To σημαντικότερο μυθιστόρημα της εποχής του Γερμανικού μπαρόκ

 ΞΕΝΟΦΩΝ Α. ΜΠΡΟΥΝΤΖAΚΗΣ

Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ, τεύχος 1990, στις 12-10-2017

Ένα σημαντικό έργο της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας

Πόσο ενδιαφέρον μπορεί να έχει για τον σύγχρονο αναγνώστη, που κατακλύζεται από τις σύγχρονες έγνοιες της ζωής, ένα εκτενές ανάγνωσμα τριών και πλέον αιώνων, γεμάτο με άγνωστες κι ασήμαντες λεπτομέρειες μιας σκονισμένης ταπεινής καθημερινότητας; Τι κι αν έχουν γίνει άλματα στην καθημερινότητα του ανθρώπου, στις αντιλήψεις για το άτομο, στις ελευθερίες, στον τρόπο ζωής και στις γενικότερες αξίες που τον διέπουν; Πόσο μπορεί να συνεπάρει τον σύγχρονο αναγνώστη μια εποχή σχεδόν άγνωστη, μακρινή και ξεχασμένη μέσα στη σύμβασή της και σε ιντερέσα τόσο απόμακρα και ξένα; 

Την απάντηση δίνει με τον τρόπο του ο Τόμας Μαν και παρατίθεται στο οπισθόφυλλο της έκδοσης: «Πρόκειται για ένα σπάνιου είδους μνημείο της λογοτεχνίας και της ζωής, το οποίο, δίχως καθόλου να χάσει την ικμάδα του, επιβίωσε για κοντά τρεις αιώνες και θα αντέξει για πολλούς ακόμη· ένα πεζογράφημα ακούσιου μεγαλείου, πολύχρωμο, άγριο, ωμό, διασκεδαστικό, μες στον έρωτα και στα κουρέλια· ένα έργο που κοχλάζει από ζωή, που μιλάει στον ενικό με τον θάνατο και τον διάβολο, το οποίο καταλήγει στη συντριβή και την ολοσχερή αποστροφή απέναντι σ’ έναν κόσμο που σπαταλήθηκε μέσα στο αίμα, τη ληστεία, την ηδονή· αθάνατο όμως μέσα στην άθλια λαμπρότητα των αμαρτιών του».

Το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το μυθιστόρημα είναι ο Τριακονταετής Πόλεμος, που όπως κάθε πόλεμος ανασύρει τη φράση του Ηράκλειτου «πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς», που περικλείει τον ανθρώπινο αγώνα για επιβίωση όχι απαραιτήτως στα πεδία των μαχών αλλά και στην καθημερινότητα του ανθρώπου όπως και στον αγώνα και την αγωνία του να καταλάβει τον εαυτό του. 

Ο πόλεμος αυτός, που είναι μια από τις πιο μακροχρόνιες και καταστροφικές συγκρούσεις στην ευρωπαϊκή ιστορία, περιγράφεται μέσα από τις απίθανες περιπέτειες του Σιμπλίκιου Σιμπλικίσιμου, ενός ήρωα της εποχής του. Ενός ήρωα που έρχεται αντιμέτωπος με όλο το ευρύ φάσμα των ανατροπών του κόσμου του και με μια σειρά απρόβλεπτων δοκιμασιών στον αγώνα του για επιβίωση. Πρόκειται για έναν άθλο επιβίωσης και το ανάγνωσμα τελικά απλώνεται σε όλον τον ανθρώπινο χάρτη και αποκτά οικουμενικά χαρακτηριστικά μέσα από μια τολμηρή πολυφωνική λογοτεχνία που αποτελεί τομή για την εποχή της. 

Η πολυεπίπεδη αφήγηση καθιστά σχεδόν αδύνατη την ένταξη του μυθιστορήματος σε ένα συγκεκριμένο είδος, καθώς περιέχει σχεδόν όλα τα είδη της αφήγησης, από τις πολεμικές συγκρούσεις στις οποίες έλαβε με διάφορες ιδιότητες μέρος ο ήρωας, τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις στη διάρκεια των μετακινήσεών του σε διάφορους τόπους, μέχρι το ηθογραφικό περιεχόμενο των διηγήσεών του. 

Πρόκειται για τη διήγηση μιας μακρινής εποχής που μας βοηθά μέσα από την περίτεχνη κι αβίαστη πολυπλοκότητά της να παρακολουθήσουμε και να κατανοήσουμε στις απαρχές της τη γερμανική κουλτούρα με την οποία δεν είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι. 

Θα έβρισκε κανείς αξιοπερίεργο πώς ένα ογκώδες σχετικά έργο μιας εποχής μάλλον άγνωστης κι ανοίκειας και ενός κόσμου εν πολλοίς αδιάφορου για μας, μπορεί να αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον ανάγνωσμα αδιαμφισβήτητης αξίας που είναι ταυτόχρονα ευχάριστο και διασκευαστικό. 

Πρόκειται για ένα τολμηρό και σημαντικό ευρωπαϊκό λογοτεχνικό έργο, η ανάγνωση του οποίου διευκολύνεται από το επιμελημένο και κατατοπιστικό επίμετρο του μεταφραστή Γιάννη Κοίλη και κυρίως από τον μεταφραστικό του άθλο να μεταφέρει στα ελληνικά την ιδιωματική αίσθηση των γερμανικών του 17ου αιώνα. 

Μπορούμε να πούμε ότι μεταφέρθηκε επιτυχώς στη γλώσσα μας ένα δύσκολο, άγνωστο όσο και σημαντικό έργο της ευρωπαϊκής γραμματείας κι αυτό είναι μεγάλο κέρδος για όλους μας στην εποχή των μαζικών εκπτώσεων που ζούμε.

 

**********************************************

Βιστωνίτης Αναστάσης 

Το κορυφαίο έργο του γερμανικού μπαρόκ

Μια συναρπαστική αφήγηση των περιπετειών ενός παρία στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίατου 17ου αιώνα, τον καιρό του Τριακονταετούς Πολέμου, για πρώτη φορά στα ελληνικά

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  tovima.gr -08/10/2017 

Προσωπογραφία του Χανς Γιάκομπ φον Γκριμελσχάουζεν

 

 

Hans Jacob Christoffel Von Grimmel-Shausen

Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος

Μετάφραση από τα γερμανικά του 17ου αιώνα Γιάννης Κοιλής

Εκδόσεις Εξάντας, 2017

σελ. 864, τιμή 20 ευρώ

Ελάχιστα γνωρίζουμε στη χώρα μας για το γερμανικό μπαρόκ, όπως και για την επίδρασή του στη γερμανική (κατά συνέπεια και στην ευρωπαϊκή) λογοτεχνία. Η έκδοση του Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος επομένως, του σημαντικότερου έργου αυτής της εποχής, του Χανς Γιάκομπ φον Γκριμελσχάουζεν είναι εκδοτικό γεγονός ιδιαίτερης σημασίας, που ξεπερνά το ιστορικό ή γραμματολογικό ενδιαφέρον, διότι το βιβλίο αυτό πέραν των παραπάνω έχει αντέξει στον χρόνο και, μολονότι πέρασαν τρεισήμισι αιώνες από την πρώτη του έκδοση, διαβάζεται με μεγάλο ενδιαφέρον και από τον σημερινό αναγνώστη. Με το ίδιο ενδιαφέρον που διαβάζει κανείς τον Θάνατο του Αρθούρου του Τόμας Μάλορι ή ακόμη και τον Δον Κιχώτη - χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι είναι της ίδιας αξίας με το αριστούργημα του Θερβάντες.

  

Θέλω να τονίσω εξαρχής την εξαιρετική δουλειά του μεταφραστή Γιάννη Κοιλή. Μετέφερε ένα δύσκολο κείμενο σε μια γλώσσα αντίστοιχη με το ιδίωμα του πρωτοτύπου και μας προσέφερε έτσι μέσω των δικών μας γλωσσικών προτύπων μια αίσθηση της εποχής συνδυάζοντας λόγια και λαϊκά στοιχεία που βοηθούν ώστε να αποδοθεί όχι μόνο το ύφος του συγγραφέα αλλά και - κυρίως - η βαθύτατη ειρωνεία με την οποία αντιμετωπίζει τη ζωή, τον κόσμο και τον εαυτό του. Το βιβλίο αυτό δεν είναι απλώς ένα καλειδοσκόπιο της εποχής και ένα κείμενο προδρομικό αλλά και ένα εξαιρετικά διασκεδαστικό ανάγνωσμα.

  

Εξαιρετικό είναι και το επίμετρο του Κοιλή, όπου εξηγεί πώς ένας συγγραφέας που δεν ανήκε σε κάποια ακαδημαϊκή κοινότητα, ένας παρίας τελικά, κατάφερε να μας δώσει ένα έργο αναφοράς. Και για εμάς τους μεσογειακούς είναι το καλύτερο μέσον για να εισέλθουμε «στον κόσμο του γερμανικού μπαρόκ» και να οικειοποιηθούμε μια εποχή και μια κουλτούρα που στα μάτια μας φαντάζουν μακρινές και ξένες.

Το βιβλίο είναι εν μέρει αυτοβιογραφία, εν μέρει μυθιστόρημα και εν μέρει ταξιδιογραφία. Το πώς συνδυάζονται όλα αυτά, πώς ο αναγνώστης διαβάζει ένα πεζογράφημα με αναμφισβήτητο αφηγηματικό τέμπο, πώς δεν ξεστρατίζει μέσα στις άπειρες αναφορές για πλείστα όσα αλλά τις εισπράττει ως οργανικό μέρος της αφήγησης εξηγεί την επιτυχία και το αξιανάγνωστο του κειμένου αυτού που έχει χωριστεί σε πολύ μικρά κεφάλαια, τα περισσότερα από τα οποία δεν ξεπερνούν τις τέσσερις σελίδες μικρού σχήματος.

Εξωφρενικές περιπέτειες

Ποιος είναι όμως αυτός ο Σιμπλίκιος; Είναι ένας τύπος που κατάγεται από οικογένεια χωρικών αλλά τον υιοθετεί αργότερα κάποιος ερημίτης που ζει στο δάσος. Αυτός τον μαθαίνει να γράφει και να διαβάζει και του δίνει το όνομα Σιμπλίκιος. (Το όνομα είναι, φαντάζομαι, ειρωνικό, γιατί παραπέμπει όχι μόνο στον «απλό» αλλά και στον Σιμπλίκιο του 6ου αιώνα μ.Χ., μέλος της Πλατωνικής Ακαδημίας και λαμπρό σχολιαστή του Αριστοτέλη.)

   

Οταν ο ερημίτης πεθαίνει, ο ήρωάς μας κατατάσσεται στον στρατό. Είναι η περίοδος του Τριακονταετούς Πολέμου (1618-1648). Από εδώ και πέρα αρχίζουν οι περιπέτειές του. Διατρέχει μεγάλο μέρος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ταξιδεύει ακόμη και στη Γαλλία και στη Ρωσία, παίρνει μέρος σε μάχες, γίνεται ληστής στα δάση και ζει άλλα παρόμοια εξωφρενικά, πραγματικά και φανταστικά γεγονότα. Ο ρεαλισμός, η φαντασία και η εξοντωτική ειρωνεία παρουσιάζονται σε μια καταιγιστική διαδοχή. Το ειρωνικό στοιχείο είναι εμφανέστατο όχι μόνο στις περιγραφές αλλά και στους υπότιτλους κάθε κεφαλαίου, όπως, λ.χ., «Τον Σιμπλίκιο τον οδηγάνε τέσσερις διαόλοι στην κόλαση, και τονε φιλεύουνε σπανιόλικο κρασί», ή ακόμη το εξίσου εξωφρενικό «Ο Σιμπλίκιος μεταμορφώνεται από αγόρι σε κοπέλα και διάφοροι του γυρεύουνε αγάπες».

Πολυφωνικό ανάγνωσμα

Το Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος χαρακτηρίζεται γενικά ως πικαρέσκο μυθιστόρημα αλλά, όπως τονίζει ο μεταφραστής, μόνο από τα δύο των έξι βιβλίων που το απαρτίζουν θα το χαρακτηρίζαμε ως τέτοιο. Πικαρέσκο, ας σημειώσουμε, είναι είδος μυθιστορήματος που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη τον 16ο και τον 17ο αιώνα, όπου ο φτωχός, αμόρφωτος και κουτοπόνηρος ήρωας «έρχεται αντιμέτωπος με την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του». Αν όμως δεν είναι πικαρέσκο μυθιστόρημα, ερωτική παρωδία, αυτοβιογραφία, ηθογραφία, ταξιδιωτική λογοτεχνία ή φανταστική λογοτεχνία, τότε τι είναι; Πρόκειται για πολυφωνικό ανάγνωσμα που μας παρουσιάζει έναν πολυμορφικό ήρωα, έναν άλλοτε σκληρό πολεμιστή, άλλοτε τυχοδιώκτη από πεποίθηση ή κατά συγκυρία, τη μια στιγμή έναν ερωτύλο που αργότερα μεταμορφώνεται σε ευλαβή αναχωρητή, ένα πλάσμα που δεν μπορείς να το «πιάσεις» από πουθενά. Και ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το ότι πουθενά δεν σου δίνεται η εντύπωση πως κάθε μεταμόρφωση του Σιμπλίκιου δεν είναι αλλαγή προσωπείου και πως έτσι περίπου θα πρέπει να ήταν εκείνη την εποχή τόσο ο ίδιος όσο και οι άνθρωποι που συναναστρέφεται.

  

Πού οδηγούν όμως οι απανωτές περιπέτειες τον ήρωα στο τέλος; Στη διαπίστωση ότι ο κόσμος αυτός είναι διαφθαρμένος και ότι εκείνο στο οποίο θα πρέπει να ελπίζει κανείς είναι ένα ήρεμο τέλος, όπως όταν ο Σιμπλίκιος απαρνείται τα εγκόσμια και τα αποχαιρετά με τα παρακάτω λόγια: «Αντίο κόσμε, αφού με σένα κανένας δεν είναι ευχαριστημένος και ικανοποιημένος. Αμα είναι φτωχός, τότε θέλει να έχει. Αμα είναι πλούσιος, θέλει κύρος. Αμα είναι καταφρονεμένος, τότε θέλει ψηλά να ανέβει. Αμα τον προσβάλανε, θέλει να εκδικηθεί. Αμα έχει την εύνοια, θέλει πολλά να ορίζει. Αμα είναι αμαρτωλός, τότε θέλει μόνο να διασκεδάζει».

  

Αλλά το βιβλίο δεν τελειώνει εδώ. Συμπληρώνεται από τη Συνέχεια του περιπετειώδους Σιμπλικίσιμου ή το τέλος αυτού. Οπου συμβαίνουν πολλά και εξίσου εξωφρενικά σε σχέση με τα όσα προηγήθηκαν, αφήνοντας τον αναγνώστη με το γοητευτικό ερώτημα: και τι τελειώνει στ' αλήθεια;

  

Από τον κύκλο των δέκα έργων του Σιμπλίκιου και συγκεκριμένα από την Αλήτισσα Μάνα Κουράγιο εμπνεύσθηκε ο Μπρεχτ τη δική του Μάνα Κουράγιο, ενώ και ο Γκίντερ Γκρας χρησιμοποίησε ορισμένα γνωρίσματα του Σιμπλίκιου για τον κεντρικό του ήρωα στο Τενεκεδένιο ταμπούρλο.