Βεντέτα: μία ανθρωπολογική ανάλυση
Η βεντέτα, ως μορφή κοινωνικής πρακτικής, έχει αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για την κοινωνική και πολιτισμική ανθρωπολογία, καθώς αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τη δικαιοσύνη, την τιμή και τη συλλογική ταυτότητα. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που συνδέεται με τον κύκλο της βίας, αλλά συγχρόνως εμπεριέχει μια βαθιά πολιτισμική λογική, η οποία υπερβαίνει τη διάσταση της εκδίκησης. Η βεντέτα δεν είναι απλώς πράξη ανταπόδοσης· αποτελεί έναν κοινωνικό μηχανισμό που ρυθμίζει σχέσεις, ορίζει όρια τιμής και διαμορφώνει τους δεσμούς της κοινότητας (Pitt-Rivers, J. (1966). “Honour and Social Status.” In J. G. Peristiany (Ed.), Honour and Shame: The Values of Mediterranean Society (pp. 19–77). University of Chicago Press).
Ετυμολογικά, ο όρος προέρχεται από το ιταλικό vendetta, το οποίο σημαίνει «εκδίκηση». Παρόμοιες μορφές κοινωνικής δικαιοσύνης απαντώνται ιστορικά σε ποικίλες κοινωνίες, από τις φυλές της Αραβικής χερσονήσου μέχρι τα μεσογειακά χωριά της νότιας Ευρώπης. Στην ουσία, η βεντέτα λειτουργεί ως μηχανισμός ισορροπίας μεταξύ ατόμων ή οικογενειακών ομάδων, όταν η επίσημη κρατική δικαιοσύνη είναι ανύπαρκτη ή αδύναμη. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η εκδίκηση δεν είναι προσωπική παρόρμηση, αλλά κοινωνική υποχρέωση.
Στην ιστορική της πορεία, η βεντέτα
ενσωματώνει την έννοια της «τιμής», μιας αξίας κεντρικής για τις
κοινωνίες που δεν βασίζονται αποκλειστικά σε θεσμικούς κανόνες, αλλά σε
άτυπα δίκτυα συγγένειας και αμοιβαίας υποχρέωσης (Peristiany, J. G.
(Ed.). (1965). Honour and Shame: The Values of Mediterranean Society.
University of Chicago Press). 
Η τιμή δεν ανήκει αποκλειστικά στο άτομο, αλλά στο σύνολο της οικογένειας ή της ομάδας· επομένως, η προσβολή προς ένα μέλος προσβάλλει ολόκληρη τη συλλογικότητα. Ο μηχανισμός της βεντέτας λειτουργεί έτσι ως μέσο αποκατάστασης της κοινωνικής ισορροπίας μέσα από την πράξη της αντεκδίκησης, η οποία αποδίδει ηθικά το «δίκαιο» εκεί όπου οι κρατικοί θεσμοί αποτυγχάνουν (Black-Michaud, J. (1975). Cohesive Force: Feud in the Mediterranean and the Middle East. Basil Blackwell).
Αν ανατρέξουμε ιστορικά, η βεντέτα εμφανίζεται ήδη στις πρώτες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Στις ομηρικές κοινωνίες, όπως περιγράφονται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, η τιμή και η εκδίκηση αποτελούν βασικά κίνητρα ανθρώπινης δράσης. Ο Ορέστης, που εκδικείται τον φόνο του πατέρα του Αγαμέμνονα, δεν ενεργεί μόνο από προσωπικό πάθος αλλά εκπληρώνει κοινωνικό καθήκον. Η βεντέτα εκεί αποτελεί ένα είδος «ηθικής οικονομίας», μέσω της οποίας αποκαθίσταται η διαταραγμένη ισορροπία (Moses Finley, Ο κόσμος του Οδυσσέα, 1954).
Στον Μεσαίωνα, ιδιαίτερα στην Ιταλία και τη Νότια Ευρώπη, η βεντέτα παίρνει οργανωμένη μορφή ανάμεσα σε οικογένειες ή φατρίες. Η ιστορία των Μοντέκι και Καπουλέτων, που απαθανατίστηκε από τον Σαίξπηρ, δεν είναι μυθοπλασία αλλά αντανάκλαση μιας ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας. Η εκδίκηση μεταξύ οικογενειών αποτελούσε τρόπο διατήρησης της ισορροπίας τιμής, ιδιαίτερα σε συνθήκες όπου η δημόσια εξουσία δεν μπορούσε να εγγυηθεί την απονομή δικαιοσύνης.
Στις μεσογειακές κοινωνίες, όπως η Μάνη, η Κρήτη ή η Σικελία, η βεντέτα απέκτησε διαχρονικά πολιτισμική σημασία. Εδώ η «ανδρεία» και η «τιμή» συνδέονται άρρηκτα με τη δυνατότητα του άνδρα να υπερασπιστεί την οικογένειά του. Η αποτυχία εκδίκησης θεωρείται κοινωνική ντροπή, ενώ η επιτυχής πράξη αποκατάστασης της τιμής ενισχύει το κύρος της οικογένειας. Έτσι, η βεντέτα δεν είναι μόνο μηχανισμός δικαιοσύνης αλλά και τρόπος παραγωγής ταυτότητας (https://www.columbia.edu/~pp143/histories%20of%20honor%20sh2.htm)
Η ανθρωπολογική μελέτη του φαινομένου αναδεικνύει ότι η βεντέτα δεν είναι απλώς κοινωνική παθολογία· είναι έκφραση μιας εναλλακτικής λογικής δικαιοσύνης, που στηρίζεται στην αμοιβαιότητα και στην κοινωνική αναγνώριση. Σύμφωνα με τον Max Gluckman (Gluckman, M. (1955). “The Peace in the Feud.” Past and Present), οι πρακτικές εκδίκησης, ακόμη και όταν φαίνονται βίαιες, λειτουργούν ως μέσα κοινωνικής συνοχής, καθώς όλοι οι συμμετέχοντες κατανοούν τους κανόνες που τις διέπουν. Μέσα από αυτή τη λογική, η βεντέτα δεν καταστρέφει τον κοινωνικό ιστό· αντιθέτως, τον επιβεβαιώνει, διατηρώντας τις ισορροπίες μεταξύ των ομάδων.
Στην ελληνική περίπτωση, οι ιστορικές συνθήκες (οθωμανική κυριαρχία, έλλειψη κρατικής εξουσίας, τοπικισμός) ενίσχυσαν τη διατήρηση τέτοιων συστημάτων δικαιοσύνης. Ειδικά στη Μάνη, η βεντέτα αποτέλεσε θεσμό σχεδόν «κανονιστικό», με αυστηρούς κανόνες, περιόδους ανακωχής και διαμεσολαβητές που προσπαθούσαν να αποτρέψουν την αιματοχυσία. Η εκδίκηση εδώ δεν προκύπτει από τυφλό πάθος, αλλά από ένα αίσθημα ηθικού καθήκοντος προς την οικογένεια και την κοινωνία (Campbell, J. K. (1964). Honour, Family and Patronage: A Study of Institutions and Moral Values in a Greek Mountain Community. Oxford University Press.)
Αυτό που καθιστά τη βεντέτα αντικείμενο ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος είναι ακριβώς η διπλή της φύση: αφενός πράξη βίας, αφετέρου κοινωνικά αποδεκτός θεσμός. Μέσα από τη μελέτη της, οι ανθρωπολόγοι επιχειρούν να κατανοήσουν πώς οι κοινωνίες δημιουργούν δικούς τους μηχανισμούς ρύθμισης της σύγκρουσης, ιδιαίτερα όταν το κράτος απουσιάζει. Στην ουσία, η βεντέτα λειτουργεί ως παρα-δικαιοσύνη, μια μορφή «τοπικού δικαίου» (M. Herzfeld, Η ποιητική του ανδρισμού: ανταγωνισμός και ταυτότητα σε ένα ορεινό χωριό της Κρήτης, εκδ. Αλεξάνδρεια ), που απορρέει από τις πολιτισμικές αξίες και όχι από θεσμοθετημένες αρχές.
Η ανθρωπολογική ανάλυση, επομένως, δεν προσεγγίζει τη βεντέτα ως εγκληματική συμπεριφορά, αλλά ως πολιτισμικό σύστημα. Στο πλαίσιο αυτό, η εκδίκηση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλέγμα νοημάτων που περιλαμβάνει την τιμή, τη ντροπή, τη συγγένεια, και την αλληλεγγύη. Οι σχέσεις αυτές δεν είναι απλές προσωπικές επιλογές, αλλά ενσωματωμένες κοινωνικές δομές. Ο Pierre Bourdieu στο Esquisse d’ une théorie de la pratique (1972), μιλώντας για το habitus και το συμβολικό κεφάλαιο , [Ο Bourdieu περιγράφει τo habitus (το οποίο μεταφράζεται από μερικούς συγγραφείς ως έξις και από άλλους ως διάθεση ή προδιάθεση) ως ένα σύστημα σχημάτων αντίληψης, σκέψης και δράσης τα οποία αποτελούν προϊόντα της ενεργής παρουσίας των εμπειριών του παρελθόντος, και παράγουν ατομικές και συλλογικές πρακτικές. Το habitus δηλαδή είναι μια δεύτερη φύση, ένας εσωτερικός ορίζοντας που εκδηλώνεται αυθόρμητα, ασυνείδητα και χωρίς πρόθεση], [το συμβολικό κεφάλαιο είναι το κύρος, η φήμη, η αναγνώριση και η αίγλη που συνδέονται με τα άλλα είδη κεφαλαίου (π.χ. οικονομικό, πολιτισμικό, κοινωνικό)] , μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς η τιμή και η εκδίκηση λειτουργούν ως μορφές «συμβολικής οικονομίας»· η πράξη εκδίκησης αποδίδει αξία στον φορέα της, ενισχύοντας το κύρος του μέσα στο πεδίο των κοινωνικών ανταγωνισμών.
Η βεντέτα, με άλλα λόγια, δεν είναι απλώς κοινωνική πρακτική, αλλά συμβολική πράξη που αναπαράγει την ίδια τη δομή της κοινότητας. Όπως έχει επισημάνει ο Μ.Herzfeld (Ανθρωπολογία μέσα από τον καθρέφτη: κριτική εθνογραφία της Ελλάδας και της Ευρώπης, εκδ. Αλεξάνδρεια), μέσα από τη βεντέτα αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαπραγματεύονται την τιμή, τη συγγένεια και τη συλλογική ταυτότητα, επιτελώντας έτσι μια μορφή κοινωνικού «διαλόγου» μέσω της βίας.
Η ανθρωπολογική ανάλυση της βεντέτας δεν περιορίζεται στην περιγραφή ενός συστήματος βίας, αλλά επιδιώκει να ερμηνεύσει τον πολιτισμικό και κοινωνικό της ρόλο. Η εκδίκηση και η τιμή, ως κεντρικές έννοιες, συνιστούν θεμέλια της κοινωνικής οργάνωσης στις παραδοσιακές μεσογειακές κοινωνίες. Οι θεωρητικοί που ασχολήθηκαν με το φαινόμενο—όπως οι Pitt-Rivers, Peristiany, Bourdieu, Gluckman και Herzfeld—έδειξαν ότι η βεντέτα αποτελεί έναν τρόπο «επικοινωνίας» μέσα από τον οποίο οι άνθρωποι ορίζουν την κοινωνική τους θέση, τη συλλογική τους ταυτότητα και τις ηθικές τους υποχρεώσεις.
Η συμβολή του Julian Pitt-Rivers υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση του πλαισίου ανάλυσης της τιμής και της ντροπής. Στη μελέτη του για την κοινότητα της Ανδαλουσίας, ο Pitt-Rivers περιγράφει την τιμή ως το επίκεντρο της κοινωνικής ζωής, ως μορφή «ηθικού κεφαλαίου» που καθορίζει το κύρος και την αξία του ατόμου μέσα στην ομάδα. Η τιμή, κατά τον ίδιο, είναι κοινωνικά παραγόμενη· δεν ανήκει στο άτομο αυτόνομα, αλλά επιβεβαιώνεται διαρκώς μέσω της αναγνώρισης από τους άλλους. Έτσι, η απώλεια ή η προσβολή της τιμής απαιτεί την πράξη της αποκατάστασης, που συχνά παίρνει τη μορφή της εκδίκησης. Στο πλαίσιο αυτό, η βεντέτα δεν είναι μια παρορμητική ή «πρωτόγονη» πράξη· είναι ένα πολιτισμικά κωδικοποιημένο μέσο επαναφοράς της κοινωνικής ισορροπίας.
Συμπληρωματικά, ο John G. Peristiany, μέσα από τη συλλογική του μελέτη Honour and Shame: The Values of Mediterranean Society, υποστήριξε ότι οι μεσογειακές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από ένα σύστημα αξιών βασισμένο στη διχοτομία «τιμή–ντροπή». Σε αυτό το αξιακό πλαίσιο, η τιμή συνδέεται με την κοινωνική επιβεβαίωση της ανδρικής υπόληψης, ενώ η ντροπή αποτελεί το αντίθετό της, την απώλεια κοινωνικής αξιοπρέπειας. Ο άνδρας οφείλει να προστατεύει την τιμή της οικογένειας, και ειδικότερα τη σεξουαλική τιμή των γυναικών της, καθώς αυτή καθορίζει τη φήμη του συνόλου. Η βεντέτα, επομένως, γίνεται το εργαλείο αποκατάστασης της χαμένης τιμής· πρόκειται για «τελετουργία της τιμής», η οποία καθορίζει τη θέση του ατόμου στο κοινωνικό σύστημα.
Στο έργο του Max Gluckman, η ανάλυση των συγκρούσεων στις αφρικανικές κοινωνίες προσφέρει ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο για την κατανόηση της βεντέτας. Ο Gluckman υποστηρίζει ότι οι κοινωνικές συγκρούσεις, ακόμα και οι αιματηρές, δεν αποτελούν σημάδι κοινωνικής αποσύνθεσης· αντίθετα, εκφράζουν μια δυναμική ισορροπία που διατηρεί το σύστημα ενωμένο. Υποστηρίζει ότι οι κανόνες που διέπουν τη βεντέτα περιορίζουν τη βία και καθορίζουν ποιος μπορεί να ενεργήσει, πότε και πώς. Επομένως, η βεντέτα δεν είναι άναρχη· είναι μια μορφή «κανόνων της εχθρότητας», που λειτουργούν ως εγγύηση κοινωνικής τάξης. Αυτή η ανάλυση βοήθησε τους μελετητές να δουν τη βεντέτα όχι ως αποτυχία του πολιτισμού, αλλά ως εναλλακτική έκφραση κοινωνικής οργάνωσης.[...................................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου