«Από τον Πασκάλ στον Ροΐδη»
Φάνης Κωστόπουλος
Με αυτά τα λίγα που είπα ήδη, νομίζω, αρχίζει το πράγμα να μυρίζει Ροΐδη.
Ας αφήσουμε όμως για λίγο τον Πασκάλ και ας πάμε πάλι στον Ροΐδη. Δεν πρέπει να θεωρούμε τυχαίο το γεγονός ότι ο Ροΐδης έβαλε για μότο στην Πάπισσα Ιωάννα ένα απόσπασμα από τις Επαρχιακές επιστολές, το οποίο, όπως συνήθως, δεν μεταφράζει. Θα μπω στον κόπο να το μεταφράσω, για να δει ο αναγνώστης πόσο κοντά στο πνεύμα του βιβλίου και του Ροΐδη βέβαια είναι αυτά που λέει ο Πασκάλ σε αυτό το απόσπασμα: «Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να περιγελάς τη θρησκεία και στο να περιγελάς αυτούς που τη βεβηλώνουν με τις παράλογες γνώμες τους» (Επιστολή 11η). Τα λόγια αυτά έχω τη γνώμη ότι θα μπορούσε να τα έχει πει και ο ίδιος ο Ροΐδης προς υπεράσπιση του βιβλίου του. Λέω «θα μπορούσε», γιατί τα είπε με δικό του τρόπο. Πράγματι, αν το βιβλίο Πάπισσα Ιωάννα και Αγρινιώτικες επιστολές αρχίζουν με το μότο στα γαλλικά από τις Επιστολές του Πασκάλ, οι τελευταίες γραμμές της τέταρτης αγρινιώτικης επιστολής που κλείνουν το βιβλίο δείχνουν καθαρά ότι αυτά τα λόγια του Πασκάλ είχε στη σκέψη του ο Ροΐδης όταν τις έγραφε. Τα παραθέτω: «Αλλ’ ενταύθα πιθανόν να με διακόψετε παρατηρούντες ότι (ο συγγραφεύς ) ενέπαιξε την Θρησκείαν! Βαρύ και ασυγχώρητον αμάρτημα, του οποίου αν ήναι τω όντι ένοχος ο συγγραφεύς, πρώτος εγώ ήθελα συμβουλεύσει ουχί ν’ αφορισθή αλλά να καή ζωντανός, ρίπτων προθύμως και αυτά μου τα δεκανίκια εις την φωτιάν διά να καεί ταχύτερον· επειδή όμως μου είναι πολύ αναγκαία, νομίζω καλόν, πριν τα θυσιάσω, να εξετάσωμεν αν τω όντι την Θρησκείαν ή άλλο τι επερίπαιξεν ο συγγραφεύς της Ιωάννας». Κάτι ανάλογο κάνει και στην Επιστολή προς τα σεβαστά μέλη της Ιεράς Συνόδου. Βάζει για μότο της Επιστολής μια ρήση του Ιερού Αυγουστίνου στη γλώσσα του πρωτοτύπου, τη λατινική. Αν και αναφέρει το όνομα του μεγάλου αυτού Πατέρα της Δυτικής Εκκλησίας, δεν αναφέρει το κείμενο από το οποίο την έχει αντλήσει. Και δεν το αναφέρει, γιατί η ρήση αυτή του Ιερού Αυγουστίνου υπάρχει στα λατινικά στην ίδια Επιστολή του Πασκάλ από την οποία ο Ροΐδης πήρε το μότο για την Πάπισσα, που μετέφρασα πιο πάνω. Παραθέτω αυτή τη ρήση στα λατινικά και τη μεταφράζω, γιατί ο Ροΐδης, όπως συνήθως, δεν μεταφράζει τα ξενόγλωσσα παραθέματά του:
Vae caecis ducentibus! Vae caecis sequentibus! Αλίμονο στους τυφλούς που οδηγούν! Αλίμονο στους τυφλούς που ακολουθούν! (Lettre XI)
H ίδια σατιρική φλέβα και ειρωνική διάθεση παρατηρείται και στους δυο. Είναι λοιπόν πολύ φυσικό να έχει ο Ροΐδης γοητευθεί από το ύφος του Πασκάλ, που το βρήκε να ταιριάζει τόσο με το δικό του.Στο κείμενο που επιγράφεται «Τοις εντευξομένοις!» και προτάσσεται της Επιστολής προς τα μέλη της Ιεράς Συνόδου, λέει ο Ροΐδης στο τέλος αυτού του κειμένου: «Ταύτα πάντα με ηνάγκασαν μετά εξάμηνον αποχήν να λύσω την σιωπήν, δημοσιεύων την Απάντησιν ταύτην, ης ουδόλως προτίθεμαι ν’ αρνηθώ την πατρότητα, ει και εγράφη τριτοπροσώπως». Θα ρωτούσε ίσως κανείς ποιος είναι ο λόγος που ο Ροΐδης αποφάσισε να γράψει αυτή την Απάντησιν ανωνύμως και σε τρίτο πρόσωπο, αφού, όπως λέει ο ίδιος, δεν προτίθεται να αρνηθεί την πατρότητα αυτού του κειμένου. Δεν το λέει εδώ ο Ροΐδης, αλλά νομίζω ότι είναι αρκετά φανερό: για να μιμηθεί ευκολότερα και πιο πιστά το ύφος και την πολεμική του Πασκάλ, ο οποίος στις Επιστολές του δεν υπερασπίζεται τον εαυτό του, για να γράψει στο πρώτο πρόσωπο, αλλά τις θεολογικές απόψεις του Αntoine Arnauld, για τις οποίες μάλιστα τον είχαν αποπέμψει από τη Σορβόννη. Επειδή όμως ο Ροΐδης υπερασπιζόταν τον εαυτό του, το πρόβλημα βρήκε λύση με αυτόν τον τρόπο: να γράψει την Απάντησιν ως ανώνυμη επιστολή στο τρίτο πρόσωπο, όπου ο ανώνυμος επιστολογράφος υποστηρίζει το βιβλίο του Ροΐδη, όπως ο Πασκάλ τις θεολογικές θέσεις του Αrnauld. Και με αυτό που λέω εδώ δεν θέλω να αμφισβητήσω τη σατιρική φλέβα και το κριτικό πνεύμα του Ροΐδη. Απλώς ο Ροΐδης, όχι μόνο κατάλαβε πόσο αποτελεσματικός ήταν ο τρόπος με τον οποίον ο Πασκάλ αντιμετώπισε τους ρασοφόρους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, αλλά και πόσο ταιριαστό ήταν το ύφος του Πασκάλ στο δικό του. Πράγματι, όταν μιλάνε για τον συγγραφέα Πασκάλ, ο οποίος ποτέ δεν θυμώνει, ενώ η ειρωνεία του είναι σκέτο βιτριόλι, νομίζει κανείς ότι μιλάνε για τον κριτικό και πεζογράφο Ροΐδη. Ο Άλκης Αγγέλου, ο σημαντικότερος σήμερα μελετητής του έργου του Ροΐδη, λέει χωρίς να πηγαίνει το μυαλό του στον Πασκάλ: «Γιατί ο Ροΐδης εντελώς αντίθετα από τους αντιπάλους του, παρ’ όλες τις ασύστατες σε βάρος του κατηγορίες, έχει τη μεγάλη υπεροχή πουθενά να μη θυμώνει, ποτέ να μην εξαγριώνεται, με κανένα τρόπο να μην προσφεύγει στη χυδαιότητα». Με άλλα λόγια, δεν οργίζεται σαν τους παπάδες και δεν ξεφεύγει από την πένα του καμία απρεπής λέξη, που να προσβάλλει ή να δυσφημίζει τους αντιπροσώπους του Θεού επί της γης.
Οι Επαρχιακές επιστολές κυκλοφόρησαν το 1967, με εισαγωγή του Antoine Adam, καθηγητή της Σορβόννης, από τις Εκδόσεις Garnier Flammarion. Στην εισαγωγή αυτής της έκδοσης διαβάζει κανείς για τον Πασκάλ, τον σπουδαίο μαθηματικό και θεολόγο στο μοναστήρι του Port-Royal, τα εξής για μας πρωτάκουστα: «Η αφιέρωσή του στο Port-Royal και η δύναμη των θρησκευτικών του πεποιθήσεων δεν του είναι εμπόδιο να φυλάει κάποιους τρόπους σκέψης και έκφρασης οι οποίοι δεν είναι όπως αυτοί των θεολόγων. Αυτός δεν γράφει σαν τον Arnauld ή τον Nikole. Αυτός διάβασε και απόλαυσε πάρα πολλά ανίερα βιβλία. Μια πολύ σημαντική σημείωση ενός συγχρόνου μάς πληροφορεί ότι “αγαπούσε τα κωμικά βιβλία σαν του Scarron”». Ακριβώς πιο κάτω λέει: «Στην πραγματικότητα, αυτός σπάει πλάκα. Έχει οξύτατη αίσθηση του γελοίου και του ακούσιου αστείου. Διασκεδάζει με το ν’ αναφέρει έναν μεγάλο παραλογισμό του αντιπάλου και να τον παρουσιάζει με το πιο σοβαρό ύφος». Έχω τη γνώμη ότι όλα αυτά που ειπώθηκαν για τον Πασκάλ θα μπορούσαν να ειπωθούν σε γενικές γραμμές και για τον Ροΐδη. H ίδια σατιρική φλέβα και ειρωνική διάθεση παρατηρείται και στους δυο. Είναι λοιπόν πολύ φυσικό να έχει ο Ροΐδης γοητευθεί από το ύφος του Πασκάλ, που το βρήκε να ταιριάζει τόσο με το δικό του.
Δεν είναι όμως μόνο το ύφος του Γάλλου συγγραφέα που έκανε τον Ροΐδη να γράφει τις Επιστολές του με το βιβλίο των Επαρχιακών επιστολών ανοιχτό δίπλα του. Το βιβλίο αυτό ήταν όχι μόνο οδηγός στην τακτική που εφάρμοσε ο Πασκάλ αντιμετωπίζοντας τους Ιησουίτες θεολόγους, αλλά και συχνά το θεολογικό του οπλοστάσιο για την ανασκευή των επιχειρημάτων ή των κατηγοριών των αντιπάλων του. Με αυτό δεν θέλω βέβαια να πω ότι οι θεολογικές γνώσεις του Ροΐδη δεν ήταν επαρκείς, αλλά ότι, όταν κάτι του άρεσε στις Επιστολές του Πασκάλ, το χρησιμοποιούσε με τον γνωστό δικό του εκφραστικό τρόπο. Για παράδειγμα, θέλοντας να δικαιολογήσει την ανελέητη ειρωνεία που του προσάπτουν, παραθέτει αποσπάσματα από ιερά κείμενα, όπου η ειρωνεία είναι ολοφάνερη. Μάλιστα, κάποια στιγμή ισχυρίζεται ότι ακόμη και ο Θεός ειρωνεύεται και, για να το αποδείξει, λέει στην τέταρτη Επιστολή: «Η Γραφή τουλάχιστον μας διδάσκει ότι ο Αδάμ παρασυρθείς υπό της μωράς ελπίδος να γίνει όμοιος με τον Πλάστην του παρέβη τας θείας αυτού εντολάς· ο δε Θεός προς τιμωρίαν της απειθείας του έδιωξεν αυτόν του Παραδείσου, τον εστέρησεν της αθανασίας, και μη αρκεσθείς εις τούτο προσέθεσε το σκώμμα εις την ποινήν, λέγων εις αυτόν, ενώ ίστατο ενώπιόν του τρέμων, γυμνός και κατησχυμένος: “Ιδού Αδάμ γέγονεν ως εις εξ ημών”». Κανείς δεν μπορεί, νομίζω, να αρνηθεί ότι η φράση αυτή του Θεού ειρωνεύεται εδώ με σκληρό τρόπο την ανυπακοή του Αδάμ. Το δυνατό αυτό βιβλικό επιχείρημα είναι ένα απ’ αυτά που χρησιμοποιεί για το θέμα της ειρωνείας στην 11η Επιστολή και ο Πασκάλ. Στην Επιστολή προς τα σεβαστά μέλη της Ιεράς Συνόδου για τους χλευασμούς που εντοπίζονται σε κείμενα των πατέρων της Εκκλησίας, ο Ροΐδης αναφέρεται στον Άγιο Τερτυλλιανό και παραθέτει το ακόλουθο απόσπασμα: «Αν απαντώνται εν τοις βιβλίοις μου χωρία κινούντα τον γέλωτα, τούτο προέρχεται εξ αυτής της φύσεως των πραγμάτων, άτινα ήσαν φύσει γελοία· και τα τοιαύτα μόνον διά του γέλωτος πρέπει να πολεμώνται». Για το ίδιο θέμα αναφέρεται και ο Πασκάλ στον Άγιο Τερτυλλιανό και παραθέτει το ίδιο χωρίο.
Για παράδειγμα, θέλοντας να δικαιολογήσει την ανελέητη ειρωνεία που του προσάπτουν, παραθέτει αποσπάσματα από ιερά κείμενα, όπου η ειρωνεία είναι ολοφάνερη.Αλλά γιατί να επιμένουμε σε αυτές τις αντιπαραβολές χωρίων τη στιγμή που αυτό που θέλουμε ν’ αποδείξουμε, ότι δηλαδή ο Ροΐδης είχε στις Επιστολές του ως πρότυπο τον επιστολογράφο Πασκάλ, το παραδέχεται και ο ίδιος ο συγγραφέας της Πάπισσας στην 4η Επιστολή; Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα πιστά, χωρίς καμία παρέμβαση: «Γνωρίζετε ίσως, εξ ακοής τουλάχιστον, τας περιβοήτους εκείνας κατά των Ιησουιτών Επαρχιακάς Επιστολάς του Πασκάλ; Εν αυταίς ο ένδοξος συγγραφεύς εκθέτει όλας τας αισχρότητας των ρασοφόρων εκείνων σκορπίων μετά τοσαύτης κωμικής απαθείας, ώστε ο αναγνώστης διστάζει πολλάκις αν συνήγορος ή διώκτης αυτών είναι ο Πασκάλ, η δε αγανάκτησις αυτού συναυξάνει ανά πάσαν σελίδα μετά της φλεγματικής ειρωνείας του συγγραφέως εις βαθμόν τοιούτον, ώστε ήθελε ραπίσει πολλάκις μετά των Ιησουιτών και τον απαθή αυτόν ιστοριογράφον. Η σκωπτική αυτή μετριοπάθεια, η εσκεμμένη αποχή από πάσης αποδοκιμασίας, η κορυφούσα την προς αποστροφήν εν τη συνειδήσει του αναγνώστου, εθεωρήθη υφ’ όλων των κριτικών ως το αριστούργημα της ηθικής και υγειούς ειρωνείας. Τοιούτον τι σύστημα ηκολούθησεν, νομίζω, και ο γράψας την Ιωάνναν». Στην τελευταία γραμμή του αποσπάσματος βλέπουμε ότι ο Ροΐδης ως Διονύσιος Σουρλής παραδέχεται ότι ακολούθησε το «σύστημα», όπως λέει ο ίδιος, του Πασκάλ. Και επειδή ο Πασκάλ έγραψε τις 18 Επιστολές του σε τρίτο πρόσωπο, ο Ροΐδης, για να μιμηθεί πιστότερα το ύφος του Γάλλου συγγραφέα, αποφάσισε, όπως σημείωσα προηγουμένως, να γράψει τις Επιστολές του για την υπεράσπιση του βιβλίου του σε τρίτο πρόσωπο, ακόμη και εκείνη που έγραψε ανώνυμα προς τα μέλη της Ιεράς Συνόδου. Πρέπει ακόμη να προσθέσω ότι αν ο Ροΐδης έγραψε την πρώτη από τις πέντε Επιστολές ανώνυμα και τις άλλες τέσσερις με ψευδώνυμο, ενώ θα μπορούσε να τις γράψει όλες με ψευδώνυμο ή ανώνυμα, το έκανε αυτό γιατί έτσι έκανε και ο Πασκάλ: τις πρώτες από τις 18 Επιστολές τις έγραψε ανώνυμα και τις υπόλοιπες με ψευδώνυμο. Και αυτό γιατί ο Γάλλος συγγραφέας με αυτά που έγραφε κινδύνευε να συλληφθεί από την αστυνομία. Στην ίδια γαλλική ανθολογία που προανέφερα, δηλώνεται ξεκάθαρα ότι οι 18 Επιστολές του Πασκάλ γράφτηκαν ανώνυμα και με ψευδώνυμο (Louis de Montalte), γιατί ήταν παράνομες δημοσιεύσεις και κινδύνευε ο επιστολογράφος να συλληφθεί από την αστυνομία (σελ. 132). Toυ Ροΐδη όμως οι Επιστολές δεν δημοσιεύτηκαν παράνομα. Επομένως, κίνδυνος να συλληφθεί από την αστυνομία δεν υπήρχε. Όσο για τον αφορισμό της Πάπισσας από την Ιερά Σύνοδο, μάλλον ωφέλησε το βιβλίο παρά το έβλαψε…
Κλείνοντας θα έλεγα ακόμη ότι, αν και έχουν περάσει 116 χρόνια από τον θάνατο του Ροΐδη, αυτός ο συσχετισμός του με τον Πασκάλ, απ’ όσο γνωρίζω τουλάχιστον, πρώτη φορά επισημαίνεται και δίνει μια λογική εξήγηση γιατί ο Ροΐδης έγραψε τις Επιστολές για την υπεράσπιση της Πάπισσας στο τρίτο πρόσωπο ανωνύμως και ψευδωνύμως, μολονότι, όπως δήλωσε ο ίδιος, δεν επρόκειτο να αρνηθεί την πατρότητα των Επιστολών του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου