Η ιδέα της επανάστασης
Θανάσης Γιαλκέτσης
Εντγκάρ Μορέν*
• Τι σημαίνει για σας η λέξη «επανάσταση»;
Σύμφωνα
με το λεξικό Larousse, η επανάσταση είναι μια «απότομη και βίαιη αλλαγή
στην κοινωνική και πολιτική δομή ενός κράτους, η οποία παράγεται όταν
μια ομάδα που εξεγείρεται εναντίον των αρχών καταλαμβάνει την εξουσία
και κατορθώνει να τη διατηρήσει». Αυτό είναι γενικά η επανάσταση. Για
μένα όμως, όταν προσηλυτίστηκα στον κομμουνισμό, η Επανάσταση με
κεφαλαίο έψιλον σήμαινε τη γέννηση ενός νέου κόσμου, απαλλαγμένου από
την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Η
Επανάσταση έπαιρνε ασυνείδητα σε μένα ένα θρησκευτικό, μυστικιστικό,
χιλιαστικό νόημα. Εντασσόταν σε ένα χριστιανικό θεολογικό σχήμα, στο
οποίο ο Μεσσίας ήταν το βιομηχανικό προλεταριάτο και ο προφήτης του, ο
νέος Ησαΐας προικισμένος με τη διαύγεια της επιστήμης, ήταν ο Μαρξ. Η
Επανάσταση ήταν εκείνη η αποφασιστική στιγμή κατά την οποία οι
κολασμένοι της Γης θα ανέτρεπαν την κυριαρχία των καταπιεστών και θα
καταλάμβαναν μιαν εξουσία απελευθερωτική για όλη την ανθρωπότητα.
Ο
μυστικιστικός χαρακτήρας της -και όχι τόσο η βία, η οποία ωστόσο μου
φαινόταν αναγκαία- με ενθουσίαζε. Αυτή η ιερή και σωτήρια λέξη ήταν το
«Εν τούτω νίκα» της γενιάς μας. Ποιος μπορεί σήμερα να αντιληφθεί όλα
όσα αυτή η λέξη, η «επανάσταση», μπόρεσε να φέρει στον εικοστό αιώνα σε
απόλυτο, σε αλήθεια, σε ενθουσιασμό, σχεδόν σε έκσταση για τα
εκατομμύρια των προσηλυτισμένων στη μεγάλη θρησκεία της επίγειας
σωτηρίας που ήταν ο κομμουνισμός. Αναβίωσε έπειτα στους αγωνιστές του
1968 και στους μαοϊκούς, για να εξαλειφθεί στα τέλη της δεκαετίας του
1970, όταν επήλθαν οι μεγάλες απογοητεύσεις για την Κίνα, το Βιετνάμ,
την Καμπότζη και την Κούβα.
Σήμερα η λέξη έχει
χαθεί ακόμη και μεταξύ των πιο αδιάλλακτων εχθρών της καπιταλιστικής
κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένου του τροτσκιστικού κόμματος που επί
εβδομήντα χρόνια κρατούσε τη σημαία της παγκόσμιας επανάστασης. Καθώς η
λέξη έχει ήδη χάσει το εκρηκτικό φορτίο της, μπορεί να επαναλαμβάνεται
ήρεμα στην υπηρεσία του καπιταλισμού ή και οποιουδήποτε. Μολονότι
σκεφτόμουν ότι η επανάσταση δεν θα πραγμάτωνε μιαν ολική αρμονία, δεν θα
καταργούσε όλες τις συγκρούσεις (συγκρούσεις που είναι αναγκαίες στη
δημοκρατία), ήμουν ωστόσο μαγεμένος από αυτή τη λέξη-μύθο ώστε νόμιζα
ότι βλέπω συγκεκριμένα την επανάσταση της Πετρούπολης στην ταινία
«Οκτώβρης» του Αϊζενστάιν και στη διάρκεια της πρώτης παραμονής μου στο
Λένινγκραντ θαύμαζα με συγκίνηση το θωρηκτό Aurora και τα Χειμερινά
Ανάκτορα.
Ακόμη και όταν απογοητεύτηκα από τον
σταλινισμό κι έπειτα από τον λενινισμό, συνέχισα να αντιλαμβάνομαι την
Οκτωβριανή Επανάσταση ως μιαν εξαιρετική επική και μεσσιανική απόπειρα
για τη σωτηρία της ανθρωπότητας –θυμίζω ότι ο Λένιν είχε αποφασίσει την
κατάληψη της εξουσίας για να ευνοήσει την ευρωπαϊκή και παγκόσμια
επανάσταση.
• Δεν υπήρχε θρησκευτικότητα στη στράτευσή σας, κάτι το ιουδαϊκο-χριστιανικό;
Οπως
κάθε μεγάλη θρησκεία, η Επανάσταση υπήρξε μια μεγάλη θρησκεία της
σωτηρίας, με τους ήρωές της, τους μάρτυρές της, τους τρελούς της, τους
δήμιούς της και τους φανατικούς της.
Στις
απαρχές της όμως η επανάσταση είναι σαν τον έρωτα στις απαρχές του, μια
μαγεία. Είναι δυνατή ποίηση. Επειτα όλα θα καταπέσουν, θα φθαρούν, θα
διαστρεβλωθούν, θα γίνουν πεζά, θα αποσυντεθούν. Οι εκστάσεις της
ιστορίας, όπως αυτές που γνώρισα κατά την απελευθέρωση του Παρισιού,
κατά την «επανάσταση των γαριφάλων» στη Λισαβόνα, κατά την πτώση του
Τείχους του Βερολίνου, είναι εφήμερες. Και χάνονται μέσα στον πόλεμο που
τους κάνουν οι συνασπισμένοι εχθροί τους. Ακόμα χειρότερα, οι ηγέτες
τους θα πέσουν σε μια ψυχωτική παθολογία βλέποντας παντού εχθρούς και
προδότες. Η επανάσταση θα πέσει στην ύβρι, στην υπερβολή, και αυτή η
υπερβολή θα την καταστήσει ικανή να κάνει γιγάντια έργα καθώς και
εγκληματικές τρέλες.
Οι μεγάλες επαναστάσεις
μετατρέπονται σε ιστορικούς στροβίλους, όπου ανακατεύονται πρόοδοι και
οπισθοδρομήσεις, εφευρετικότητα και παραληρήματα.
•
Μήπως στο βάθος η ιδέα της επανάστασης δεν είναι μόνον
ιουδαϊκο-χριστιανική, αλλά είναι τυπικά δυτική, στον βαθμό που δεν βάζει
στο παιχνίδι της τη Φύση, όπως στην Ανατολή, αλλά πάντα την Ιστορία ως
κλειδί της ανθρώπινης αυτοπραγμάτωσης;
Αυτό
που είναι δυτικό, προερχόμενο από τον Διαφωτισμό, είναι η θρησκεία της
Προόδου, η οποία στη μαρξιστική της εκδοχή μετατράπηκε σε θρησκεία της
τηλεκατευθυνόμενης προς την Επανάσταση Ιστορίας. Πρέπει να πούμε ότι όλα
στον πολιτισμό μας, ξεκινώντας από τη Βίβλο όπου ο άνθρωπος
δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα του Θεού, περνώντας από τον Απόστολο Παύλο που
υποσχόταν την αθανασία μόνο για τους ανθρώπους, ώς τον Ντεκάρτ, τον
Μπιφόν, τον Μαρξ και όλα όσα συνοδεύουν την επιστημονικοτεχνική μας ύβρι
που καταστρέφει τον πλανήτη, όλα δίνουν στον άνθρωπο μια θέση ανώτερη
από και εξωτερική προς τον έμβιο κόσμο.
Ο
Ογκίστ Κοντ, ο θεμελιωτής του θετικισμού, μιας σχολής σκέψης που ήθελε
να είναι ολοκληρωτικά ορθολογική και επιστημονική, είναι επίσης ιδρυτής
μιας «θρησκείας της ανθρωπότητας», εμπνεόμενης από την παθιασμένη σχέση
του με την Κλοτίλντ ντε Βο. Και η μαρξιστική σκέψη στηρίζεται σε μια
θρησκεία της ανθρωπότητας, την οποία θα εκφράσει ο τροτσκιστής Αντολφ
Γιόφε στην πνευματική διαθήκη που άφησε πριν από την αυτοκτονία του:
«Πιστεύω σε ένα άπειρο, στο άπειρο του ανθρώπινου γένους». Είναι θλιβερό
που η θρησκεία της ανθρωπότητας μπόρεσε να γεννήσει τόση σκληρότητα
απέναντι σε ανθρώπους.
• Αυτό δεν σας
ενόχλησε ποτέ; Η βία, η αιματοχυσία, το γεγονός ότι η επανάσταση είναι
τόσο συνδεδεμένη με τον πόλεμο και τον θάνατο;
Πρέπει
να θυμίσουμε ότι ο πόλεμος προήλθε από τους εχθρούς της Επανάστασης και
ότι οι σφαγές του Σεπτεμβρίου (1792) οφείλονται στον πανικό που
προκλήθηκε από τις αυστρο-πρωσικές εισβολές. Ο αποκεφαλισμός του
Λουδοβίκου ΧVI έγινε σε συνθήκες πολέμου, ενώ ακόμα και ο Τρόμος της
Επιτροπής Δημόσιας Σωτηρίας είναι συνέπεια του πολέμου που επιβλήθηκε
εναντίον της Επανάστασης.
Οι μπολσεβίκοι
διακήρυτταν ότι η επανάσταση δεν μπορούσε παρά να είναι βίαιη. Ηταν όμως
οι αντεπαναστατικές επεμβάσεις του Κολτσάκ και του Ντενίκιν, με την
ξένη βοήθεια, εκείνες που θα ρίξουν την ΕΣΣΔ σε έναν φοβερό εμφύλιο
πόλεμο, ο οποίος θα οδηγήσει στα άκρα τον βίαιο χαρακτήρα της
επανάστασης· έναν βίαιο χαρακτήρα που δεν συμβολίζεται μόνο με την
περίφημη φράση του Τρότσκι «Τουφεκίστε!», αλλά και με την ανελέητη
καταστολή της εξέγερσης των ναυτών της Κροστάνδης.
Εγώ
από τα 13 μου χρόνια είχα αισθανθεί τον παραλογισμό και τη φρίκη του
πολέμου του 1914 βλέποντας τις πολεμικές ταινίες στις αρχές της
δεκαετίας του 1930. Στη δεκαετία 1930-1940 υπήρχε ακόμα ένας ισχυρός
πασιφισμός στη γαλλική Αριστερά. Το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο του
Αυγούστου του 1939 επιβεβαίωνε τον πασιφισμό μου.
Η
μεταστροφή μου υπέρ της βίας συμπίπτει με την ένταξή μου στην
Αντίσταση. Εντάχθηκα στη θανάσιμη πάλη στην οποία αλληλοσκοτώνονταν η
σοβιετική, η αγγλική, η αμερικανική, η γερμανική, η ιαπωνική νεολαία.
Επομένως αποδέχθηκα τις βιαιότητες της Αντίστασης με τις καταχρήσεις
τους και προσχώρησα τότε στην ιδέα της επαναστατικής βίας. […]
Όλα τα βιβλία του Μορέν που εκδόθηκαν στην Ελλάδα : 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου