50 χρόνια ελληνικών μικροδιηγημάτων : 30 επιλογές
ανθολογεί ο Π. Ένιγουεϊ
oanagnostis.gr
Στην εποχή της πληθωρικής αφήγησης, της έκτασης, των μυθιστορηματικών φιλοδοξιών και της υπερπαραγωγής κειμένων (αλλά και των ατέρμονων κύκλων επεισοδίων των τηλεοπτικών σειρών) υπάρχει ένας λογοτεχνικός χώρος που επιμένει να μετράει αλλιώς: με την αφαίρεση, την παύση, τον υπαινιγμό. Αυτός είναι ο χώρος του ελληνικού μικροδιηγήματος: ένα λογοτεχνικό είδος πυκνό, ετερόκλιτο και υπόγειο.
Τα τελευταία πενήντα χρόνια, μέσα από εκδοτικές προτάσεις, προσωπικές επιλογές και πειραματικές παρεκτροπές, το μικροδιήγημα στην Ελλάδα έχει γνωρίσει αθόρυβη άνθιση. Άλλοτε ρεαλιστικό και νοσταλγικό, άλλοτε υπερρεαλιστικό ή δοκιμιακό, το σύντομο αφήγημα έγινε εργαλείο μνήμης, μαρτυρίας, στοχασμού, χιούμορ και έκδηλης διαμαρτυρίας.
Η σύνθεση που ακολουθεί, περιλαμβάνοντας 30 επιλεγμένες συλλογές, δεν επιχειρεί να επιβάλει κανένα «κανόνα» ούτε να εδραιώσει «κλασικούς». Αντιθέτως: προτείνει μια πολυφωνική, ανοιχτή ανάγνωση της μικρής φόρμας, όπως αυτή γράφτηκε και κυκλοφόρησε την περίοδο που μιλάμε.
Από την αλληγορική πρόζα του Επαμεινώνδα Χ. Γονατά και το ειρωνικό διακειμενικό παιχνίδι του Αχιλλέα Κυριακίδη, μέχρι τους πειραματισμούς της Κατερίνας Έσσλιν το μικροδιήγημα αναδεικνύεται όχι ως «μικρό» είδος, αλλά ως ολοκληρωμένος τρόπος λογοτεχνικής σκέψης.
Έτσι υφολογικά μιλώντας ο κατάλογος περικλείει: ρεαλιστικό στιγμιότυπο, φιλοσοφικό δοκίμιο, ποιητική πρόζα, φεμινιστικό ξέσπασμα, μεταμοντέρνα ειρωνεία, υπαρξιακή παραβολή, αλληγορικό παραμύθι. Αλλά και θεματολογικά υπάρχει αξιοσημείωτος πλουραλισμός: θάνατος, φύλο, γλώσσα, φτώχεια, μνήμη, μεταφυσική, φαντασία, βία, πολιτική.
Θεωρώ λοιπόν ότι καλύπτεται ένα πλήρες αισθητικό και κοινωνικό φάσμα, από τα έργα της δεκαετίας του ’70 και ’80 έως τις σύγχρονες ανεξάρτητες και τις ψηφιακές εκδόσεις και όλα δείχνουν ότι το ελληνικό μικροδιήγημα είναι υψηλού επιπέδου άξιο λόγου να το γνωρίσουμε και να το (ξανα)διαβάσουμε.
Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Ο θησαυρός των αηδονιών, εκδ. Γαβριηλίδης, 2009. (Τώρα από εκδ. Κίχλη, 2024)
Νοσταλγική αφήγηση με καθημερινές εμπειρίες συνήθως από την επαρχία
της Πελοποννήσου. Αυθεντική γραφή, λιτή και ουσιαστική, κοφτή πρόζα,
λακωνική αλλά και φορτισμένη συναισθηματικά, χωρίς όμως καμιά
επιτήδευση. Σύντομες ιστορίες με λυρισμό και λεπτή ειρωνεία. Ο
«Στρατηγός», όπως χαρακτηρίζεται από πολλούς –και δικαίως–, της
μεταπολιτευτικής νεοελληνικής λογοτεχνίας, σε μια από τις κορυφαίες
στιγμές του.
Διαβάστε τη Μεταπτυχιακή της κ. Δήμητρας Παπαδοπούλου : «Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, η ποιητική της μικρής αφήγησης »...
Κώστας Μαυρουδής, Η αθανασία των σκύλων,70 σύντομες ιστορίες, εκδ. Πόλις, 2013 (Όπως με πληροφόρησε ο συγγραφέας αναμένεται επανέκδοση του τόμου από τις εκδ. Κίχλη.)
70 ιστορίες που κινούνται ανάμεσα στο μικροδιήγημα και στο φιλοσοφικό δοκίμιο-στιγμιότυπο. Το βιβλίο δεν διεκδικεί την αφήγηση του «πραγματικού», αλλά παίζει με τη σκέψη, την ειρωνεία, τη μεταφορά. Πολλές ιστορίες διαβάζονται ως μικρές αλληγορίες ή νοητικά «στιγμιότυπα», με έντονη λογοτεχνικότητα. Ύφος υψηλό, ποιητικό, χωρίς όμως να γίνεται πομπώδες. Η γλώσσα είναι πυκνή, φιλοσοφικά φορτισμένη, με λέξεις που έχουν επιλεγεί με ακρίβεια. Ο Μαυρουδής συνειδητά δοκιμάζει τα όρια της φόρμας, και αναρωτιέται: πού σταματά το μικροδιήγημα και πού ξεκινά ο στοχαστικός πεζός λόγος;
Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Ντεπό, εκδ. Πατάκη, 2017
Μια συλλογή από μικρά διηγήματα, χαρακτηριστικά του ύφους του συγγραφέα, τα οποία καταγράφουν με ζωντάνια τον παλμό της Θεσσαλονίκης και τον ελληνικό μικροαστισμό. Μικροδιηγήματα με αστικό, λαϊκό και βιωματικά χαρακτήρα – αντιπροσωπευτικό έργο της «σαλονικιώτικης» παράδοσης της μικρής πρόζας, με νεύρο και χιούμορ. Οι ιστορίες ξεκινούν συνήθως από μια καθημερινή εμπειρία, ένα προσωπικό βίωμα ή περιστατικό, και εξελίσσονται με χιούμορ και συχνά αυτοσαρκασμό. Μνήμες της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, όχι όμως με ρομαντική ή νοσταλγική διάθεση αλλά με τραχύτητα και σαρκασμό. Γλώσσα καθομιλουμένη, αργκό. Ποίηση της πιάτσας.
Σωτήρης Δημητρίου, Μία Μαρίνα Τζάφου, εκδ. Πατάκη, 2023
Ο συγγραφέας, πιο ώριμος και δημιουργικός από ποτέ, σε μια συνέντευξή του δήλωσε ότι του ήταν πολύ εύκολο να γράψει αυτές τις ιστορίες, οι οποίες του έβγαιναν αβίαστα, εν αντιθέσει με το μυθιστόρημα του «Ουρανός απ’ άλλους τόπους» που κυκλοφόρησε την ίδια περίοδο. Πρόκειται για την ογκωδέστερη ίσως συλλογή διηγημάτων από τη μεταπολίτευση ως τις μέρες μας, γεγονός αξιοσημείωτο από μόνο του, και αν συμπεριληφθούν και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της γραφής του Δημητρίου, έχουμε μια συλλογή «σταθμό» τόσο στο έργο του, όσο και στην ελληνική διηγηματογραφία. Προφορικότητα και επαρχιακός ιδιωματισμός, που όμως χρησιμοποιείται ως λογοτεχνικό εργαλείο και όχι φολκλορικά. Το ελληνικό ιδίωμα μπλέκεται με αρβανίτικες, αλβανικές και ελληνοβλάχικες νότες και οι ιστορίες έχουν να κάνουν με ανώνυμους άνθρωπος, αγράμματους ή ξεχασμένους.
Νάνσυ Αγγελή, Προσμονή ή τα βουνά, εκδ. Περικείμενο, 2023
Όλες οι συλλογές μικροδιηγημάτων της Ν. Αγγελή δείχνουν μια αποφασισμένη συγγραφέα να αφήσει το προσωπικό στίγμα της στην κατηγορία –και το καταφέρνει! Στην «Προσμονή ή τα βουνά» η Αγγελή ξεκινά από μια στιγμιαία εικόνα, όπως «το σπίτι των άλλων», ή μια ιδέα, όπως «η ακλόνητη πίστη» και περιστρέφει το κείμενό της γύρω από αυτή την εικόνα/ιδέα παρουσιάζοντας με τη μορφή σύντομου δοκιμίου όλες τις ετερόκλιτες οπτικές γωνίες / εναλλακτικές κατευθύνσεις / ανεξάντλητες πιθανότητες που έχουν συμβεί ή μπορούν να συμβούν. Ένας αναγνώστης που προτιμά συμπαγείς ιστορίες με αυστηρή πλοκή μπορεί να νιώσει ότι «κάτι λείπει» από τα μικροδιηγήματα αυτά, αφού τα κείμενα λειτουργούν περισσότερο ως στοιχεία παρά ως ολοκληρωμένες ιστορίες, πλην όμως αυτό ακριβώς είναι το «δυνατό» σημείο των ιστοριών: δεν υπάρχει κάποια «κορύφωση» στο τέλος, ή λίγο πριν το τέλος, του μικροδιηγήματος –σύμφωνα με τις επιταγές της «ορθόδοξης» γραφής–, αλλά κάθε πρόταση υποθάλπει μια μικρή ένταση χωρίς περιττές φλυαρίες και πομπώδεις εκφράσεις.
Δημήτρης Αλιμπέρτης, Εκδότης εκπρόθεσμων κηδειόσημων, Οδός Πανός, 2023
Η συλλογή αποτελείται από μικρές, πυκνές ενότητες που συνδυάζουν δοκίμιο, στοχασμό με λογοτεχνικό περιτύλιγμα. Ο συγγραφέας περιγράφει εγκαταλελειμμένα αστικά περιβάλλοντα, ξενοδοχεία, πέτρες και φωτογραφίες με νοσταλγική διάθεση και μεταφυσικό βάθος. Υπάρχει ένα κείμενο-διαμάντι που φέρει τίτλο: «10+1 επαγγέλματα του μέλλοντος» – το πιο εκτενές της συλλογής- το οποίο περιλαμβάνει … δέκα μικροδιηγήματα οι τίτλοι των οποίων είναι οι εξής: 1. Εκδότης εκπρόθεσμων κηδειόσημων, 2.Υπεύθυνος ενεργειακής υποβάθμισης κτηρίων, 3.Επιταχυντής γεγονότων, 4. Παπάς, 5. Συντητηρής κεντρικού νευρικού συστήματος, 6.Οικογενειακός σύμβουλος, 7. Dog walker, 8. Κομπάρσος, 9, Ιχνευτής, 10. Ξεναγός δωματίου.
Δείγμα γραφής:
Μια παλιά στατιστική εμφάνιζε τις γυναίκες να επιχειρούν ετησίως επταπλάσιες απόπειρες αυτοκτονίας σε σχέση με τους άντρες. Πλην όμως, των ανδρών ήταν επταπλασίως πιο αποτελεσματικές.
Τάσος Γουδέλης, Η γοητεία των υποσχέσεων, εκδ. Πατάκη, 2022
Το μεταμοντέρνο μικροδιήγημα στα καλύτερά του από ένα διηγηματογράφο που το υπηρετεί αδιάκοπα ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 με λόγο λιτό, πυκνό, χωρίς περιττές εξηγήσεις ή συναισθηματικές εκρήξεις. Στην παρούσα συλλογή ξεχωρίζω τα τρία πρώτα στη σειρά που εισαγάγουν τον αναγνώστη στην «λοξή» και ξεχωριστή γραφή του Τ. Γουδέλη: Ενδεικτικά αναφέρω το πρώτο που φέρει τον τίτλο «Γενεαλογία μνήμης»: διήγημα που διηγείται διηγήσεις συγγενών του συγγραφέα, οι οποίοι διηγούνται διηγήσεις συγγενών τους την εποχή του Εμφυλίου πολέμου της δεκαετίας του ’40, που κι αυτοί με τη σειρά τους διηγούνται διηγήσεις συγγενών τους που διηγούνται διηγήσεις συγγενών τους από την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821…, όλα αυτά σε τρεισήμισι σελίδες.
Γιώτα Τεμπρίδου, Διαδοχικές ασυνέχειες, εκδ. Ακυβέρνητες πολιτείες, 2018
Οξυμένη φαντασία, κριτικό βλέμμα, σκοτεινή και υπαινικτική διάθεση. υποθάλπουσα ειρωνεία, σκωπτική ματιά, υπόγεια ένταση. Συγγραφέας που ειδικεύεται – και ξεχωρίζει – στην υποκατηγορία του υπέρμικρου μικροδιηγήματος (της μία ή των δύο παραγράφων δηλαδή), η σπιρτόζικη γραφή της Γιώτας Τεμπρίδου αξίζει την προσοχή μας.
Κατερίνα Τζημοπούλου, Ιστορίες είκοσι ενός γραμμαρίων, εκδ. Άνω τελεία, 2025
Το εντυπωσιακό ντεπούτο της Κατερίνας Τζημοπούλου είναι μια συλλογή όπου καταστάσεις πένθους και υπαρξιακού φόβου διαπερνούν όλες τις μικρές και στοχαστικές ιστορίες. Το πιο σύντομο της συλλογής «Απορία», διαπραγματεύεται το θέμα της γεροντικής άνοιας εξίσου σπαρακτικά όπως το αντιμετωπίζει και το αντίστοιχο μικροδιήγημα της Μαρίας Κέντρου – Αγαθοπούλου «Το πιο πικρό ποτήρι» από τη συλλογή της «Η παραίτηση».
Βασίλης Μανουσάκης, Τανγκό σε μπλε νύχτες, εκδ. Πηγή, 2024
Γνώστης της αμερικάνικης λογοτεχνίας και κυρίως του σύγχρονου αμερικάνικου μικροδιηγήματος, μιας και συνετέλεσε στην έκδοση του 50ου τεύχους του περιοδικού Πλανόδιον, το έτος 2011, που περιείχε 43 μικρά διηγήματα αμερικανών συγγραφέων, ο Βασίλης Μανουσάκης παρουσιάζει –επιτέλους!– την πρώτη του συλλογή μικροδιηγημάτων επηρεασμένος προφανώς από τον «αμερικάνικο» τρόπο γραφής: μικρές καθημερινές ιστορίες, μινιμαλιστική γραφή με θέμα πάντα μια προβληματική κατάσταση που πυροδοτεί ισχυρά συναισθήματα: πόνο, προσμονή, νοσταλγία.
Γιώργος Χουλιάρας, Λεξικό αναμνήσεων, Μελάνι, 2013
Ο Γιώργος Χουλιάρας με το «Λεξικό αναμνήσεων» δημιουργεί ένα υβριδικό, πειραματικό λογοτεχνικό έργο-παλίμψηστο, που τοποθετείται μεταξύ μικροδιηγήματος, ποιητικού στοχασμού και λεξικογραφίας. Έργο οργανωμένο αλφαβητικά, όπως ένα λεξικό, όπου κάθε «λήμμα» αποτελεί μια μικροαφήγηση, ανάμνηση ή γλωσσικό-υπαρξιακό σχόλιο, χωρίς ενιαία πλοκή αλλά με λόγο στοχαστικό, με σαφείς επιρροές από την ποίηση και τη θεωρία του κειμένου. Ένα «λεξικό» που αναποδογυρίζει την εγκυκλοπαιδική ιδέα της γνώσης: δεν εξηγεί, αλλά ανακαλεί την προσωπική και βιωματική εμπειρία.
Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Κείμενα μικράς πνοής, Κέδρος, 2009
Ο τίτλος είναι ειρωνικά κυριολεκτικός: μικρά κείμενα, όχι εντυπωσιακά, αλλά με βάθος. Το βιβλίο λειτουργεί σαν συλλογή μικροπαρατηρήσεων ή λογοτεχνικών αποσπασμάτων, με γλώσσα απλή, άμεση, ελαφρώς στοχαστική, ενίοτε χιουμοριστική. Πρόκειται για μικρές πεζογραφικές «στροφές», σύντομα δοκίμια της καθημερινότητας. Σκόπιμα λιτός, αντιρητορικός λόγος, με μια αποστασιοποιημένη «γερασμένη σοφία», όχι όμως ψυχρότητα.
Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου, Η παραίτηση, Κέδρος, 2002
Γυναικεία, πολιτικά ευαίσθητη και στοχαστική γραφή. Σύντομα, μεστά διηγήματα που φωτίζουν εσωτερικές εντάσεις όχι πάντα θεαματικές αλλά ουσιαστικές. Καθαρή, απλή, διάφανη πρόζα. Προσεκτική χρήση του ρυθμού: καμία περιττή λέξη, τίποτα κραυγαλέο και τη δραματικότητα να κρύβεται στο υπόγειο ρεύμα. Από τις σημαντικότερες συλλογές της περιόδου.
Ζήσης Σαρίκας, Ψίχουλα, Νησίδες, 1998. (Τώρα από εκδ. Πανοπτικόν, 2008)
Λακωνική, χαμηλόφωνη απογυμνωμένη πρόζα με ανθρωποκεντρική κατεύθυνση. Η συλλογή, όπως δηλώνει και ο τίτλος, επικεντρώνεται στο φευγαλέο, στο ασήμαντο, στο ανθρώπινο επεισόδιο, που αφήνει όμως μια συναισθηματική ή υπαρξιακή «σκιά» σε απλούς ανθρώπους, εργάτες, περιθωριοποιημένους, ηλικιωμένους. Λιτός αφηγηματικός λόγος, που δεν επιδιώκει καλλιέπεια αλλά την υποδόρια δραματικότητα. Η συλλογή λειτουργεί σε αντίστιξη με «λεκτικά» ή πειραματικά έργα. Από εκείνα τα βιβλία που δεν κάνουν θόρυβο αλλά μένουν.
Σοφία Νικολαΐδου, Ξανθιά πατημένη, Κέδρος, 1997
Μικρές ιστορίες γεμάτες σπινθηροβόλο χιούμορ, αυτοσαρκασμό και ειρωνική φεμινιστική ματιά, που φωτίζουν το γυναικείο βίωμα στη σύγχρονη κοινωνία. Ο τίτλος δεν είναι τυχαίος: σε όλη τη συλλογή η Νικολαΐδου παίζει με τη γυναικεία ταυτότητα, τα στερεότυπα, την πατριαρχεία, τις έμφυλες ανισότητες, την κοινωνική πίεση. Γλώσσα λαϊκή, κοφτή, με ρυθμό, νεύρο και ατάκα. Κυκλοφόρησε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και αποτέλεσε προπομπό της φεμινιστικής γραφής που θα αναπτυχθεί την επόμενη δεκαετία.
Ηλίας Κουτσούκος, Βόλτα με πιτζάμες, εκδ. Νέα Σύνορα/Λιβάνης, 1985
Πρώιμο εγχείρημα του συγγραφέα, πρωτόγνωρο όμως και, αν μη τι άλλο, αξιόλογο: αστική μικρή πρόζα με underground ρίζες που προοικονομεί τη μεταγενέστερη «λογοτεχνία του περιθωρίου» και του καθημερινού βιώματος, με γραφή που ισορροπεί ανάμεσα στον ρεαλισμό και τον λυρικό πεσιμισμό. Μικρές, υπόγειες και αντιηρωικές αφηγήσεις, με ήρωες αντιμέτωπους με τα καθημερινά αδιέξοδα. Το βάρος πέφτει στην σαρκαστική διάθεση του συγγραφέα, τον εσωτερικό ρυθμό και το σφιχτό κινηματογραφικό μοντάζ. Ο Η. Χ. Παπαδημητρακόπουλος είχε γράψει για το βιβλίο: «Καίτοι είμαι εκτεθειμένος και τρωτός (ο Κουτσούκος έχει γράψει μερικά εγκώμια για μένα), θέλω να επισημάνω μερικές σπουδαίες αρετές του βιβλίου: την οργιαστική επεξεργασία του καθημερινού, την αμεσότητα της αφήγησης, τη λιτότητα της έκφρασης, την ελευθερία του, και (πάνω απ’ όλα) τη λεβεντιά του.» (περ. Χάρτης, τχ. 19, 1986).[...............................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου