Black books matter

 

Είμαι η Έμυ Ντούρου, συντάκτρια του πολιτιστικού ενθέτου της εφημερίδας Documento. Από σήμερα θα τα λέμε κάθε Πέμπτη ηλεκτρονικά, μέσα από το νέο newsletter με θέμα το βιβλίο. Η νέα αυτή πρωτοβουλία δεν αφορά τις πρόσφατες εκδόσεις, ούτως ή άλλως τα βιβλία δεν είναι αγαθά με ημερομηνία λήξης, αλλά κείμενα και συγγραφείς που μας εμπνέουν με αφορμή την τρέχουσα επικαιρότητα ή απλώς επειδή θα θέλαμε να επανέλθουμε σε όσα έχουν καταγραφεί μέσα μας και μας έχουν διαμορφώσει. 

Στην πρώτη αυτή επικοινωνία μας θεώρησα ότι θα είχε ενδιαφέρον μια παρουσίαση έργων που αφορούν την καθημερινή ζωή και τους αγώνες για ίσα δικαιώματα των Αφροαμερικανών. Από την πρώτη στιγμή που έγινε γνωστή η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ στη Μινεάπολη στα αυτιά μου, όπως και στων περισσότερων φαντάζομαι, ήχησε ο λόγος του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ τον Αύγουστο του 1963 στο μνημείο Λίνκολν στην Ουάσινγκτον, μπροστά σε 200.000 ανθρώπους, διεκδικώντας την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων. Την ομιλία αυτή που αποτελεί σήμερα στοιχείο της εθνικής συνείδησης των Αμερικανών και παγκόσμιο σημείο αναφοράς στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα μπορεί κανείς να βρει online, ενώ υπάρχει μεταφρασμένη στα ελληνικά μαζί με άλλους σπουδαίους λόγους και κείμενα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στο βιβλίο «Έχω ένα όνειρο – Κείμενα και ομιλίες που άλλαξαν τον κόσμο» (Εκδόσεις Κοάν, μτφρ.: Αριάδνη Κοραή).

 

Η κόντρα με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Μπόλντουιν
 

Με κάθε αφορμή ο Μάλκολμ Χ –ο οποίος ήταν πολύ μακριά από τη φιλοσοφία της μη βίας που πρέσβευε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ– δεν έχανε την ευκαιρία να τον χαρακτηρίζει μπαρμπα-Θωμά του 20ού αιώνα. Για την ακρίβεια «έναν μοντέρνο ή θρήσκο μπαρμπα-Θωμά, που κάνει σήμερα ακριβώς το ίδιο που έκανε ο μπαρμπα-Θωμάς στη φυτεία, αφήνοντας τους νέγρους ανυπεράσπιστους μπροστά στις επιθέσεις της Κου Κλουξ Κλαν». H αυτοβιογραφία του, διά χειρός Άλεξ Χάλεϊ, με τίτλο «Μάλκολμ Χ – Αυτοβιογραφία» (Εκδόσεις Κουκκίδα, μτφρ.: Άγγελα Βερυκοκάκη-Αρτέμη), αποτελεί ένα σπουδαίο ντοκουμέντο όχι μόνο για τη δράση του αλλά και για τη ζωή των Αφροαμερικανών στην εποχή του. «Όταν η μητέρα μου ήταν έγκυος σ’ εμένα, όπως μου είπε αργότερα, μια ομάδα καβαλάρηδες της Κου Κλουξ Κλαν με κουκούλες έφτασαν μια νύχτα καλπάζοντας μέχρι το σπίτι μας, στην Ομάχα της Νεμπράσκα. Περικύκλωσαν το κτίριο και κραδαίνοντας τα πιστόλια και τα ντουφέκια τους φώναξαν τον πατέρα μου να βγει έξω» ξεκινάει η αφήγηση την οποία δεν μπορείς να αφήσεις από τα χέρια σου. 

Ενδιαφέρον έχει η αφήγηση του Χάλεϊ σχετικά με τη μέρα που ο Μάλκολμ Χ τον επισκέφθηκε στο σπίτι του την εποχή που είχε φτάσει στο κρίσιμο σταυροδρόμι της πορείας του, λίγες μέρες δηλαδή προτού ανακοινώσει επίσημα τη ρήξη του με τον Ελάιτζα Μουχάμαντ και την αποχώρησή του από το Έθνος του Ισλάμ. Ο συγγραφέας περιγράφει ότι όταν έφυγε ο Μάλκολμ Χ από το σπίτι του, η σύζυγός του είπε: «Ξέρεις ήταν σαν να παίρναμε το τσάι μας μ’ έναν μαύρο πάνθηρα». Ο Χάλεϊ περιγράφει πόσο τον ξάφνιασε αυτή η παρομοίωση και γράφει για εκείνον: «Κανένας άνθρωπος στην εποχή μας δεν προκάλεσε τόσο φόβο και τόσο μίσος στον λευκό όσο ο Μάλκολμ, γιατί σε αυτόν ο λευκός έβλεπε έναν αδυσώπητο εχθρό, κάποιον που δεν θα μπορούσε να τον εξαγοράσει με κανένα τίμημα – έναν άνθρωπο ανεπιφύλακτα αφοσιωμένο στην απελευθέρωση των μαύρων μέσα στην αμερικανική κοινωνία και όχι στην ενσωμάτωσή τους σ’ αυτήν». 

Σε αυτό το σημείο αξίζει αναφορά στο έργο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Άλεξ Χάλεϊ. Η αυτοβιογραφία του Μάλκολμ Χ, που εκδόθηκε το 1965, ήταν το πρώτο του βιβλίο. Τα επόμενα δώδεκα χρόνια τα πέρασε αναζητώντας στην Αφρική τις ρίζες της οικογένειας της μητέρας του, η οποία καταγόταν από σκλάβους που είχαν απαχθεί από δουλεμπόρους στην Γκάμπια. Η μακρόχρονη αυτή έρευνά του κατέληξε στο πολυδιαβασμένο βιβλίο «Ρίζες», το οποίο στη χώρα μας έχει να εκδοθεί πολλά χρόνια και θα ήταν ωραίο να συμβεί κάποια στιγμή, ενώ το 1977 μεταφέρθηκε σε τηλεοπτική σειρά, την οποία είχαμε δει και στην Ελλάδα μέσω της ΕΡΤ. 

Φίλος του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, του Μάλκολμ Χ και του Μέντγκαρ Ένβερς ήταν ο Τζέιμς Μπόλντουιν, το έργο του οποίου ήρθε στην επικαιρότητα μετά το ντοκιμαντέρ «Δεν είμαι ο νέγρος σου» του Αϊτινού Ραούλ Πεκ. Το τελευταίο βιβλίο του Μπόλντουιν θα ήταν αφιερωμένο σε αυτές τις τρεις προσωπικότητες με τίτλο «Remember this house», το οποίο έμεινε ανολοκλήρωτο. Τις σημειώσεις που κρατούσε για τη συγγραφή του βιβλίου τις εμπιστεύτηκε η αδερφή του στον Ραούλ Πεκ, ο οποίος εκτός από το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ επέλεξε κάποιες για μια έκδοση που στα ελληνικά κυκλοφόρησε πριν από μήνες με τον τίτλο «Δεν είμαι ο νέγρος σου – Μια ταινία του Raoul Peck» (Εκδόσεις Πόλις, μτφρ.: Ισμήνη Θεοδωροπούλου). Από τις ίδιες εκδόσεις σε μετάφραση Χρήστου Οικονόμου κυκλοφορεί εδώ και καιρό το «Κουαρτέτο του Χάρλεμ», ένα από τα ωραιότερα έργα του Μπόλντουιν, με θέμα τη σάγκα μιας οικογένειας με φόντο τη ρατσιστική μεταπολεμική Αμερική και τον αγώνα των Αφροαμερικανών για ίσες ευκαιρίες την εποχή του πολιτικού και κοινωνικού αναβρασμού.

Ο αόρατος άνθρωπος και τα γκέτο
 

«Είμαι ένας αόρατος άνθρωπος. Οχι, δεν είμαι φάντασμα από εκείνα που στοίχειωναν τον Εντγκαρ Αλαν Πόε ούτε είμαι κανένα από εκείνα τα εκτοπλάσματα του Χόλιγουντ […] Είμαι αόρατος απλώς επειδή οι άνθρωποι αρνούνται να με δουν». Ετσι ξεκινάει το κλασικό πλέον μυθιστόρημα του Ραλφ Έλισον «Αόρατος άνθρωπος» που κυκλοφόρησε στην Αμερική από τις εκδόσεις Random House το 1952 –περίοδος μετάλλαξης για την αμερικανική κοινωνία– και περιγράφει τις περιπέτειες ενός νεαρού Αφροαμερικανού που περνάει απαρατήρητος λόγω του χρώματός του. Ενα μυθιστόρημα-ορόσημο του 20ού αιώνα (απέσπασε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας ΗΠΑ το 1953) πάνω στην αναζήτηση ταυτότητας, την Αμερική των φυλετικών διακρίσεων και στις σχέσεις της μαύρης κοινότητας με τον μαρξισμό (εκδόσεις Κέδρος, μτφρ.: Αγορίτσα Μπακοδήμου).

Πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι εικόνες που μεταφέρει από τα γκέτο της Νέας Υόρκης των τελών της δεκαετίας του 1960, ο  Γκιλ Σκοτ-Χέρον, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ένας από τους ανθρώπους που με την ποίηση και τη μουσική τους προσπάθησαν να αλλάξουν τον κόσμο την εποχή που γιγαντωνόταν το κίνημα για τα δικαιώματα των μαύρων στην Αμερική. Το άκρως πολιτικό έργο του, στο οποίο συνδυάζει την ποίηση της διαμαρτυρίας με τα μπλουζ, θεωρείται από εκείνα που επηρέασαν καθοριστικά τη ραπ μουσική. Στο βιβλίο του «Το αρπακτικό» (Εκδόσεις Βακχικόν, μτφρ.: Βασίλη Κοντόπουλου) χρησιμοποιεί προσχηματικά την υπόθεση της δολοφονίας ενός δεκαοχτάχρονου ντίλερ ναρκωτικών για να μιλήσει για την άγρια εισβολή των σκληρών ναρκωτικών στις φτωχογειτονιές και τις συγκρούσεις μεταξύ των συμμοριών των Αφροαμερικανών και των Πορτορικανών τις χρονιές που έβραζε ο κόσμος. Ταυτόχρονα καταγράφει τον τρόπο που επηρέασαν τα κινήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα την εξέλιξη της μαύρης κοινότητας.

Κράτησα για το τέλος την αγαπημένη Τόνι Μόρισον και την «Τζαζ» (Εκδόσεις Νεφέλη, μτφρ.: Κατερίνα Σχινά), το βιβλίο που της χάρισε το Νόμπελ το οποίο κατά γενική ομολογία θα έπρεπε να της έχει δοθεί ακόμη πιο πριν με την «Αγαπημένη». Η ιστορία αφορά τον φόνο μιας νεαρής γυναίκας από τον εραστή της, έναν μεσόκοπο πωλητή καλλυντικών. Η τραγική αυτή ιστορία εκτυλίσσεται στο Χάρλεμ του μεσοπολέμου και η Μόρισον απλώνει το μωσαϊκό της ζωής των Αφροαμερικανών οι οποίοι προσπαθούν να επιβιώσουν σε έναν κόσμο που διαρκώς ξύνει τα νωπά τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος.