Ο Ελληνολάτρης Τζαίημς Τζόυς, Στέφανος Δαίδαλος
«Μια φωνή από τα πέρατα του κόσμου.»
«Γειά σου Στέφανε.
Α, εδώ είναι ο Δαίδαλος!» […]
«Έλα δω, Δαίδαλε! Βους Στεφανούμενος! Βους Στεφανηφόρος!»[1]
«A voice from beyond the world was calling.
«Hello, Stephanos!»
«Here comes The Dedalus! […]
«Come along, Dedalus! Bous Stephanoumenos! Bous Stephaneforos!».[2]
Η πρώτη αναφορά του Τζόυς στην Ελλάδα, εμφανίζεται στο Πορτραίτο του Καλλιτέχνη ως νεαρού ανδρός, όπου ο Στέφανος περιγράφει την πρώτη του μετάληψη.
«Κι όταν ο παπάς έσκυψε να του δώση τη θεία μετάληψη, ένοιωσε μια ελαφριά μυρωδιά στην αναπνοή του παπά, απ’ το κρασί της λειτουργίας. Ήταν όμορφη λέξη: κρασί! Σ’ έκανε να σκέφτεσαι βαθύ κόκκινο χρώμα, γιατί τα σταφύλια είχαν βαθύ κόκκινο χρώμα και φύτρωναν στην Ελλάδα, έξω από τα σπίτια που έμοιαζαν κάτασπροι ναοί.»[3]
Και στο έργο του Ulysses (Οδυσσέας), ο Μπακ Μάλλιγκαν στο πύργο Μαρτέλο, λέει στον Στέφανο:
«Το παράξενο όνομά σου , αρχαίο ελληνικό! Αχ, Δαίδαλε, οι Έλληνες […] Θάλαττα! Θάλαττα! […] επί οίνοπα πόντον[4]. Your absurd name, an ancient Greek»[5] «Ah, Dedalus, the Greeks. […] Thalatta! Thalatta! […] epi oinopa ponton».[6]
Tο λογοτεχνικό έργο του Τζαίημς Τζόυς: Portrait of the Artist as a Young Man (Πορτραίτο του Καλλιτέχνη ως νεαρού ανδρός), Stephen Hero (Στέφανος ο Ήρωας), Ulysses (Οδυσσέας), Finnegans Wake (Αγρύπνια των Φίννεγκαν) είναι επηρεασμένο από την ελληνική γλώσσα, την ελληνική φιλοσοφία και μυθολογία.
Ο ομηρικός Οδυσσέας και η Οδύσσεια του Ομήρου, αποτέλεσαν τον πυρήνα, την ραχοκοκαλιά του έργου του Οδυσσέας. Για την έκδοση του Ulysses γράφει:
«Τα χρώματα της βιβλιοδεσίας (επιλεγμένα από εμένα) θα είναι άσπρα γράμματα σε μπλε φόντο — η Ελληνική σημαία αν και στην πραγματικότητα Βαυαρικής προέλευσης και εισαγμένη από την δυναστεία. Εν τούτοις, κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο, το μύθο — τα άσπρα νησιά σκορπισμένα πάνω στη θάλασσα συμβολίζουν.».[7]
‘Ο Τζόυς αναφέρει στη συζήτησή του με τον Τζορτζ Μπόρακ (George Borach), «Ήμουν δώδεκα ετών όταν ασχοληθήκαμε με τον Τρωικό Πόλεμο στο σχολείο‧ μόνο η Οδύσσεια κόλλησε στη μνήμη μου.»[8]
Και ο γλύπτης και επίσης φίλος του Τζόυς, Φρανκ Μπάτζεν (Frank Badgen) στο βιβλίο του James Joyce and the Making of Ulysses γράφει: «Τώρα γράφω ένα βιβλίο», είπε ο Τζόυς, «βασισμένο στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα.» […] «Είσαι πολύ διαβασμένος , κ. Μπάτζεν. Γνωρίζεις πιο ολοκληρωμένον σφαιρικό χαρακτήρα που να έχει παρουσιαστεί από οποιονδήποτε συγγραφέα;» «Από τους συγγραφείς μυθιστορημάτων ο Μπαλζάκ, ίσως; Όχι. Ο Φλωμπέρ; Όχι. Ο Ντοστογιέφσκυ ή ο Τολστόι τότε; […] Ο Σαίξπηρ σίγουρα. Αλλά όχι, πάλι. […] Κατέληξα στον Γκαίτε. Τι λες για τον Φάουστ» είπα. […] ή τον Άμλετ;»
«Ο Φάουστ!» είπε ο Τζόυς «Πόρρω απέχει από το να είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος, αυτός δεν είναι άνθρωπος καθόλου. Είναι ηλικιωμένος ή νεαρός; Πού είναι το σπίτι του και η οικογένεια του; Δεν γνωρίζουμε. Και δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένος διότι ποτέ δεν είναι μόνος του. Ο Μεφιστοφελής πάντα τον τριγυρίζει.» […]
«Ήταν εύκολο να δω την απάντηση στην σκέψη του Τζόυς στην ίδια του την ερώτηση. “Ο Δικός σου ολοκληρωμένος άνθρωπος στη λογοτεχνία, να υποθέσω ότι είναι ο Οδυσσέας;”» «Ναι», είπε ο Τζόυς . «Ο χωρίς ηλικία Φάουστ δεν είναι άνθρωπος. Αλλά ανέφερες τον Άμλετ. Ο Άμλετ είναι ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά αυτός είναι μόνο γιος. Ο Οδυσσέας είναι γιός του Λαέρτη, πατέρας του Τηλέμαχου, σύζυγος της Πηνελόπης, εραστής της Καλυψώς, σύντροφος των Ελλήνων πολεμιστών στην Τροία και βασιλιάς της Ιθάκης. Υπέστη πολλές δοκιμασίες, αλλά με την ευφυΐα του και το κουράγιο του ανταπεξήλθε σε όλες.»[9] […] «Και ο Τζόυς συνέχισε: Και κάτι άλλο, η ιστορία του Οδυσσέα δεν τελείωσε όταν τελείωσε ο Τρωικός Πόλεμος. Άρχισε ακριβώς όταν οι άλλοι Έλληνες ήρωες γύρισαν πίσω για να ζήσουν το υπόλοιπο της ζωής τους ειρηνικά. […] Αυτός ήταν εφευρέτης επίσης. Το τανκ είναι δική του εφεύρεση. Ξύλινο άλογο ή σιδερένιο κουτί — δεν έχει σημασία. Και τα δύο είναι κελύφη που περιέχουν οπλισμένους πολεμιστές»[10]
Ο Μπάτζεν τον ερωτά: «Τι εννοείς,» είπα « με το ολοκληρωμένος άνθρωπος; Για παράδειγμα, εάν ο γλύπτης δημιουργεί μια φιγούρα ανθρώπου τότε εκείνος ο άνθρωπος είναι σφαιρικός, τρισδιάστατος, αλλά όχι κατ’ ανάγκη πλήρης με την έννοια ότι είναι ιδανικός. Όλα τα ανθρώπινα σώματα είναι ατελή, πεπερασμένες, κατά κάποιον τόπο, ανθρώπινες υπάρξεις επίσης. Τώρα ο Οδυσσέας σου …» «Είναι και τα δύο,» είπε ο Τζόυς, «Τον βλέπω από όλες τις πλευρές, και επομένως είναι σφαιρικός, με την έννοια της φιγούρας του γλυπτού του γλύπτη σου. Αλλά είναι ένας πλήρης άνθρωπος επίσης — ένας καλός άνθρωπος.»[11]
Και ο Fran O’Rourke, στο James Joyce and the Greeks, καταγράφει τον Τζόυς να λέει:[12]
«Μετά από την Τροία, δεν υπάρχει περεταίρω συζήτηση για τον Αχιλλέα, τον Μενέλαο, τον Αγαμέμνονα. Μόνο ένας άνδρας δεν τελείωσε‧ η ηρωική του καριέρα μόλις άρχισε: Οδυσσέας. Ύστερα το μοτίβο της περιπλάνησης. Σκύλλα και Χάρυβδις — τι θαυμάσια παραβολή! Ο Οδυσσέας είναι επίσης μεγάλος μουσικός‧ θέλει και πρέπει να ακούσει‧ δέθηκε στο κατάρτι. Το μοτίβο του καλλιτέχνη, που θα ταπεινώσει τη ζωή του παρά να απαρνηθεί αυτό που τον ενδιαφέρει. […] Και η επιστροφή, πόσο βαθειά ανθρώπινη. Μην ξεχνάς τη χαρακτηριστική του μεγαλοψυχία στη συνάντησή του με τον Αίαντα στον κάτω κόσμο. […]. Σχεδόν φοβάμαι να χειριστώ τέτοιο ένα θέμα‧ Είναι δυσβάσταχτο.»
Αναφέρεται στη συνάντηση του Οδυσσέα με τον Αίαντα στη Νέκυια, στον κάτω κόσμο. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα της Οδύσσειας (λ΄ 543-564) σε μετάφραση του Αργύρη Εφταλιώτη και στο πρωτότυπο:
«Μόνε η ψυχή του Αίαντα, του γιού του Τελαμώνα, 543
στεκότανε παράμερα, μ’ εμένα χολιασμένη,
που νίκησα στα πλοία κοντά στην κρίση που είχε στήσει
για του Αχιλλέα τ’ άρματα η σεβαστή του η μάνα,
[ κι οι Τρωαδίτες κρίνανε μαζί με την Παλλάδα ].
Μακάρι να μην κέρδιζα, τότες, τέτοιο βραβείο,
τι εκείνα τ’ άρματα έχωσαν στη γης τέτοιο λεβέντη,
τον Αίαντα, που σ’ ομορφιά και σ’ έργα ξεπερνούσε 550
τους άλλους Δαναούς, εξόν το δοξαστό Αχιλλέα.
Σ’ εκείνον τότες δυό γλυκά γύρισα κι είπα λόγια·
«Αίαντα, του μεγάλου γιέ του Τελαμώνα, αλήθεια,
μήτε νεκρός δε μου έμελλες το χόλιασμα ν’ αφήσης
για τ’ άρματα που κέρδισα, τ’ αναθεματισμένα ;
Για το κακό των Αργιτών οι θεοί τα κάμαν όλα,
και τέτοιον πύργο χάσαμε· κι όλοι θρηνούμε τώρα
οι Δαναοί κι εσένανε με του Πηλέα το γόνο·
μα άλλος δεν είναι αφορμή παρά ο Δίας μονάχος,
που φοβερά τώ Δαναών τ’ αρματωμένα ασκέρια 560
οχτρεύτηκε, και σου όρισε τη μοίρα του θανάτου.
Μα έλα, αφέντη, κι άκουσε τα λόγια που σου κρένω,
και δάμασε τη μάνητα της ηρωϊκιάς ψυχής σου.»
Είπα, κι αυτός απάντηση δε μου ‘δωκε, μόν’ πήγε
Έρεβος με τις ψυχές των άλλων πεθαμένων.
οἴη δ’ Αἴαντος ψυχὴ Τελαμωνιάδαο 543
νόσφιν ἀφεστήκει, κεχολωμένη εἵνεκα νίκης,
τήν μιν ἐγὼ νίκησα δικαζόμενος παρὰ νηυσὶ
τεύχεσιν ἀμφ’ Ἀχιλῆος· ἔθηκε δὲ πότνια μήτηρ,
παῖδες δὲ Τρώων δίκασαν καὶ Παλλὰς Ἀθήνη.
ὡς δὴ μὴ ὄφελον νικᾶν τοιῷδ’ ἐπ’ ἀέθλῳ·
τοίην γὰρ κεφαλὴν ἕνεκ’ αὐτῶν γαῖα κατέσχεν,
Αἴανθ’, ὃς περὶ μὲν εἶδος, περὶ δ’ ἔργα τέτυκτο 550
τῶν ἄλλων Δαναῶν μετ’ ἀμύμονα Πηλεΐωνα.
τὸν μὲν ἐγὼν ἐπέεσσι προσηύδων μειλιχίοισιν·
«Αἶαν, παῖ Τελαμῶνος ἀμύμονος, οὐκ ἄρ’ ἔμελλες
οὐδὲ θανὼν λήσεσθαι ἐμοὶ χόλου εἵνεκα τευχέων
οὐλομένων; τὰ δὲ πῆμα θεοὶ θέσαν Ἀργείοισι·
τοῖος γάρ σφιν πύργος ἀπώλεο· σεῖο δ’ Ἀχαιοὶ
ἶσον Ἀχιλλῆος κεφαλῇ Πηληϊάδαο
ἀχνύμεθα φθιμένοιο διαμπερές· οὐδέ τις ἄλλος
αἴτιος, ἀλλὰ Ζεὺς Δαναῶν στρατὸν αἰχμητάων
ἐκπάγλως ἤχθηρε, τεῒν δ’ ἐπὶ μοῖραν ἔθηκεν. 560
ἀλλ’ ἄγε δεῦρο, ἄναξ, ἵν’ ἔπος καὶ μῦθον ἀκούσῃς
ἡμέτερον· δάμασον δὲ μένος καὶ ἀγήνορα θυμόν.»
ὣς ἐφάμην, ὁ δέ μ’ οὐδὲν ἀμείβετο, βῆ δὲ μετ’ ἄλλας
ψυχὰς εἰς Ἔρεβος νεκύων κατατεθνηώτων.»
(Ομήρου Οδύσσεια λ΄ 543-564. Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη. ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ της «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ ΚΑΙ Σιας Α.Ε. 1933)
Με το όνομα Stephen, το οποίο παραπέμπει στο ελληνικό όνομα Στέφανος, τιτλοφορεί ο Τζόυς το βιβλίο του: Stephen Hero. Δεν χρησιμοποιεί το καθαρά αγγλικό όνομα, Steven, Στήβεν[13]).
Στο βιβλίο αυτό «μας δίνει μια πολύ ξεκάθαρη και παραστατική εικόνα του νέου που ονομάζεται Στήβεν Δαίδαλος, αλλά στην εμφάνιση, τις πράξεις και στον στοχασμό του είναι ολοφάνερα ο Τζαίημς Τζόυς»[14]
Το έργο του Τζόυς Ulysses, δημοσιεύθηκε, αρχικά, σε συνέχειες στο περιοδικό «The Little Review» και τα 18 Κεφάλαια, από τα οποία αποτελείται, έφεραν ομηρικούς τίτλους,: Telemachus, Nestor, Proteus, Calypso, Lotus-eaters, Hades, Aeolus, Lestrygonians, Scylla and Charybdis, Wandering Rocks, Sirens, Cyclops, Nausicaa, Oxen of the Sun, Circe, Eumaeus, Ithaca, Penelope.
1.Τηλέμαχος, 2. Νέστωρ 3. Πρωτεύς 4. Καλυψώ 5. Λωτοφάγοι 6. Άδης 7. Αίολος 8. Λαιστρυγόνες 9. Σκύλα και Χάρυβδις 10. Πλαγκταί Πέτραι 11. Σειρήνες 12. Κύκλωπες 13. Ναυσικά 14. Βόδια του Ήλιου 15. Κίρκη 16. Εύμαιος 17. Ιθάκη 18. Πηνελόπη..
Οι ομηρικοί τίτλοι απαλείφθηκαν στην τελική έκδοση του βιβλίου. Εν τούτοις, ο Τζόυς συνέχισε να τους χρησιμοποιεί, και τους συμπεριέλαβε στο «σχήμα» του (1921), για να βοηθήσει τον φίλο του Stuart Gilbert να συλλάβει τη βασική δομή του βιβλίου. Ο Stuart Gilbert δημοσίευσε το «σχήμα» το 1930 στο βιβλίο του James Joyce‘s Ulysses.[15] Οι ομηρικοί τίτλοι αυτοί περιλαμβάνονται στην έκδοση Οδυσσέας του Κάκτου
Ο θαυμασμός του Τζόυς για την ελληνική γλώσσα αναδύεται στον λόγο του καθηγητή MacHugh, στον Οδυσσέα του.[16]
«Εγώ διδάσκω την πρόστυχη λατινική γλώσσα. Μιλώ τη γλώσσα μιας φυλής η ακμή της νοοτροπίας της οποίας είναι το ρητό: ο χρόνος είναι χρήμα. Υλική δεσποτεία. Dominus! Λόρδος ! Που είναι η πνευματικότητα; Λόρδε Ιησού! Λόρδε Σώλσμπερυ ! Ένας καναπές σε λέσχη του γουέστ έντ. Αλλά οι Έλληνες!
ΚΥΡΙΕ ΕΛΕΣΗΣΟΝ!»
Ένα χαμόγελο φωτός λάμπρυνε τα σκουροσκελετοφορεμένα μάτια του, τέντωσε τα μεγάλα χείλη του.
«Οι Έλληνες», επανέλαβε. «Κύριος! Λέξη λαμπερή! Τα φωνήεντα που οι Σημίτες και οι Σάξωνες δεν κατέχουν. Κύριε! Η ακτινοβολία της διάνοιας. Όφειλα να κατέχω τα Ελληνικά, τη γλώσσα του νου. Κύριε ελέησον! Οι καμπινεδοποιοί και οι οχετοποιοί ποτέ δεν θα γίνουν οι λόρδοι του πνεύματός μας. Είμαστε υποτελή υποκείμενα της καθολικής ιπποσύνης της Ευρώπης η οποία καταποντίστηκε στο Τραφάλγκαρ και της αυτοκρατορίας του πνεύματος, όχι ενός imperium, η οποία βούλιαξε με τον Αθηναϊκό στόλο στους Αιγός ποταμούς.».
Αναφέρεται στην μάχη στους Αιγός ποταμούς, στον Ελλήσποντο, το 405 π.Χ. μεταξύ Σπαρτιατών και Αθηναίων, η οποία έληξε με πανωλεθρία των Αθηναίων και σήμανε το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας, μαζί με το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Στον τοίχο του διαμερίσματός του στο Παρίσι κρεμόταν μια Ελληνική σημαία φερμένη από την Τριέστη.[17] Ο Τζόυς σχολίασε την έκπληξη ενός επισκέπτη για ένα βάζο πάνω στο πιάνο που περιείχε Ελληνικές σημαίες.
«είναι πολλές από αυτές, δεν είναι; ο Οδυσσέας έχει Ελληνικό θέμα‧ ως εκ τούτου οι ελληνικές σημαίες. Κάθε καινούργια έκδοση του Οδυσσέα είναι μια καινούργια σημαία στο βάζο. Προς το παρόν υπάρχουν εννέα. Παρομοίως το δωμάτιο μου είναι γαλάζιο, και έχω ζητήσει οποτεδήποτε δημοσιεύεται ο Οδυσσέας να έχει γαλάζιο κάλυμμα.».[18]
Στον Οδυσσέα, Ο Μάλλιγκαν μιλώντας στον Στέφανο, λέει: «Θεέ μου, Κίντς,[19] αν εσύ κι εγώ γινόταν να δουλέψουμε μαζί, μπορεί να κάναμε κάτι για το νησί. Να το Ελληνίζαμε».[20]
Έδωσε το ελληνικό όνομα Στέφανος Δαίδαλος, στον λογοτεχνικό του «άλλο εαυτό, (alter ego»), στα έργα του, υποδηλώνοντας, ίσως, πως και αυτός ήταν ένας από τους κληρονόμους της αρχαιοελληνικής κληρονομιάς. Το επώνυμο Δαίδαλος, παραπέμπει στον τεχνίτη του Λαβύρινθου στην Κρήτη,
Στον Οδυσσέα γράφει: «καθένας που μπαίνει φαντάζεται ότι είναι ο πρώτος που μπαίνει ενώ είναι πάντα ο τελευταίος μιας προηγούμενης σειράς ακόμη κι αν είναι ο πρώτος μιας διάδοχης σειράς, καθένα φανταζόμενος ότι είναι ο πρώτος, ο τελευταίος, ο ένας και μοναδικός ενώ δεν είναι ούτε πρώτος ούτε τελευταίος ούτε ο ένας και μοναδικός σε μια σειρά που αρχίζει στο άπειρο και επαναλαμβάνεται μέχρι το άπειρο.» [21]
Το ίδιο συμβαίνει και με το δαιδαλώδες έργο του Finnegans Wake (Αγρύπνια των Φίννεγκαν).
Ο Τζόυς θεωρούσε τον Αριστοτέλη ως τον μεγαλύτερο στοχαστή όλων των εποχών «Τα τελευταία εκατό χρόνια δεν είχαμε έναν μεγάλο στοχαστή . […[ Όλοι οι μεγάλοι στοχαστές των πρόσφατων αιώνων από τον Καντ έως τον Μπενεντέττο Κρόσε έχουν μόνο καλλιεργήσει τον κήπο. Ο μεγαλύτερος στοχαστής, όλων των εποχών, κατά τη γνώμη μου, είναι ο Αριστοτέλης. Το κάθε τι στο έργο του ορίζεται με θαυμαστή σαφήνεια και απλότητα. Αργότερα γράφτηκαν τόμοι για να ορίσουν τα ίδια πράγματα.»[22]
Ο Αριστοτέλης ανακαλείται στον Οδυσσέα, στις σκέψεις του Στέφανου, στην τάξη που διδάσκει. Ο Στέφανος θέτει στον εαυτό του το ερώτημα της ιστορίας: «τι θα είχε γίνει εάν..».
«Εάν ο Πύρρος δεν σκοτωνόταν από το χέρι μια μέγαιρας στο Άργος ή ο Ιούλιος Καίσαρας δεν πέθαινε μαχαιρωμένος; Δε μπορεί να τους ξεγράψουμε από το μυαλό μας. Ο χρόνος τους έχει σφραγίσει και αλυσοδεμένοι φιλοξενούνται στο δωμάτιο των απείρων δυνατοτήτων που αυτοί έχουν αποκλείσει. […] «Αλλά θα μπορούσε να είναι μια δυνατότητα βλέποντας ότι ποτέ δεν ήταν; Ή ήταν μόνο δυνατό αυτό που συνέβη;[23]»
Η φράση, παραπέμπει στον Αριστοτέλη και τη διάκριση μεταξύ ποιητή ιστορικού, που κάνει στην Ποιητική του (1451b ΙΧ 2-4):
«Ο ιστορικός από τον ποιητή […] κατά τούτο διαφέρει, ο μεν λέγει αυτά που έγιναν, ο δε αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν, κατά πιθανό τρόπο (Ο γάρ ιστορικός και ο ποιητής …τούτω διαφέρει, τω τον μεν τα γενόμενα λέγειν, τον δε οία αν γένοιτο…κατά το εικός).
Ο Στέφανος συνεχίζει τη σκέψη του: «Πρέπει να υπάρχει μια κίνηση τότε, μια πραγμάτωση του δυνατού ως δυνατό.[24]» Και, εμμέσως, παραπέμπει στην κίνηση και στον ορισμό της, από τον Αριστοτέλη στα Φυσικά (Γ 201a 11-13): «Κίνηση είναι η διαδικασία της πραγμάτωσης τού ως δυνατότητα-υπαρκτού όντος, εκείνη η πραγμάτωση όμως που αντιστοιχεί ακριβώς στον τρόπο µε τον οποίο υπάρχει δυνητικά το εκάστοτε ον· […] κάθε κινούν κινείται και το ίδιο· ακριβέστερα, κινείται αυτό που έχει τη δυνατότητα να κινηθεί, […] γι’ αυτό και η κίνηση είναι η ενεργοποίηση του όντος που έχει τη δυνατότητα να κινηθεί, εκείνη η ενεργοποίηση όμως που αντιστοιχεί ακριβώς στη συγκεκριμένη δυνατότητα κίνησης· […] αποτέλεσμα: αυτό που προκαλεί την κίνηση υφίσταται ταυτόχρονα και κίνηση. […] διότι η κίνηση είναι η διαδικασία πραγμάτωσης του κινητού όντος, διαδικασία που ενεργείται [και] από το κινητικό ον. Και η ενέργεια του κινητικού όντος δεν είναι κάποια άλλη ενέργεια, αλλά ταυτίζεται µε την ενέργεια του κινητού· διότι αυτή η ενέργεια οφείλει να είναι η πραγμάτωση αμφοτέρων, για τον λόγο ότι κινητικό είναι αυτό που έχει τη δυνατότητα να προκαλέσει κίνηση και ως κινούν την προκαλεί, και µ’ αυτή του την ενέργεια ενεργοποιεί το κινητό·»
Και καταλήγει ο Στέφανος: «Η φράση του Αριστοτέλη σχηματίστηκε μόνη της μέσα στους μπερδεμένους στίχους και αρμένισε στην σχολαστική σιωπή της βιβλιοθήκης της Αγίας Γενεβιέβης όπου διάβαζε προστατευμένος από την αμαρτία του Παρισιού, νύχτα με νύχτα.».[25]
Ο Τζόυς πίστευε ότι η καλύτερη πύλη εισόδου στο πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας ήταν οι Νεοέλληνες.[26] Στην Ζυρίχη συναναστρεφόταν πολλούς Έλληνες. «Ο Νικόλας Σάντος, ήταν αγράμματος, μπορούσε όμως να απαγγέλει αρκετά χωρία από την Οδύσσεια. Ο Παύλος Φωκάς εμπορικός υπάλληλος είχε βυζαντινό επώνυμο, και ο Αντώνιος Τσάλας είχε γράψει ένα βιβλίο υποστηρίζοντας πως το κέντρο της βαρύτητας της γης περνούσε από την Αθήνα.»[27]
Στη Ζυρίχη το 1915, γνώρισε τον Παύλο Φωκά, εμιγκρέ από την Κεφαλονιά, και άρχισε να μελετά σοβαρά την ελληνική γλώσσα. Στα σημειωματάρια του Τζόυς κατά τη διάρκεια που μάθαινε ελληνικά, σε δυο αντικρυστές σελίδες, απέναντι από τη σελίδα που περιέχει με τα γράμματά του την φράση: «Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς», γράφει (στην απέναντι σελίδα): «Συγνόμην, πρέπει να πηγαίνω εις το αποχωρητήριον. Οι χίροι τρόγουν σκατά. Εάν δεν το αγαπάτε, να (Σε) χέσω τα μούτρα σας.». Και στην συνέχεια. «Πέρνετε ένα συγαρέτο, κυρία;».[28]
Περιγράφοντας την εορτή των γενεθλίων του (τα οποία ονόμαζε γενέθλια νύχτα), ο Τζόυς, σημειώνει: « Το βράδυ σίγουρα θα έκλεινε με την απόδοση του Ελληνικού Εθνικού Ύμνου — Χαίρε, χαίρε, Ελευθεριά».[29]
Στον Οδυσσέα στο Κεφάλαιο «Σκύλα και Χάρυβδις», (σελ. 332-333), Ulysses (σελ. 167), γράφει:
«Χλευαστής:
Και έτσι παρέλειψε το όνομά της
Από το πρώτο προσχέδιο αλλά δεν άφησε έξω
Τα δώρα προ την εγγονή του, προς τις κόρες του,
Προς την αδελφή του, προς τα φιλαράκια του στο Στράτφορντ
Και το Λονδίνο. Και έτσι όταν πιέσθηκε,
Καθώς πιστεύω, να την αναφέρει ονομαστικά
Της άφησε το
Το δεύτερο καλύτερο
Κρεβάτι του.
Τελεία.
Λευθέρης
Δευτεροκαλύτερο
Λευθέρης
Καλοκρέβατο
Δευτεροκαλό
Αφησεκρεβάτι.»
Λευθέρης, Λευτέρης, Ελευθέριος: «ο ενεργών ως άνθρωπος ελεύθερος, ο ελευθεριάζων τους τρόπους, γενναιόδωρος…» (Π. Χ. Δορμπαράκη. Επίτομον Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης. ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ της «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ ΚΑΙ Σιας Α.Ε.).
Ο Τζόυς πέθανε στις 13 Ιανουαρίου 1941, στο Νοσοκομείο «Ερυθρός Σταυρός», στη Ζυρίχη. Η παθολογοανατομική έκθεση γράφει: «Αριθμός νεκροτομής 55/12. Ιατρός: Δόκτωρ Ζόλιγκερ. Κλινική: Ερυθρός Σταυρός. Όνομα: Τζόυς Τζέημς. Ηλικία 58 ετών. Επάγγελμα: Συγγραφέας ποιητής. Ημερομηνία θανάτου: 13 Ιανουαρίου 1941, 2 π.μ.Κλινική διάγνωση: Διάτρηση έλκους, γενικευμένη περιτονίτις.»
«[…] και η Νόρα γύρισαν στην πανσιόν Ντελφίν στις 3.30 π.μ. […] και άρχισαν τις προετοιμασίες για την κηδεία. Πάνω στο γραφείο του Τζόυς βρήκαν δυο βιβλία, ένα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας και το έργο του Όλιβερ Γκόγκαρτυ I follow Saint Patric.»[30]
Στις 13 Ιανουαρίου 2020, συμπληρώθηκαν 79 χρόνια από τον θάνατό του.
[1] Τζέημς Τζόυς. Το Πορτραίτο του Καλλιτέχνη. Μετάφραση: Μ.Σ. Γαλαξίας Εκδόσεις-Ερμείας 1965. (σελ. 168).
[2] A portrait of Artist as a young man. https://www.planetebook.com › ebooks. (σελ. 207, 208).
[3] Τζέημς Τζόυς. Το Πορτραίτο του Καλλιτέχνη. Ο.π. σελ. 47.
[4] Τζαίημς Τζόυς. Οδυσσέας Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Ελευθέριος Ανευλαβής. Πρόλογος: Πάρις Τακόπουλος. ΚΑΚΤΟΣ 2014 (Σελ. 7, 9)
[5] James Joyce. Ulysses. The corrected Text Edited by Hans Walter Gabler with Wolfhard Steppe and Claus Melchior. With a new preface by Richard Ellmann. Penguin Books in association with The Bodley Head. 1986 (σελ. 3)
[6] Ο.π. σελ 4,5)
[7] Letter to Alessandro Francini Bruni, 7 June 1921. Letters of James Joyce III, ed. Richard Ellmann, London: Faber and Faber, 1966, p. 45. Αναφέρεται από τον Fran O’Rourke. James Joyce and the Greeks, στο The Greek World between the Age of Enlightenment and the Twentieth Century Vol. 3 Edited by Konstantinos Dimadis. Ellinika Grammata. 2007 (σελ. 423, 424).
[8] Borach, Georges, and Joseph Prescott. Conversations with James Joyce. College English, vol. 15, no. 6, 1954, (pp. 325–327). στο JSTOR, www.jstor.org/stable/371650. Ο Μπόρακ, ήταν φίλος του και μαθητής του στη Ζυρίχη, ο οποίος κατέγραψε μερικές από τις συζητήσεις που είχαν με τον Τζόυς, όταν ο Τζόυς έγραφε τον Οδυσσέα.
[9] Frank Budgen, James Joyce and the Making of ‘Ulysses’, Oxford: Oxford University Press, 1989 (σελ. 16)
[10] Budgen, Ο.π. (σελ. 17).
[11] Budgen, Ο.π. (σελ. 17,18).
[12] Fran O’Rourke James Joyce and the Greeks στο The Greek World between the Age of Enlightenment and the Twentieth Century Vol. 3 Edited by Konstantinos Dimadis. Ellinika Grammata. 2007 (σελ. 421)
[13] Στις ελληνικές μεταφράσεις των έργων του Τζόυς: Το Πορτραίτο του Καλλιτέχνη. Μετάφραση Μ.Σ. Εκδόσεις Γαλαξίας 1965. Στήβεν ο Ήρωας. Μετάφραση Μιχάλης Κοκολάκης. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 1995. Οδυσσέας. Μετάφραση: Σωκράτης. Εκδόσεις Κέδρος. 1990), το όνομα Stephen, μεταφράζεται ως Στήβεν (Steven, όνομα που δεν επέλεξε ο Τζόυς). Steven: α) dialectal, chiefly British (διάλεκτος κυρίως αγγλική): voice (φωνή). 2 noise (θόρυβος), uproar (οχλαγωγία, πανδαιμόνιο). Merriam Webster Dictionary. β) Στα Μεσαιωνικά αγγλικά < αγγλοσαξονικά αγγλικά (Old English): stefn: φωνή, ήχος. (Wictionary). γ) «Από το Στέφανος: πρωτομάρτυρας, εβραίος που μορφώθηκε στην Ελλάδα. Don Gifford with Robert J. Seidman. Ulysses Annotated. Notes for James Joyce’s Ulysses. Second Edition Revised and enlarged by Don Gilford. University of California Press. Berkley Low Angeles London 1988.
Θεωρώ ορθότερη την μετάφραση του ονόματος Stephen ως Στέφανος. Στέφανος, αναφέρεται στην έκδοση του Οδυσσέα, από τον Κάκτο. 2014
[14] Τζέημς Τζόυς, Στήβεν ο Ήρωας. Προλεγόμενα 1. Εισαγωγή στην πρώτη αγγλική έκδοση (1944). Μετάφραση: Μιχάλης Κοκολάκης. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 1995. (σελ. 11)
[15] James Joyce’s Ulysses. A Study by Stewart Gilbert. Vintage Books. New York. 1955 (1η έκδοση 1930. Σελ. 30)
[16] Ulysses, (σελ. 110). Οδυσσέας (σελ. 220).
[17] Padraic Colum, in Ulick O’Connor, The Joyce We Knew, Cork: Mercier Press, 1967, (p. 79).
[18] Adolf Hoffmeister, ‘James Joyce’, in James Joyce. Portraits of the Artist in Exile, ed. Willard Potts, (p. 126).
[19] Κίντς < Kinch, από το kinchin: παιδί. William York Tindall A Reader’s Guide to James Joyce. The Noonday Press, Inc. New York. 1959. (σελ. 13)
[20] Ulysses (σελ. 6). Οδυσσέας (σελ. 12).
[21] Ό.π. (σελ. 601), Ο.π. (σελ. 1027.
[22] George Borach, Conversations with James Joyce https://www.jstor.org/stable/371650. O Τζορτζ Μπόρακ ήταν ένας από του μαθητές του Τζόυς στην Ζυρίχη, που έγινε στενός του φίλος. Κατέγραψε μερικές από τις συζητήσεις που είχαν με τον Τζόυς όταν ο Τζόυς έγραφε τον Οδυσσέα, και το 1931 τις δημοσίευσε στο Die Neue Zürcher Zeitung, με τίτλο «Gespräche mit James Joyce: Conversations with James Joyce» Translation by Joseph Prescott. Ο Μπόρακ σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα σε ηλικία 42 ετών, το 1934.
[23] Οδυσσέας, (σελ. 40, 41. Υποσημ. αριθμ. 9).
[24] Οδυσσέας, (σελ. 41. Υποσημ. αριθμ. 12).
[25] Ulysses (σελ. 21). Οδυσσέας (σελ. 41).
[26] Frank Budgen, James Joyce and the Making of ‘Ulysses’, Oxford: Oxford University Press, 1989 (σελ. 174).
[27] Budgen Ο.π. (σελ. 174).
[28] Fran O’Rourke James Joyce and the Greeks (σελ. 427).
[29] Ο.π. (σελ. 428).
[30] Richard Ellmann, Τζέημς Τζόυς. Μετάφραση Αθηνά Δημητριάδου, Εκδόσεις Scripta. 2005. Σελ. 866
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου