«Ελπίζω να πεθάνω σοσιαλιστής»
Με τον πρόσφατο θάνατο του
Πολωνού κοινωνιολόγου και φιλοσόφου Ζίγκμουντ Μπάουμαν (πέθανε στις 9
Ιανουαρίου, στα 91 του χρόνια) σίγησε η φωνή μιας άγρυπνης συνείδησης,
ενός από τους κορυφαίους σύγχρονους στοχαστές, ενός κριτικού
διανοούμενου που έμεινε ενεργός και εντυπωσιακά παραγωγικός ώς την
τελευταία φάση της ζωής του.
Σε ένα παλιότερο βιβλίο του, που είναι καρπός μιας μακράς συζήτησης με τον Αγγλο κοινωνιολόγο Κιθ Τέστερ (Conversations with Zygmunt Bauman, Polity Press, 2001), ο Μπάουμαν συνόψιζε το πολιτικό του «πιστεύω». Στο τελευταίο στάδιο της συζήτησης, ο συνομιλητής του παρατήρησε: «Είναι σαφές ότι παραμένετε ουσιαστικά σοσιαλιστής, αλλά –αν πιστέψουμε ό,τι ακούμε– ο σοσιαλισμός είναι κατάλοιπο μιας εποχής που έχει παρέλθει». Ιδού πώς απάντησε ο Μπάουμαν:
«Χαίρομαι που με χαρακτηρίζετε σοσιαλιστή. Είμαι πράγματι σοσιαλιστής, ή τουλάχιστον ελπίζω ότι είμαι. Κατά τη γνώμη μου, ο κόσμος μας έχει ανάγκη περισσότερο από κάθε άλλη φορά τους σοσιαλιστές, και αυτή η ανάγκη έχει γίνει πολύ πιο ζωτική και επιτακτική μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
Η κακή τύχη του καπιταλισμού έγκειται στο γεγονός ότι, για μεγάλο μέρος της ιστορίας του, τον απειλούσε ο κομμουνισμός περισσότερο ως φάντασμα και ως όραμα, ως επαγγελία και απόπειρα, παρά με τη μορφή που είχε στην πραγματικότητα. Αυτό το φάντασμα ήταν εκείνο που προμήθευε τον μηχανισμό “ελέγχου και εξισορρόπησης” τον οποίο ο καπιταλισμός επιθυμούσε και ταυτόχρονα αποστρεφόταν.
Σήμερα αυτός ο μηχανισμός δεν λειτουργεί και δεν διαφαίνεται κάποιος εναλλακτικός μηχανισμός “ελέγχου και εξισορρόπησης”. Χάρη στην απουσία του, ο καπιταλισμός προχωράει χαρούμενος και θριαμβευτής προς την άβυσσο (ο Σουμπέτερ είχε προφητέψει ότι θα έπεφτε στην άβυσσο όταν θα έφτανε στο απόγειο της επιτυχίας του), καλώντας μας να τον ακολουθήσουμε όπως καλούσε ο καπετάνιος Αχαάβ τους ναυτικούς του Μόμπι Ντικ.
»Στις συνομιλίες μας, στοχαστήκαμε για την αναξιοπρέπεια της ταπείνωσης. Τίποτα δεν ταπεινώνει περισσότερο από τη φτώχεια, και καμιά φτώχεια δεν ταπεινώνει περισσότερο από εκείνη που την υφίσταται κάποιος σε ένα περιβάλλον που τείνει προς τον όλο και πιο γρήγορο πλουτισμό. […] Οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις της αγοράς δεν μπορούν, ακριβώς επειδή είναι ανεξέλεγκτες, να κάνουν τίποτε άλλο από το να γεννούν πολλή φτώχεια και έναν αυξανόμενο αριθμό φτωχών προσώπων.
»Ο σοσιαλισμός δεν είναι, τουλάχιστον κατά τη δική μου γνώμη, ένα εναλλακτικό μοντέλο κοινωνίας που πρόκειται να αντικαταστήσει το τωρινό σύστημα. Ο σοσιαλισμός είναι ένα ακονισμένο μαχαίρι που προτάσσεται ενάντια στις φανερές αδικίες της κοινωνίας, μια φωνή της συνείδησης που στόχο έχει να αποδυναμώσει την αλαζονεία και τον αυτοθαυμασμό της “ικανοποιημένης πλειοψηφίας”, όπως τη χαρακτήριζε ο Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ. Είναι μια πρόκληση για την κοινωνία επειδή αμφισβητεί διαρκώς τη σοφία της, αναζητάει εναλλακτικές λύσεις απέναντι στη σημερινή κατάσταση (που είναι μία μόνον από τις πολλές δυνατότητες) και σκέφτεται πιθανά διορθωτικά μέτρα.
»Ο σοσιαλισμός δεν είναι, τουλάχιστον κατά τη δική μου γνώμη, εναντίον οποιουδήποτε μοντέλου κοινωνίας, αρκεί η κοινωνία να ασκεί την ικανότητά της να διορθώνει τις αδικίες και να θεραπεύει τα βάσανα που αυτή η ίδια προξένησε.
»Είναι αντίθετα εναντίον των Πανγκλός αυτού του κόσμου, είτε αυτοί εκφράζονται με τις πυκνές και ριζικές ερμηνείες ενός Φουκουγιάμα –ο οποίος, αφού ανήγγειλε το τέλος των ιστορικών επιλογών, δηλώνει ότι η έκβαση της τελευταίας επιλογής θα είναι ο καλύτερος των δυνατών κόσμων– είτε με την αποδυναμωμένη (αλλά εξίσου δηλητηριώδη) μορφή των υπερασπιστών της θέσης “ό,τι και αν συμβεί, δεν υπάρχει εναλλακτική λύση”. Το να αρνηθούμε αυτό το πλεονέκτημα στον σοσιαλισμό είναι σαν να ρίχνουμε αλάτι στις ανοιχτές και μολυσμένες πληγές της φτώχειας, της μητέρας όλων των ταπεινώσεων.
»Ο σοσιαλισμός είναι “κατάλοιπο μιας εποχής που έχει παρέλθει”; Αν ήταν έτσι, θα έπρεπε να είμαστε ευγνώμονες στην “εποχή που έχει παρέλθει” επειδή μας άφησε ένα τέτοιο κατάλοιπο, όσο της είμαστε ευγνώμονες επειδή μας δώρισε την υπόλοιπη κληρονομιά του πολιτισμού μας. Αλλά δεν είναι έτσι. Οπως ο φοίνικας, ο σοσιαλισμός αναγεννιέται από τις στάχτες που άφησαν τα καμένα όνειρα και οι απανθρακωμένες ελπίδες των ανθρώπων.
»Θα συνεχίσει να αναγεννιέται όσο τα όνειρα καίγονται και οι ελπίδες παραμένουν απανθρακωμένες, όσο η ανθρώπινη ζωή δεν αποκτά την αξιοπρέπεια που της αξίζει και την ευγένεια που, αν διέθετε τη δυνατότητα, θα μπορούσε να φανερώνει. Αν αυτό επαληθευτεί, ελπίζω να πεθάνω σοσιαλιστής.
»Πρέπει όμως να σας εξομολογηθώ και κάτι άλλο. Μια και μιλάμε για υποθετικές πολιτικοϊδεολογικές διαιρέσεις, εκτός από σοσιαλιστής είμαι και φιλελεύθερος. Το να είναι κανείς και σοσιαλιστής και φιλελεύθερος, και να επιθυμεί να μη χάσει καμία από αυτές τις δύο ψυχές, είναι η συνταγή για μια ζωή πλήρη αμφιβολιών και δύσκολων επιλογών, που ποτέ δεν είναι εντελώς εύστοχες.
»Πιστεύω ωστόσο ότι, αν δεν αποστεωθούν σε δόγματα και δεν μετατραπούν σε περίκλειστα οχυρά των χρόνων του πολέμου χαρακωμάτων, το σοσιαλιστικό πρόγραμμα και το φιλελεύθερο πρόγραμμα είναι συμπληρωματικά μάλλον, παρά εναλλακτικά.
»Η εξασφάλιση των μέσων που είναι αναγκαία για την επιβίωση, η εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση του ανθρώπινου δικαιώματος να δοκιμάζουμε και να πραγματώνουμε πλήρως τις δυνατότητές μας, και η ελευθερία, η ικανότητα να δρούμε με βάση αυτό το δικαίωμα, είναι δύο αξίες που δεν μπορούν να παραμένουν ανταλλάξιμες, χωρίς να λύνεται μια για πάντα το πρόβλημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
»Το γεγονός ότι κατά κανόνα οι σημαντικότεροι φιλελεύθεροι κατέληξαν σε σοσιαλιστικές ιδέες, ενώ ακολουθούσαν ακούραστα την εσωτερική λογική της ελευθερίας ως υπέρτατης αξίας της ζωής, δεν μπορεί να οφείλεται σε μια παρέκκλιση, σε ελαττωματική λογική ή σε προσωπική ασυνέπεια. Αυτό συνέβη στον Τζον Στιούαρτ Μιλ και φαίνεται να συμβαίνει στον Ρίτσαρντ Ρόρτι. […]
»Γνωρίζω πολύ καλά ότι το να πετύχουμε μιαν άψογη και τέλεια ισορροπία μεταξύ δικαιοσύνης και ελευθερίας είναι σαν να πετυχαίνουμε τον τετραγωνισμό του κύκλου. Νομίζω όμως ότι η μοναδική δυνατότητα για τη δικαιοσύνη και την ελευθερία περικλείεται στην αδιάκοπη προσπάθειά μας να τις ισορροπούμε αποφεύγοντας όλα τα υποκατάστατα και περιορίζοντας στο ελάχιστο τις οδύνες που ενυπάρχουν σε κάθε ανταλλαγή. Δεν υπάρχουν απλές λύσεις στο πρόβλημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η πιο τρομερή απειλή έγκειται στο να υποθέτουμε ότι οι λύσεις είναι απλές».
Σε ένα παλιότερο βιβλίο του, που είναι καρπός μιας μακράς συζήτησης με τον Αγγλο κοινωνιολόγο Κιθ Τέστερ (Conversations with Zygmunt Bauman, Polity Press, 2001), ο Μπάουμαν συνόψιζε το πολιτικό του «πιστεύω». Στο τελευταίο στάδιο της συζήτησης, ο συνομιλητής του παρατήρησε: «Είναι σαφές ότι παραμένετε ουσιαστικά σοσιαλιστής, αλλά –αν πιστέψουμε ό,τι ακούμε– ο σοσιαλισμός είναι κατάλοιπο μιας εποχής που έχει παρέλθει». Ιδού πώς απάντησε ο Μπάουμαν:
«Χαίρομαι που με χαρακτηρίζετε σοσιαλιστή. Είμαι πράγματι σοσιαλιστής, ή τουλάχιστον ελπίζω ότι είμαι. Κατά τη γνώμη μου, ο κόσμος μας έχει ανάγκη περισσότερο από κάθε άλλη φορά τους σοσιαλιστές, και αυτή η ανάγκη έχει γίνει πολύ πιο ζωτική και επιτακτική μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.
Η κακή τύχη του καπιταλισμού έγκειται στο γεγονός ότι, για μεγάλο μέρος της ιστορίας του, τον απειλούσε ο κομμουνισμός περισσότερο ως φάντασμα και ως όραμα, ως επαγγελία και απόπειρα, παρά με τη μορφή που είχε στην πραγματικότητα. Αυτό το φάντασμα ήταν εκείνο που προμήθευε τον μηχανισμό “ελέγχου και εξισορρόπησης” τον οποίο ο καπιταλισμός επιθυμούσε και ταυτόχρονα αποστρεφόταν.
Σήμερα αυτός ο μηχανισμός δεν λειτουργεί και δεν διαφαίνεται κάποιος εναλλακτικός μηχανισμός “ελέγχου και εξισορρόπησης”. Χάρη στην απουσία του, ο καπιταλισμός προχωράει χαρούμενος και θριαμβευτής προς την άβυσσο (ο Σουμπέτερ είχε προφητέψει ότι θα έπεφτε στην άβυσσο όταν θα έφτανε στο απόγειο της επιτυχίας του), καλώντας μας να τον ακολουθήσουμε όπως καλούσε ο καπετάνιος Αχαάβ τους ναυτικούς του Μόμπι Ντικ.
»Στις συνομιλίες μας, στοχαστήκαμε για την αναξιοπρέπεια της ταπείνωσης. Τίποτα δεν ταπεινώνει περισσότερο από τη φτώχεια, και καμιά φτώχεια δεν ταπεινώνει περισσότερο από εκείνη που την υφίσταται κάποιος σε ένα περιβάλλον που τείνει προς τον όλο και πιο γρήγορο πλουτισμό. […] Οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις της αγοράς δεν μπορούν, ακριβώς επειδή είναι ανεξέλεγκτες, να κάνουν τίποτε άλλο από το να γεννούν πολλή φτώχεια και έναν αυξανόμενο αριθμό φτωχών προσώπων.
»Ο σοσιαλισμός δεν είναι, τουλάχιστον κατά τη δική μου γνώμη, ένα εναλλακτικό μοντέλο κοινωνίας που πρόκειται να αντικαταστήσει το τωρινό σύστημα. Ο σοσιαλισμός είναι ένα ακονισμένο μαχαίρι που προτάσσεται ενάντια στις φανερές αδικίες της κοινωνίας, μια φωνή της συνείδησης που στόχο έχει να αποδυναμώσει την αλαζονεία και τον αυτοθαυμασμό της “ικανοποιημένης πλειοψηφίας”, όπως τη χαρακτήριζε ο Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ. Είναι μια πρόκληση για την κοινωνία επειδή αμφισβητεί διαρκώς τη σοφία της, αναζητάει εναλλακτικές λύσεις απέναντι στη σημερινή κατάσταση (που είναι μία μόνον από τις πολλές δυνατότητες) και σκέφτεται πιθανά διορθωτικά μέτρα.
»Ο σοσιαλισμός δεν είναι, τουλάχιστον κατά τη δική μου γνώμη, εναντίον οποιουδήποτε μοντέλου κοινωνίας, αρκεί η κοινωνία να ασκεί την ικανότητά της να διορθώνει τις αδικίες και να θεραπεύει τα βάσανα που αυτή η ίδια προξένησε.
»Είναι αντίθετα εναντίον των Πανγκλός αυτού του κόσμου, είτε αυτοί εκφράζονται με τις πυκνές και ριζικές ερμηνείες ενός Φουκουγιάμα –ο οποίος, αφού ανήγγειλε το τέλος των ιστορικών επιλογών, δηλώνει ότι η έκβαση της τελευταίας επιλογής θα είναι ο καλύτερος των δυνατών κόσμων– είτε με την αποδυναμωμένη (αλλά εξίσου δηλητηριώδη) μορφή των υπερασπιστών της θέσης “ό,τι και αν συμβεί, δεν υπάρχει εναλλακτική λύση”. Το να αρνηθούμε αυτό το πλεονέκτημα στον σοσιαλισμό είναι σαν να ρίχνουμε αλάτι στις ανοιχτές και μολυσμένες πληγές της φτώχειας, της μητέρας όλων των ταπεινώσεων.
»Ο σοσιαλισμός είναι “κατάλοιπο μιας εποχής που έχει παρέλθει”; Αν ήταν έτσι, θα έπρεπε να είμαστε ευγνώμονες στην “εποχή που έχει παρέλθει” επειδή μας άφησε ένα τέτοιο κατάλοιπο, όσο της είμαστε ευγνώμονες επειδή μας δώρισε την υπόλοιπη κληρονομιά του πολιτισμού μας. Αλλά δεν είναι έτσι. Οπως ο φοίνικας, ο σοσιαλισμός αναγεννιέται από τις στάχτες που άφησαν τα καμένα όνειρα και οι απανθρακωμένες ελπίδες των ανθρώπων.
»Θα συνεχίσει να αναγεννιέται όσο τα όνειρα καίγονται και οι ελπίδες παραμένουν απανθρακωμένες, όσο η ανθρώπινη ζωή δεν αποκτά την αξιοπρέπεια που της αξίζει και την ευγένεια που, αν διέθετε τη δυνατότητα, θα μπορούσε να φανερώνει. Αν αυτό επαληθευτεί, ελπίζω να πεθάνω σοσιαλιστής.
»Πρέπει όμως να σας εξομολογηθώ και κάτι άλλο. Μια και μιλάμε για υποθετικές πολιτικοϊδεολογικές διαιρέσεις, εκτός από σοσιαλιστής είμαι και φιλελεύθερος. Το να είναι κανείς και σοσιαλιστής και φιλελεύθερος, και να επιθυμεί να μη χάσει καμία από αυτές τις δύο ψυχές, είναι η συνταγή για μια ζωή πλήρη αμφιβολιών και δύσκολων επιλογών, που ποτέ δεν είναι εντελώς εύστοχες.
»Πιστεύω ωστόσο ότι, αν δεν αποστεωθούν σε δόγματα και δεν μετατραπούν σε περίκλειστα οχυρά των χρόνων του πολέμου χαρακωμάτων, το σοσιαλιστικό πρόγραμμα και το φιλελεύθερο πρόγραμμα είναι συμπληρωματικά μάλλον, παρά εναλλακτικά.
»Η εξασφάλιση των μέσων που είναι αναγκαία για την επιβίωση, η εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση του ανθρώπινου δικαιώματος να δοκιμάζουμε και να πραγματώνουμε πλήρως τις δυνατότητές μας, και η ελευθερία, η ικανότητα να δρούμε με βάση αυτό το δικαίωμα, είναι δύο αξίες που δεν μπορούν να παραμένουν ανταλλάξιμες, χωρίς να λύνεται μια για πάντα το πρόβλημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
»Το γεγονός ότι κατά κανόνα οι σημαντικότεροι φιλελεύθεροι κατέληξαν σε σοσιαλιστικές ιδέες, ενώ ακολουθούσαν ακούραστα την εσωτερική λογική της ελευθερίας ως υπέρτατης αξίας της ζωής, δεν μπορεί να οφείλεται σε μια παρέκκλιση, σε ελαττωματική λογική ή σε προσωπική ασυνέπεια. Αυτό συνέβη στον Τζον Στιούαρτ Μιλ και φαίνεται να συμβαίνει στον Ρίτσαρντ Ρόρτι. […]
»Γνωρίζω πολύ καλά ότι το να πετύχουμε μιαν άψογη και τέλεια ισορροπία μεταξύ δικαιοσύνης και ελευθερίας είναι σαν να πετυχαίνουμε τον τετραγωνισμό του κύκλου. Νομίζω όμως ότι η μοναδική δυνατότητα για τη δικαιοσύνη και την ελευθερία περικλείεται στην αδιάκοπη προσπάθειά μας να τις ισορροπούμε αποφεύγοντας όλα τα υποκατάστατα και περιορίζοντας στο ελάχιστο τις οδύνες που ενυπάρχουν σε κάθε ανταλλαγή. Δεν υπάρχουν απλές λύσεις στο πρόβλημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η πιο τρομερή απειλή έγκειται στο να υποθέτουμε ότι οι λύσεις είναι απλές».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου