπλανής πόρτας με σκληρές ρεαλιστικές ιστορίες σε γωνιές της απορφανισμένης από αισθήματα μεγαλούπολης, μικροσκοπικές ιστορίες και αυτοβιογραφικά θραύσματα ζωής με ασθμαίνουσες ψυχογραφικές αφηγήσεις.
Δοκίμιο
Το παραγκωνισμένο από το αναγνωστικό κοινό είδος του ‘λογοτεχνικού δοκιμίου’ και της ‘φιλολογικής μελέτης’ άντεξε και το 2016 χάρη στην επίμονη συγγραφική βούληση των δημιουργών και τη γενναιόδωρη φροντίδα των εκδοτών. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων δεν ασχολήθηκε με γενικότερα ζητήματα των σχέσεων κοινωνίας-λογοτεχνίας-ιδεών, αλλά εστίασε στη διερεύνηση κλασικών κειμένων καθιερωμένων συγγραφέων.
Η τελική λίστα της φετινής παραγωγής περιλαμβάνει ετερόκλιτες ερεθιστικές μελέτες και συλλογές κειμένων διαφορετικών θεωρητικών αφετηριών: νέες προσεγγίσεις στο δημοτικό τραγούδι, στα ομηρικά κείμενα, στη σκέψη Ελλήνων διανοουμένων της μεταβυζαντινής εποχής, σε ζητήματα φιλολογίας και ποιητικής. Η πρωτοτυπία δεν λείπει, συχνά το ύφος κερδίζει πιο πολύ κι από το περιεχόμενο, η πολυεργαλειοθήκη που οι σύγχρονοι δοκιμιογράφοι-μελετητές υιοθετούν ανανεώνει τη λογοτεχνία που μελετάται αέναα με νέα πρίσματα.
Πρωτοεμφανιζόμενοι στην πεζογραφία
Και το 2016 οι πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς κατέλαβαν σημαντική μερίδα της συνολικής πεζογραφικής παραγωγής τόσο στη μικρή όσο και στη μεγάλη φόρμα. Για άλλη μια χρονιά δεν παρατηρούνται κοινές τάσεις και κοινές αναφορές που θα επέτρεπαν να γίνει λόγος για μια συγκεκριμένη φυσιογνωμία της νεότερης γενιάς πεζογράφων – αντίθετα καθένας φαίνεται να αντλεί από μια ολοένα διευρυνόμενη δεξαμενή επιρροών στην προσπάθειά του να διαμορφώσει το προσωπικό του ιδίωμα.
Στη βραχεία λίστα των φετινών βραβείων μπορεί έτσι να εντοπίσει κανείς κείμενα εντελώς διαφορετικών αφετηριών, στοχεύσεων και τρόπων: από μεταμοντέρνα παιχνίδια μέχρι (σπανιότερα, είναι η αλήθεια) κλασικότροπες αφηγήσεις ή σκοτεινές αλληγορίες, που εκφράζονται με διάφορες φόρμες, από το μικροδιήγημα μέχρι και το μυθιστόρημα. Ο μοναδικός ίσως κοινός τόπος αυτής της ετερόκλιτης παραγωγής, στα πιο αξιόλογα τουλάχιστον δείγματά της, είναι η ιδιαίτερη μέριμνα για τη γλώσσα και το ύφος. Ευφάνταστοι ή χειρουργικά ακριβείς, χειμαρρώδεις και πληθωρικοί ή λιτοί και μετρημένοι, οι νεότεροι πεζογράφοι μοιάζει να αποδίδουν στη γλώσσα όλο και κεντρικότερο ρόλο μέσα στο λογοτεχνικό εγχείρημα.
Ποίηση
Παλαιότεροι, καταξιωμένοι ποιητές μαζί με δυναμικές παρουσίες εκπροσώπων νεώτερων γενεών αλλά και όψιμες, πλην ώριμες εμφανίσεις συγκροτούν τη φετινή “βραχεία λίστα” της ποίησης. Αν κάτι μπορεί κανείς να παρατηρήσει χωρίς να φοβηθεί ότι μεροληπτεί ή αστοχεί, είναι ότι δεν λείπουν οι ποιήτριες και οι ποιητές που επιχειρούν ευρύτερες συνθέσεις: αρκετές συλλογές συνιστούν ενιαίο, σπονδυλωτό ποιητικό έργο ενώ και οι κλασικές “συλλογές” είναι ιδιαίτερα συνεκτικές και προσεχτικά συγκερασμένες. Η υφολογική και θεματική ποικιλία θα κρατήσουν ενεργό το ενδιαφέρον και του πλέον δύσπιστου αναγνώστη. Είναι, τέλος, φανερό -και ελπιδοφόρο- το γεγονός ότι η ρυθμικότητα και η μουσικότητα αποτελούν εμφανώς αντικείμενο μέριμνας. Οι ποιητές καλλιεργούν όχι μόνο την καινοτομία αλλά και την παράδοση, έχοντας εξίσου στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον όπως και στις απαρχές. Όχι, ούτε η φετινή “βραχεία λίστα”, που προέκυψε αβίαστα αλλά και αναγκάστηκε να αφήσει έξω αξιόλογα βιβλία, δεν μαρτυρά σημάδια κρίσης στη σύγχρονη ελληνική ποίηση.
Πρωτοεμφανιζόμενοι στην ποίηση
Διαφορετικά είναι τα πράγματα φέτος στους “πρωτοεμφανιζόμενους” στην ποίηση όπου η βραχεία λίστα συγκροτήθηκε με αρκετή δυσκολία. Δεν θα πρέπει όμως να ακουστούν υπερβολές σχετικά με το φαινόμενο αυτό. Είμαστε μια μικρή γλώσσα και η ποίηση ένα είδος δύσκολο και απαιτητικό: δεν είναι καθόλου περίεργο να μη δημοσιεύονται σε ετήσια βάση πολυάριθμες αξιόλογες συμβολές πρωτοεμφανιζόμενων, δηλαδή νέων σε ηλικία ποιητών. Το αντίθετο θα δημιουργούσε εύλογα καχυποψία.
Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Ελισάβετ Κοτζιά, κριτικός λογοτεχνίας, Χρίστος Κυθρεώτης, συγγραφέας, Κώστας Παπαγεωργίου, ποιητής – κριτικός λογοτεχνίας, Γιώργος Περαντωνάκης, φιλόλογος -κριτικός λογοτεχνίας, Αριστοτέλης Σαΐνης, φιλόλογος – κριτικός λογοτεχνίας, Μαρία Τοπάλη, ποιήτρια – κριτικός λογοτεχνίας, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, κριτικός λογοτεχνίας.