Το «Χρηστικό Λεξικό» της Ακαδημίας που τόλμησε
Στίχοι-εικόνα μαγική και εξόχως αισθησιακή, ιδίως για έναν έφηβο, που χαράχτηκε βαθιά στη μνήμη μου, ώσπου δεκαετίες μετά ανακάλυψα πως το σγουρό εφηβαίο που το σκέπαζε άχνα βασιλικού θα ’πρεπε να ’ναι εφήβαιο: αυτό ήταν-είναι το «σωστό».
Σοκαριστικό, κι ας συμφωνούσαν στο λάθος σχεδόν όλοι όσους ρωτούσα· όταν πια χρειάστηκα το εφήβαιο/εφηβαίο σε μετάφραση, στο Βιβλίο του γέλιου και της λήθης του Κούντερα, δυσκολεύτηκα πολύ να απιστήσω στον ποιητή που μου ’μαθε τη λέξη, για να μην πω τον κόσμο: εντέλει κράτησα τον παρατονισμένο τύπο, έγραψα εφηβαίο!
Μερικά χρόνια πιο πριν, όταν είχε χρειαστεί, σε μετάφραση πάλι, στο Αστείο του Κούντερα, να γράψω μια λέξη που συχνά τη λέμε όμως σπάνια τη γράφουμε, το καθίκι, είχα ανακαλύψει εμβρόντητος πως το σωστό είναι με όμικρον-γιώτα: καθοίκι!
Πάλι έκανα το τεστ μου, πάλι σχεδόν όλοι μοιράζονταν την έκπληξή μου, όμως το λάθος δεν έπαυε να είναι λάθος· κι ωστόσο υπέκυψα ξανά στη δύναμή του: καθίκια έβαλα να βρίζονται κάτι στρατιώτες…
ΚΙ ΗΡΘΕ Ο ΚΑΙΡΟΣ να λάβουνε τα λάθη αυτά εκδίκηση, για να παραφράσω ασεβώς Ελύτη, έτσι που μπήκαμε κάπως στο κλίμα. Ιούνιο του 2014 κυκλοφόρησε το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, «σύνταξη-επιμέλεια» Χριστόφορου Χαραλαμπάκη. Που τόλμησε και δέχτηκε δεύτερο τύπο στο εφήβαιο το εφηβαίο, και, ω χαρά μου, πρώτο τύπο το καθίκι και δεύτερο το καθοίκι.
Τώρα, καθώς προχωρώ στη μετάφραση της Αβάσταχτης ελαφρότητας, που πάλι δείλιαζα με το εφηβαίο και κάπου κάπου δοκίμαζα να το αποφύγω, γράφοντας το άνοστο όμως ήβη, σκέφτηκα να κοιτάξω το καινούριο Λεξικό: εφηβαίο έγραψα παντού, με την άδεια πια… της Ακαδημίας.
Κατέγραψε δηλαδή ο Χαραλαμπάκης έναν κοινόχρηστο τύπο, παρότι αποτελεί απόκλιση ή σκέτα λάθος, έτσι όπως γίνεται ή θα ’πρεπε να γίνεται με τα λεξικά και τις γραμματικές, αφού έτσι σίγουρα γίνεται πάντα με τη γλώσσα, με όλες τις γλώσσες.
Το επισημαίνω, επειδή το αυτονόητο και επιστημονικά δέον δεν είναι πάντα αυτονόητο, δεν ακολουθείται στην πράξη εννοώ, ή έστω επειδή δεν είναι πάντα εύκολο να οριστεί η στιγμή που αρχίζει να επικρατεί το λάθος, σε μια άγνωστης διάρκειας διαδικασία κατά την οποία το λάθος τελικά απολανθάνεται, γίνεται σωστό –όπως τόσα άλλα που δεν τα υποψιαζόμασταν το διάστημα που θεωρούνταν λάθη.
ΤΟ ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ είναι το τρίτο μεγάλο λεξικό που εκδίδεται σε δεκαέξι χρόνια: μέσα στο 1998 βγαίνει πρώτα το Λεξικό Μπαμπινιώτη (4η έκδ. 2012) και έπειτα του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και το 2014 το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, ορθότερα, ή δικαιότερα: του Χαραλαμπάκη.
Λέω «ορθότερα», όπως λόγου χάρη λέμε και γράφουμε: «Γραμματική Τριανταφυλλίδη» τη λεγόμενη «Μεγάλη» του 1941, που δεν έχει πουθενά μπροστά το όνομα του βασικού δημιουργού της: μόνο πίσω από τη σελίδα τίτλου υπάρχει εκτενής σημείωση ότι «Σύμφωνα με την από 14 Δεκεμβρίου 1938 απόφαση του Υπουργείου [...] καταρτίστηκε Επιτροπή [...] με Πρόεδρο και εισηγητή τον κ. Μανόλη Τριανταφυλλίδη [...] και μέλη τούς…» κτλ.
(Συχνά σε σχετικά άρθρα χρησιμοποιούνται αδιαφανή και δυσπρόφερτα ακρωνύμια με βάση αυστηρώς τον τίτλο κάθε λεξικού, γεγονός που προϋποθέτει είτε πως ξέρει κανείς απέξω τον πλήρη τίτλο είτε πως έχει αποστηθίσει τα ακρωνύμια είτε πως κοιτάζει κάθε τόσο στη βιβλιοθήκη του, εφόσον φυσικά τα έχει όλα, κτλ.: έτσι, ΛΝΕΓ γράφεται το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Μπαμπινιώτη, ΛΚΝ το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και τώρα ΧΛΝΓ το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας/του Χαραλαμπάκη.
Θα πρότεινα: ΛΕ.ΜΠ. ή ΛΕΜΠ το Λεξικό Μπαμπινιώτη, Λ.Ι.ΤΡ. ή ΛΙΤΡ το Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, και ΛΕ.Χ. ή ΛΕΧ το Λεξικό Χαραλαμπάκη. –ή ακόμα ακόμα Λε.Μπ., ΛεΜπ κ.ο.κ.)
Το Λεξικό Χαραλαμπάκη (ΛΕΧ), λοιπόν, εξ ορισμού το πιο ενημερωμένο και με πλουσιότερο λημματολόγιο (περίπου 75.000 λήμματα· περίπου 65.000 το ΛΕΜΠ και 50.000 το ΛΙΤΡ), είναι, όπως πρόχειρα είδαμε, και το πιο τολμηρό και ταυτόχρονα το λιγότερο ρυθμιστικό, καθώς συχνά καταγράφει δύο τύπους, υποδηλώνοντας με τη σειρά που τους βάζει τον ορθότερο/δοκιμότερο ή τον επικρατέστερο, και πάντως αυτόν που προκρίνει, όπως στα αρχικά μας παραδείγματα, ή: ενόψει ή εν όψει, καινούργιος ή καινούριος, κτίριο ή κτήριο κτλ.
Τρία μεγάλα λεξικά μέσα σε 16 χρόνια είναι σίγουρα πλούσια σοδειά: 1998, το Λεξικό Μπαμπινιώτη (ΛΕ.ΜΠ.) και έπειτα του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη (Λ.Ι.ΤΡ.), και 2014 της Ακαδημίας Αθηνών, με υπεύθυνο τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη (ΛΕ.Χ.).
Ο κύκλος δεν είχε αρχίσει ομαλά. Το πολλά υποσχόμενο ΛΕΜΠ, με τα ειδικά σχόλια μέσα σε πλαίσιο, τους πίνακες με κλιτικά παραδείγματα κτλ., περιείχε εντυπωσιακά σε όγκο λάθη, πάσης φύσεως, που άρχισαν να επισημαίνονται σε αλλεπάλληλα δημοσιεύματα, από ειδικούς επιστήμονες έως το σατιρικό Ποντίκι.
Από τα κεντρικά σημεία της κριτικής ήταν ο υπερβολικά ρυθμιστικός χαρακτήρας του (αλλά και ιδεολογικά χρωματισμένος, με εθνοπατριωτικά έως φυλετικά παραδείγματα και θρησκευτικές εμμονές) και η (αντιεπιστημονική, ειδικότερα αντιγλωσσολογική) επανεισαγωγή ορθογραφήσεων που χάνονταν στους αιώνες, όπως αγώρι, ρωδάκινο, τσηρώτο κ.ά.
Με τα χρόνια, από έκδοση σε έκδοση, ώς την 4η του 2012 και με αρκετές ανατυπώσεις ενδιαμέσως, συν τα διάφορα επιμέρους λεξικά (Ορθογραφικό, Για το σχολείο και το γραφείο κ.ά.), σίγουρα πολλά λάθη διορθώθηκαν, άλλα πάντα ελπίζει κανείς πως κάποτε θα διορθωθούν, όπως η χρονιά της Γαλλικής Επανάστασης, που ακόμα εμφανίζεται να έγινε το 1769 (λ. Βαστίλλη), ή τα ομώνυμα, που συγχέονται με τα συνώνυμα (!), ενώ η φιλόδοξη ορθογραφική «επανάσταση» επιχειρεί σιγά σιγά να συμβιώσει με την επίσημη, σχολική ορθογραφία –ώσπου κάποιο από τα λεξικά έφτασε να διαφημίζεται, στο εξώφυλλο κιόλας, πως είναι «σύμφωνο με τη σχολική ορθογραφία».
ΦΙΑΣΚΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ, από μιαν άποψη, καθώς μάλιστα, παρά την τεράστια εμπορική επιτυχία του λεξικού αλλά και την υπερπροβολή του αναντίλεκτα επικοινωνιακού λεξικογράφου, ελάχιστα έμειναν σε χρήση, όπως το πόσω μάλλον ή ο παραπανήσιος –ούτε ρωδάκινα ούτε τσηρώτα. Η σύγχυση ωστόσο παραμένει, αν δεν επιτείνεται κιόλας, με νέες παλινωδίες (τυπικά νόμιμες αναθεωρήσεις): το νινί φερειπείν, που δινόταν αρχικά: νηνί, αποκαταστάθηκε στην κοινόχρηστη μορφή του: νινί, ενώ αντίθετα ο αρχικά κουτός σε κάποια φάση έγινε κουττός, το ένα λεξικό έχει μαντήλι, το άλλο μαντίλι κ.ο.κ.
Την ίδια χρονιά ακολούθησε το έγκυρο ΛΙΤΡ, που όμως σαν να χάθηκε μέσα στον επικοινωνιακό σάλο που είχε προκληθεί με το ΛΕΜΠ. Παράλληλα, αυτό που αποτελεί εχέγγυο της ποιότητας του ΛΙΤΡ, το όνομα του κορυφαίου γλωσσολόγου και του φερώνυμου Ινστιτούτου, εμφανίζεται σαν ένα είδος «στίγματος», από ανθρώπους που προφανέστατα δεν έχουν ανοίξει την εντυπωσιακά ευρύχωρη, και όχι μόνο για την εποχή της, Γραμματική Τριανταφυλλίδη, και μιλούν για «μαλλιαρισμό» ή «κατασκευασμένη δημοτική». Εμεινε έτσι στο περιθώριο ένα αξιόπιστο, αυτήν τη φορά, εργαλείο, που επιπλέον δεν κατάφερε να ανανεωθεί, έπειτα από την πρώτη έκδοσή του.
Από την άποψη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία η έκδοση του ΛΕΧ, που με το κύρος της Ακαδημίας, ενός κατά παράδοση συντηρητικού θεσμού, έρχεται καταρχήν να θεραπεύσει την ορθογραφική αταξία που προκλήθηκε με το ΛΕΜΠ.
Ακόμα σημαντικότερο είναι ότι το ΛΕΧ, στους αντίποδες του άκρως ρυθμιστικού ΛΕΜΠ, προχωρεί και εκεί που δεν τόλμησε λ.χ. το ΛΙΤΡ, και ενσωματώνει, όπως έγραφα και την περασμένη φορά, πολλά κοινόχρηστα «λάθη», δίνοντας διπλή ορθογραφία (και προκρίνοντας προφανώς την πρώτη): ακριτομυθία & ακριτομύθια, εφήβαιο & εφηβαίο, δικλείδα & δικλίδα, καθίκι & καθοίκι. Ανάλογα, διπλή γραφή δίνει και για αμφιλεγόμενες περιπτώσεις, ή άλλες, που δεν έχουν οριστικοποιηθεί στη χρήση: ενόψει & εν όψει, κτίριο & κτήριο, χειρούργος & (επίσ.) χειρουργός κτλ.
ΑΥΤΗ ΚΑΙ ΜΟΝΟ Η ΑΡΧΗ συνιστά μείζονα αρετή του ΛΕΧ, όσο κι αν μπορεί κανείς να μη συμμερίζεται ορισμένες ιεραρχήσεις, όπως: μελαμψός & μελαψός, εν τέλει & εντέλει (που χρειάζεται πάντως ξεχωριστό λήμμα, κι όχι ενσωμάτωση στο λ. τέλος), α λα & αλά [αλά γαλλικά κ.ο.κ.] (ΛΙΤΡ αλά, ενώ το ΛΕΜΠ έχει δύο ξεχωριστά λήμματα, με το ίδιο ερμήνευμα: αλά και αποκάτω α λα, επειδή το ένα είναι απ’ το ιταλικό alla και το άλλο απ’ το γαλλικό à la!), ενώ στο καταπώς & κατά πως η γραφή με δύο λέξεις μοιάζει υποχώρηση στην καθαριστική τάση της εποχής, που φτάνει να χωρίζει ακόμα και το κατεπείγον («κατ’ επείγον»!) ή το κατόπιν («κατ’ όπιν»!).
Σ’ αυτό πάντα το πλαίσιο, και μ’ όλη μου την προσωπική αλλεργία, βρίσκω χρήσιμη την ιδέα να σημειώνεται σε παρένθεση η γραφή σε πολυτονικό, με την ένσταση ότι, αφού πρόκειται για λεξικό της νεοελληνικής, θα έπρεπε να ακολουθείται το πολυτονικό που γραφόταν ήδη από Τριανταφυλλίδη, με οξεία δηλαδή ο μύθος, η γλώσσα, το κύμα κτλ., και όχι με περισπωμένη.
Ξεμάκρυνα όμως με τα σχολαστικά, απ’ τη σκοπιά ενός επαγγελματία χρήστη απλώς, σχολαστικά που τελειωμό δεν έχουν.
Ας μείνω στον χαιρετισμό ενός λεξικού που είναι εκ των πραγμάτων το πιο ενημερωμένο, διαθέτει, όπως ξανάγραφα, το πλουσιότερο λημματολόγιο (75.000 λήμματα· ΛΕΜΠ 65.000· ΛΙΤΡ 50.000), και εμφανίζεται απροσδόκητα τολμηρό και στη λημματολόγηση, π.χ. με τους νεολογισμούς που καταγράφει, και ιδιαίτερα στην ενσωμάτωση κοινόχρηστων τύπων και αποκλίσεων, κατά τα διδάγματα της πιο σύγχρονης επιστήμης. Ενα λεξικό απ’ το οποίο ελπίζουμε πολλά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου