Συνομιλώντας με την ιστορία

Στην Αθήνα της κρίσης και του γκρίζου - "Ο εγγονός της Άννας" του Γιώργου Μπουγελέκα: μια λογοτεχνική προσέγγιση

Του Πολύδωρου Γκοράνη*


Ο Γεώργιος Μπουγελέκας προσδιορίζει ειδολογικά το έργο του: «'Ο εγγονός της Άννας' είναι μυθιστόρημα. Πρόσωπα που γέννησε η φαντασία του συγγραφέα συνομιλούν με ιστορικά πρόσωπα. Η επικοινωνία τους θα μπορούσε να είναι εκείνη που στο βιβλίο παρουσιάζεται, μπορεί και όχι».
Ένα γνήσιο ιστορικό μυθιστόρημα, το οποίο εξ ορισμού αποτελεί έργο φαντασίας, όπου γίνεται απόπειρα μεταφοράς του πνεύματος, συμπεριφορών και κοινωνικών συνθηκών μιας παρελθούσης ιστορικής περιόδου στο γίγνεσθαι της ιστορικής περιόδου, επιλογής του δημιουργού του. Ο τίτλος του έργου, «Ο εγγονός της Άννας», προδιαθέτει τον αναγνώστη, ότι πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος δεν θα είναι άλλος από τον εγγονό της Άννας Ιάκωβο, όμως αδιαφιλονίκητη πρωταγωνίστρια είναι η Άννα.
Ο συγγραφέας δομεί το μυθιστόρημα σε τρία κεφάλαια: Το πρώτο: «Από το Φάληρο στο Θησείο», το δεύτερο: «Πλαστή ζωή» και το τελευταίο: «Έξοδος».
Στο πρώτο κεφάλαιο ο συγγραφέας μας εντάσσει στον χωροχρόνο. Χειμώνας -2012 - Παλαιό Φάληρο - περίοδος κρίσης. Με μια έντονη εικονοποιία περιγράφει το γκρίζο χρώμα της θάλασσας - τον Σαρωνικό - και τον ουρανό ως μολύβι που πλακώνει τις ψυχές. Ουσιαστικά πρόκειται για την ταύτιση του χειμερινού γκρίζου σκηνικού με τη συναισθηματική κατάσταση των πρωταγωνιστών. Οι μνήμες, η δυσάρεστη αναβίωσή τους και η ειδικότερα η αφορμή που τις ενεργοποιεί αποτελούν κομβικό θεματικό άξονα για την πλοκή του μυθιστορήματος.
 

Δυσοίωνη καθημερινότητα

Η παρουσίαση των πρωταγωνιστών ξεδιπλώνεται με την Άννα, κάτοικο Παλαιού Φαλήρου, σχεδόν 85 ετών, τη κόρη της Μάρθα, τον γαμπρό της Αλέξανδρο και τα εγγόνια της, Δημήτρη και το «στερνοπούλι» της Ιάκωβο. Όλα εντάσσονται στο πλαίσιο μιας φαινομενικά ήρεμης, αλλά, όπως θα αποκαλυφθεί, δυσοίωνης καθημερινότητας, μιας ρουτίνας. Η πρώτη σκηνή της αποκάλυψης του δράματος συνδέεται με τις μισαλλόδοξες αναφορές του Ιακώβου, ενώ η δεύτερη και πλέον καταλυτική όταν η Άννα έξω από το δωμάτιο του εγγονού της ακούει ένα ναζιστικό εμβατήριο: ακούει και παγώνει, ακούει και ξυπνούν οι φρικτές μνήμες της. Η αναβίωση της άθλιας μνήμης την ωθεί σε κάτι γνώριμο, στην αντίσταση.
Την αφήγηση του παρόντος διαδέχεται η αφήγηση του παρελθόντος στο εκτενές κεφάλαιο: «Πλαστή ζωή». Περιγράφονται ο τόπος, ο χρόνος και οι πρωταγωνιστές. Αφορμή για την πρώτη αποκάλυψη των πραγματικών ταυτοτήτων των ηρώων αποτελεί η αναζήτηση της Μαρίας για οικιακή βοηθό. Κυριαρχεί το αντιθετικό μοτίβο μεταξύ γκρίζου ουρανού του παρόντος και λαμπερού ήλιου του παρελθόντος της Αθήνας. Έπεται η δεύτερη και πολύ σημαντική αποκάλυψη: Η Άννα Τιάνο ήταν Εβραία. Οι ήρωες του μυθιστορήματος ως θεατές βιώνουν και παρατηρούν τα γεγονότα της περιόδου και ειδικά τις εναλλαγές εποχών, άνοιξη, φθινόπωρο χειμώνας καλοκαίρι σαν καλειδοσκόπιο. Χαρακτηριστικό είναι το παιχνίδισμα του συγγραφέα με τις ταυτότητες και τη βαθύτερη σημασία τους. Οι ταυτότητες αποκτούν διττή σημασία: από τη μια η ταυτότητα αποτελεί διοικητικό έγγραφο και απαραίτητο μέσο, ώστε να διασωθούν από τη γερμανική λαίλαπα, και από την άλλη η ταυτότητα με την έννοια της διαμόρφωσης χαρακτηριστικών γνωρισμάτων μιας προσωπικότητας. Η αφήγηση γίνεται σε χρόνο ενεστώτα, ο οποίος προσδίδει τόνο ζωντανό και καθιστά τους αναγνώστες θεατές της μυθιστορίας. Οι πρωταγωνιστές βιώνουν την Κατοχή και τις ιστορικές εξελίξεις, αλλά παράλληλα ερωτεύονται, θρηνούν, χαίρονται, ξεχνούν. Πρόκειται για την αφήγηση της ιστορίας της Αριστεράς με έντονο το συναισθηματικό στοιχείο και την εστίαση στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων ακόμη και όταν εξομολογούνται φρικιαστικές στιγμές του πολέμου. Από το παρελθόν η αφήγηση επιστρέφει στο παρόν και στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο ο συγγραφέας ονομάζει: Έξοδος. Ο τίτλος θυμίζει αρχαία ελληνική τραγωδία. Δύο ώρες διήρκεσε η εξομολόγηση της Άννας, όπως μας αποκαλύπτει ο συγγραφέας. Η εξομολόγηση της Άννας λειτουργεί ως κάθαρση και στην απόφασή της να αποκρύψει την πραγματική της ταυτότητα κατασκευάζοντας μια άλλη. Η τραγική ειρωνεία της αποκάλυψης ότι ο Ιάκωβος είναι στην πραγματικότητα Εβραίος δημιουργεί τόνο ακραιφνώς δραματικό.

Παρόν - παρελθόν - παρόν

Συνοψίζοντας, ο συγγραφέας συνομιλεί με την Ιστορία με έναν προσωπικό γλαφυρό τρόπο και ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό στίγμα. Ένα μυθιστόρημα με έντονο το στοιχείο της προφορικότητας και θεατρικότητας, το οποίο κινείται στο μοτίβο: παρόν - παρελθόν - παρόν.
Η ολοκλήρωση της ανάγνωσης βέβαια γεννά ερωτηματικά σχετικά με το ποιες αιτίες προκάλεσαν την άνοδο του φασισμού στη σύγχρονη εποχή, τη μη αποδοχή της διαφορετικότητας, τον φυλετικό ρατσισμό, την επίπλαστη κανονικότητα, την επαναφορά της αστυνομοκρατίας, καθώς και το ερώτημα αν η λογοτεχνία μπορεί να λειτουργήσει αφυπνιστικά και να ωθήσει συλλογικότητες στην ανασύνταξη, αναδιοργάνωση και αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων. Ο Γαλλορουμάνος φιλόσοφος Emile Cioran λέει: «Η πραγματικότητα δεν αποτελεί έμπνευση για τη λογοτεχνία. Στα καλύτερά της, η λογοτεχνία αποτελεί έμπνευση για την πραγματικότητα».
* Ο Πολύδωρος Γκοράνης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ρωσικής Γλώσσας και Φιλολογίας και Σλαβικών Σπουδών ΕΚΠΑ

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΣΤΟΝ ΙΑΝΟ