Κυριακή, Μαρτίου 12, 2023

Ιωάννης Γρυπάρης -Τζένη Μαστοράκη : εκλεκτικές συγγένειες

 https://www.epohi.gr/Uploads/articles/big/220306190659809.jpg


Εξ αφορμής: Ιωάννης Γρυπάρης - Τζένη Μαστοράκη

Κωνσταντίνα Κορρυβάντη

«Ποια είναι η τύχη του Ιωάννη Γρυπάρη εβδομήντα στρογγυλά χρόνια μετά τον θάνατό του; […] Δεν μνημονεύτηκε το 1992, κατά την πεντηκονταετηρίδα του, ούτε δέκα χρόνια αργότερα, στη συμπλήρωση εξήντα χρόνων. […] Ποιος, λοιπόν, ο λόγος να τον θυμηθούμε εφέτος;», αναρωτιόταν πριν δέκα χρόνια ακριβώς η κριτικός Μάρη Θεοδοσοπούλου στις σελίδες της Εποχής. Μετρώντας φέτος ογδόντα χρόνια από τον θάνατο του Γρυπάρη (Σίφνος, 1870 – Αθήνα, 1942), μια επανεπίσκεψη αποδεικνύει πως οι λόγοι να τον θυμηθούμε υπήρξαν διαχρονικά πολλοί.

Ο Γρυπάρης είναι «κλασσικός αναμφισβήτητος και αισθητός», γιατί «βρίσκει πάντα το δρόμο της καρδιάς», έλεγε ο Πέτρος Χάρης στο περιοδικό Νέα Εστία το 1942. Ολιγογράφος ο Γρυπάρης εξέδωσε ένα και μοναδικό βιβλίο ποίησης, το Σκαραβαίοι και Τερρακόττες που κυκλοφόρησε το 1919 και ανατυπώθηκε το 1928. Για το βιβλίο αυτό, τη συγκέντρωση δηλαδή των ποιημάτων που είχε δημοσιεύσει σποραδικά, ο Γρυπάρης έλαβε το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων. Την πιο πρόσφατη επανέκδοση των ημερών μας την επιμελήθηκε ο Ηλίας Λάγιος είκοσι χρόνια πριν (εκδ. Ίνδικτος, 2002).

Ο Γρυπάρης –ένθερμος υποστηρικτής της δημοτικής, Μεγαλοσχολίτης και φίλος του σοσιαλιστικού κύκλου του λογοτέχνη Κωνσταντίνου Χατζόπουλου– σύντομα έπαψε να δημοσιεύει ποιήματα και στράφηκε στην αρχαία γραμματεία. Άοκνος μεταφραστής των αρχαίων τραγικών, μεταξύ άλλων, μετέφρασε όλον τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή και τις Βάκχες του Ευριπίδη, αποδίδοντας έναν τραγικό λόγο αξεπέραστο. Όσο η αφοσιωμένη εργασία του Γρυπάρη σφράγιζε προοδευτικά τη μοίρα των κλασικών κειμένων στο νεοελληνικό συνεχές, άλλο τόσο η εκλεπτυσμένη ποίησή του λάμβανε σιωπηρά διαστάσεις.

Στα σονέτα του παρνασσικός, στα «Ιντερμέντια» συμβολικός, και βαθύτατα επηρεασμένος από τους Αλεξανδρινούς, την Παλατινή Ανθολογία και την βυζαντινή λογοτεχνία, ο Γρυπάρης με την πολίτικη καταγωγή, θα αποτελέσει για τον Τέλλο Άγρα έναν από τους τελευταίους δημιουργούς που παρέχουν έδαφος στην κριτική ανάλυση. Θα σταθώ στις μελέτες του Άγρα, γιατί μια άλλη παρατήρησή του ήταν εκείνη που μου έδωσε την ιδέα αυτού του σημειώματος.

Παραμύθι και αίμα

Γράφει ο Άγρας: «Υπάρχουν κριτικά κλειδιά, με τα οποία μπορείς ν’ ανοίξεις όχι μόνο το έργο για το οποίο γράφτηκαν, μα κι άλλα έργα πολλά». Επιχειρεί εκεί μια σύγκριση Γρυπάρη και Απόστολου Μελαχρινού γιατί μέσα από εκείνους: «πρωτομίλησε ο κόσμος ο βυζαντινός, χιλίων χρόνων ψυχή, βουτηγμένη στο παραμύθι και στο αίμα».

Υπάρχει σκέφτομαι, μεταγενέστερός δημιουργός –εκτός του Εγγονόπουλου– που να ανήκει ιδιοσυγκρασιακά στο «βυζαντινό κέντρο», στο «παραμύθι και στο αίμα»; Ίσως η ποιήτρια και μεταφράστρια Τζένη Μαστοράκη (1949 - ). Το Μ’ ένα στεφάνι φως (Κέδρος, 1989) τέταρτη και τελευταία ως σήμερα ποιητική της σύνθεση, νομίζω, πως παρουσιάζει ορισμένες ειδικές συγκλίσεις ύφους με τον Γρυπάρη. Ας δοκιμάσω αυτήν την υπόθεση με όρους περιεχομένου και μορφής σε τρία συν ένα σημεία:

  • Οι θεματικές επιρροές από τη δημώδη βυζαντινή λογοτεχνία και ειδικότερα τα ιπποτικά μυθιστορήματα μαρτυρούν μια κοινή καταγωγή των δύο. Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού μεσαίωνα περνά στον Γρυπάρη, για να φτάσει στην Μαστοράκη (με σπουδές στη βυζαντινή και μεσαιωνική φιλολογία) ως παραμυθία και διήγηση για «εκείνους που έφυγαν από σπαθί».
  • Ακόμη μια σύγκλιση, που προϋποθέτει το δημοτικό τραγούδι και τις παραλογές, είναι οι σολωμικές τους επιδράσεις. Με αναγνωρίσιμα τα ιαμβικά στοιχεία στον Γρυπάρη και τα σολωμικά σπαράγματα στην Μαστοράκη. Χαρακτηριστικά που βαθαίνουν τη σημασία της παράδοσης και του γλωσσικού πλούτου. Λεξιπλασία στον Γρυπάρη, αποθησαύριση λέξεων στην Μαστοράκη.
  • Την καθαρά λυρική ουσία των δύο την εξασφαλίζει η τονικότητα στην αντίληψη του μέτρου. Η Μαστοράκη, αν και ελευθερόστιχη ποιήτρια, διακρίνεται για τη μουσικότητα και τη ρυθμική της ιδιοτυπία. Ήδη, άλλωστε, από το τρίτο της βιβλίο, τις Ιστορίες για τα βαθιά (Κέδρος, 1983), ακούγονται καμπανιστά οι σπασμένοι της ανάπαιστοι.
  • Για να δώσω, κλείνοντας, μια εντύπωση περνώ στα συγγενικότερα τους μοτίβα. Με ιδιότητες νυχτογραφήματος στην περιοχή ύπνος / έρως / θάνατος, όπου συμβαίνει το πλησίασμά τους. Με αίσθηση παρακμής στον Γρυπάρη, με αίσθημα ενοχής στην Μαστοράκη έρχεται και σταλάζει ένας κοινός τόνος.

Ενδεικτικά:

Γράφει ο Γρυπάρης στο ποίημα «Ύπνος»:

«Έλα, ύπνε, και πάρε με στην κλίνη/ που σώμα και ψυχή σου παραδίνω/ κάμε, παρηγοριά μου, ν’ απαλύνει/ ο μαύρος πόνος που στα στήθη κλείνω […]»

Κι η Μαστοράκη στην ενότητα «Άλλος ύπνος δεν εγίνη» λέει:

«Αγαπημένος ο ύπνος κι όσα παίρνει» κι πιο κάτω: «ο ύπνος, σιγανό πανί/ ο ύπνος, καβαλάρης με δρεπάνι».

Κι αλλού ο Γρυπάρης στο ποίημα «Κρίνος και Ψυχή»:

«Ψυχή φρουμάζει, κόκκινη ψυχή σαν αιμοστάτης!/ στρώμα ζητάει του ύπνου της τη μυροφόρ’ αγκάλη».

Κι η Μαστοράκη: «Στους ύπνους μιας γυναίκας που φοβήθηκε, τραγούδι κόκκινο ξεθώριαζε η σφαγίτις».

Και φυσικά, η σύγκλισή τους στο τραγικό τέλος των ερωτευμένων από πνιγμό. Στην Μαστοράκη βρίσκουμε σειρά αναφορών.

Μεταφέρω αποσπασματικά:

«έτσι πεσμένη, πριν κριθεί, εχάθη/ στης πικροθάλασσας το κύμα, στ’ ανοιχτά»

«κι αθάνατη ξεβράστηκε […] Αθώα κοιμωμένη και μονακριβή, δράκος του ύπνου ο πνιγαλίων προλαβαίνει»

Για να μας δώσει το αποκαλυπτικό: «μονάχα θεία πνιγμονή – κολυμπητές στης άμμου τα βαθιά». Και να θυμηθούμε τον Γρυπάρη και τον στίχο:

«Ως που στερνά της θάλασσας στον άμμο/ ξεψυχούν οι καημοί – και πάω […]».

Στο ψηλό ράφι

Το Μ’ ένα στεφάνι φως έλαβε θερμότατους επαίνους από τους Γ. Π. Σαββίδη και Δημήτρη Μαρωνίτη για να λατρευτεί, τολμώ να πω, στη συνέχεια από ένα όλο και νεαρότερο κοινό. Τριάντα δύο χρόνια μετά, το καλοκαίρι που μας πέρασε, η Μαστοράκη τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων για το σύνολο του έργου της. Γράφτηκαν ελάχιστα. Τη στιγμή που υπάρχουν βιβλία της εξαντλημένα χωρίς να έχει γίνει γνωστή η πρόθεση επανέκδοσης ή μια κυκλοφορία συγκεντρωτική. Ο Γρυπάρης από την άλλη, παραμένει άφταστος κι επαρκώς σκονισμένος στο ψηλό μας το ράφι.

Η σύρτις μ’ αυτές τις σκέψεις αποσύρεται. Έχοντας με τον τρόπο της γιορτάσει τον Μάρτιο ως Μήνα Ποίησης μ’ ένα κατ’ ανάγκην σύντομο κείμενο επετειακής αφορμής. Οι κρίσεις της, αν και σχηματικές, ελπίζω να μας μετέφεραν για λίγο σε τόπους θαυμάσιας ποίησης.

_______________________

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ/ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΡΑΦΗΣ


ΤΕΡΡΑΚΟΤΤΕΣ

ΠΑΘΟΣ

ΩΣ πότε πιὰ ἡ ζωή μας νὰ σαπίζῃ
σὰν τὰ στεκάμενα νερά, ἡ θλιμμένη
καὶ μὲς στὸ βοῦρκο τῆς λιμνιᾶς νἀνθίζῃ
λευκὰ παρθενικὰ ἡ Νυμφαία ντυμένη;

Τὸ πάθος τὸ τρανὸ ζητῶ ποὺ ὁρίζει
τὴ μοῖρα τῆς ζωῆς σὰ νά εἰταν ξένη
καὶ τὴν τυφλὴν ἀπόφαση χαρίζει
ποῦ ρίχνουνται στὰ κύματα οἱ πνιγμένοι.

Πόθοι νόθοι κρυφοὶ καὶ πόθοι στεῖροι
ποῦ ἀποτρυγᾶτε τὸ ἄρρωστο ὄνειρό μου,
ἦρθε τὸ πάθος τὸ τρανὸ νὰ σύρῃ

Καὶ μένα σκλάβο του ἔξω νοῦ καὶ νόμου,
νὰ μάθω καὶ νὰ πῶ πῶς εἶναι ἴσως
πιὸ δυνατὴ ἡ ἀγάπη κι ἀπ' τὸ μῖσος.

Ιωάννης Γρυπάρης: Το απόβροχο | Τρελὴ Χαρά | Ο όρθρος των ψυχών -  Radiohellas.grΙωάννης Γρυπάρης (λογοτέχνης)1870-1942 - Βικιπαίδεια

 

Διαβάστε ποιήματα και μεταφράσεις=>:Ιωάννης Γρυπάρης - Βικιθήκη

 

*************************************** 

Τα κελάρια 

Τα σπίτια που έφτιαχναν άλλοτε, έμεναν κούφια από κάτω, και τους χώρους εκείνους τούς έλεγαν τότε «κελάρι». Εκεί μέσα φυλάγονταν διάφορα πράγματα: παλαιός ρουχισμός, υποδήματα, τιμαλφή και ωραία γυαλιά, παγερά νυφικά και λευκώματα, υπολείμματα επίπλων με δύσκολο όνομα και, συχνά, κάποια πρόσωπα που πολύ αγαπήθηκαν.

Στην περίπτωση αυτή, τα φιλούσαν σφιχτά και τα κλείδωναν, και αμέσως μετά χτίζαν όλες τις πόρτες, για να μην τις ανοίξουν και φύγουν.

Και καθώς δεν υπήρχε διέξοδος, και οι τοίχοι γερά μαγκωμένοι, εκρατούσαν καλά των παλιών οι αγάπες, και τις νόμιζαν όλοι γι’ αθάνατες.

Μαστοράκη Τζένη - poets.grΤζένη Μαστοράκη - Βικιπαίδεια

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Philip Glass - Songs From Liquid Days (Live) : Όταν ο μουσικός μινιμαλισμός ερωτεύτηκε την Ποίηση

Το Songs from Liquid Days(1986 είναι μια συλλογή τραγουδιών που συνέθεσε ο συνθέτης Philip Glass σε στίχους των Paul Simon, Suzanne Vega, ...