Anatole France: «Το βιβλίο του βιβλιόφιλου»
Ανθούλα Δανιήλ*
Το βιβλίο του βιβλιόφιλου
Anatole France
μετάφραση: Νίκος Ταγκούλης
Πληθώρα
70 σελ.
ISBN 978-960-8203-54-9
Τιμή €6,00
Anatole France
μετάφραση: Νίκος Ταγκούλης
Πληθώρα
70 σελ.
ISBN 978-960-8203-54-9
Τιμή €6,00
Ένας εκδότης συμμετέχει στη διαδικασία μετασχηματισμού της κοινωνίας και είναι ενεργός διαμορφωτής της εποχής του. Τούτο έγινε αισθητό από την εποχή του Διαφωτισμού. Παράδειγμα η έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας.
Η παραπάνω ρήση είναι το απάνθισμα του νοήματος αυτού του μικρού, αλλά πολύ σημαντικού βιβλίου, του Anatole France, που φέρει τον τίτλο Το βιβλίο του βιβλιόφιλου. Το βιβλίο αποδόθηκε αρχικά στον εκδότη Alphonse Lemerre, αλλά οι πληροφορίες, από το μέλλον για κείνους, από το παρελθόν για μας, λένε την αλήθεια. Πρόκειται για προγραμματικό κείμενο πάνω στην αισθητική και τη φιλοσοφία των εκδόσεων Lemerre και πρωτοεκδόθηκε στις 23 Μαρτίου 1874, για να μυήσει το κοινό στα μυστήρια των βιβλιοφιλικών εκδόσεων. Το εξώφυλλο κοσμεί ένας άνδρας με φτυάρι, το μότο «Fac et spera» (να πράττεις και να ελπίζεις), το όνομα του εκδότη και χωρίς όνομα συγγραφέα. Αρχικά αποδόθηκε στον εκδότη, που έκανε και τις διορθώσεις στην επανέκδοσή του. Όμως, χειρόγραφο του Anatole France βάζει τα πράγματα στη σωστή τους θέση. Το γεγονός είναι ότι ο Alphonse Lemerre δεν δίστασε σε δύσκολους καιρούς να πάει κόντρα στα φτηνά βιβλία και να προσφέρει αξιόλογες εκδόσεις.
Ο Ανατόλ Φρανς στο κείμενό του συνοψίζει τους αισθητικούς και τεχνικούς κανόνες, στους οποίους πρέπει να υπακούει μια έκδοση με καλαισθησία και υψηλό γούστο. Έτσι με αυτό το βιβλίο, συγγραφέας και εκδότης αποτίουν τιμή στους τεχνίτες, στοιχειοθέτες, χαράκτες, χαρτοποιό και βιβλιοδέτη, οι οποίοι υπηρετούν μια τέχνη που υποχωρεί μπροστά στην επέλαση της βιομηχανικής τεχνικής. Με άλλα λόγια, το κείμενο αυτό είναι εγκώμιο της χειροποίητης τυπογραφίας και «κατηγορώ» στον ευτελισμό του βιβλίου. Διότι το βιβλίο είναι και αισθητικό γεγονός και έργο τέχνης και, κυρίως, εμπορικό προϊόν.
Το εκδοτικό ντεμπούτο του Lemerre θα γίνει με τους νέους ποιητές, τους Παρνασσιστές, και σιγά σιγά θα εκδώσει τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της γαλλικής λογοτεχνίας. Δικαίως, έχει αποκληθεί «πρίγκιπας των εκδόσεων». Αυτά και πολλά άλλα ενδιαφέροντα μας λέει ο μεταφραστής στο Σημείωμά του. Ο ίδιος ο Lemerre, στο δικό του Εκδοτικό Σημείωμα, ενημερώνει τους αναγνώστες του ότι σκοπεύει να εκδώσει παλαιότερα κείμενα, επειδή τα κείμενα αυτά έχουν ιδιαίτερες δυσκολίες και, φυσικά, θα περιγράψει λεπτομερώς όλα τα βήματα, μέχρι το δοκίμιο να γίνει βιβλίο.
Το κυρίως κείμενο έχει τα εξής πέντε μέρη: «Το κείμενο», «Η εκτύπωση», «Ο διάκοσμος», «Το χαρτί», «Η βιβλιοδεσία».
Αρχή πρώτη είναι η αποκατάσταση του κειμένου με τη συνεργασία ειδικών φιλολόγων και λογίων. Η ορθογραφία, ο τονισμός, η στίξη έχουν τη σημασία τους, γιατί αποτελούν τη φυσιογνωμία του συγγραφέα. Η διπλή εγγραφή μιας λέξης, σε συγγραφείς του 16ου και 17ου αιώνα, συνιστά μαρτυρία αναποφασιστικότητας της γαλλικής ορθογραφίας, κάτι που δεν απασχόλησε τους κλασικούς, απασχόλησε όμως τους νεότερους.
Ο Ανατόλ Φρανς στο κείμενό του συνοψίζει τους αισθητικούς και τεχνικούς κανόνες, στους οποίους πρέπει να υπακούει μια έκδοση με καλαισθησία και υψηλό γούστο.Από τους μεγάλους συγγραφείς, ο Ρασίν συνιστά παράδειγμα σχολαστικότητας, λόγω του διαβάσματος πάλι και πάλι των θεατρικών του δοκιμίων, πριν από την τύπωση. Το πλήθος των παροραμάτων του Λα Φοντέν δείχνει ότι τα διόρθωνε συνεχώς. Ο Μολιέρος μπορεί να αδιαφορούσε αν τα κείμενά του θα δημοσιευτούν, όμως φρόντιζε να εκδοθούν σωστά. Ο Μοντέν, όπως και άλλοι, διόρθωναν και εμπλούτιζαν το κείμενό τους μέχρι να το παραδώσουν οριστικά για τύπωμα. Και μια και ο λόγος για τον Μοντέν, η επανέκδοση των έργων του έγινε, αφού απαλείφτηκαν 30.000 λάθη. Όσο οι συγγραφείς είναι εν ζωή, διορθώνουν οι ίδιοι τα κείμενά τους, όμως αν έχουν πεθάνει τι γίνεται; Π.χ. από ένα κεφάλαιο του Ραμπελέ έλειπαν εννέα γραμμές, επειδή δεν αντιπαρέβαλε κανείς το κείμενο με το χειρόγραφο. Όσον αφορά τις υποσημειώσεις, καλό είναι να βρίσκονται όλες στο τέλος και όχι στη σελίδα, με το σκεπτικό ότι αποσπούν το πνεύμα του αναγνώστη από το καθαυτό κείμενο.
Στην ενότητα «Η εκτύπωση», θα γίνει λόγος για τη γραμματοσειρά. Η Ελζεβίρ, της γνωστής οικογένειας εκτυπωτών από την Ολλανδία, είναι μία εξαιρετική περίπτωση. Ο Louis Elzevir από τα τέλη του 16ου αιώνα διέκρινε το u από το i, το ν και το j. Ωστόσο, τα τυπογραφικά στοιχεία Elzevir ήταν γνωστά από τα 1550. Στα 1855 ο Perrin βρήκε μήτρες του 16ου αιώνα στα χυτήρια της Λιόν. Σε παλιά χυτήρια ανέτρεξε και ο Claye για να ανακαλύψει ότι οι παλιές μήτρες από χαλκό έγιναν κέρματα, τον καιρό της Επανάστασης.
____________________________________________________
info:
Γραμματοσειρά Elzevir
Elzevir είναι το όνομα μιας περίφημης Ολλανδικής οικογένειας που
ασχολήθηκαν με την πώληση, έκδοση και εκτύπωση βιβλίων κατά τον 17ο και
αρχές του 18ου αιώνα. Η σειρά "Elzevirs" (μεγέθους χαρτιού duodecimo
17,5Χ20 cm, 24 σελίδων) έγινε διάσημη στους βιβλιόφιλους, οι οποίοι
επιδίωκαν να αποκτήσουν κάθε φορά τα πιο νέα αντίγραφα αυτών των
μικροσκοπικών βιβλίων.
Οι ίδιοι δημιούργησαν τα τυπογραφικά στοιχεία Ελζεβίρ που είναι γνωστά στη σύγχρονη τυπογραφία ως Rοmain. Υποστηρίζεται ακόμη ότι για τη δημιουργία τους βοήθησε ο ζωγράφος Van Dyck, χαράζοντας εκ νέου τα γράμματα που είχε δημιουργήσει ο Garamont. Από σχεδιαστική άποψη τα γράμματα αυτά χαρακτηρίζονται από τριγωνικά πέλματα (πατούρες). Τα πέλματα που χαρακτηρίζουν τα λατινικά ανισοπαχή αλφάβητα προέρχονται από τις ρωμαϊκές επιγραφές και τα χειρόγραφα των λογίων του 8ου-12ου αιώνα, όταν διαμορφώθηκε η λατινική γραφή με τη μορφή που έχει σήμερα.
Τα λατινικά Ελζεβίρ είναι οι πιο κομψοί χαρακτήρες και θυμίζουν την καμπυλόγραμμη λατινική γραφή που μένει πιστή στην καλλιγραφία της ιταλικής αναγέννησης. Τα ελληνικά Ελζεβίρ του τέλους του 19ου αιώνα έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τα λατινικά, με μόνη τη διαφορά ότι δεν έχουν πέλματα.
Η ελληνική γραφή, κατ' εξοχήν γραμμική, από τις κλασικές επιγραφές ως τα χειρόγραφα του 14ου αιώνα δεν έχει πέλματα. Αυτό το γνώριζαν οι ευρωπαίοι χαράκτες του 19ου αιώνα που σχεδίασαν τα ελληνικά Ελζεβίρ ή τα Didot που θυμίζουν τα λατινικά πλάγια (italiques).
______________________________________________________
Η διαμόρφωση της σελίδας και τα περιθώριά της έχει τους κανόνες της. Δεν είναι ωραία μια μεγάλη σελίδα με ένα μικρό κείμενο στη μέση· μοιάζει με ένα νησί χαμένο στον ωκεανό της λευκής σελίδας. Το χαρτί ολλανδικό, γουάτμαν, σινικό, το μελάνι, η συχνότητα ανανέωσης των τυπογραφικών στοιχείων, η χειροκίνητη πρέσα για τις εκδόσεις πολυτελείας και πάρα πολλά άλλα μυστικά υπάγονται στη μέριμνα του εκδότη που αγρυπνά, μέχρι να πει το «τυπωθήτω». Μετά, έρχεται ο βιβλιοδέτης, να στεγνώσει, να στιλβώσει, να διπλώσει με ακρίβεια, να κόψει και να βιβλιοδέσει, κάτι που απαιτεί μεγάλη προσοχή και πείρα.
Επόμενο στάδιο είναι ο «Διάκοσμος». Επιλογή ροζετών, βινιετών, διακοσμημένα γράμματα, όλα στοχεύουν στην ωραία εικόνα του βιβλίου, προδίδουν το προσωπικό ταλέντο αλλά και το στιλ μιας εποχής. Δείγματα εξαιρετικά το Gil Blas με ξυλογραφίες Gigoux και το Paulet Virginie με εικονογράφηση έργο τέχνης. Ο 16ος είναι ο αιώνας του τυπογραφικού διάκοσμου, ο 17ος των μεγάλων έργων, επικεφαλίδων και πορτρέτων, ο 18ος του ροκοκό. Επί Λουδοβίκου XV, οι μικρές βινιέτες δίνουν την ευκαιρία σε πολλούς μάστορες του είδους να αναδείξουν το ταλέντο τους. Οπωσδήποτε απαιτείται πνεύμα εναρμόνισης της εικόνας με το κείμενο.
Το χαρτί μπορεί να είναι από βαμβάκι – ολλανδικό, ανθεκτικό και ηχηρό, ολίγον μπλε και ολίγον τραχύ, από κάνναβη ή λινάρι που παρασκευάζεται στo χέρι à la forme. Και είναι πολλά τα είδη του χαρτιού, καθώς πολλοί και εκείνοι που ανέδειξαν το είδος σε καλλιτεχνικό και έκαναν το χειροποίητο βιβλίο έργο τέχνης.
Η βιβλιοδεσία είναι και αυτή μια τέχνη που απαιτεί υπομονή. Συχνά θέλει έναν χρόνο για να στεγνώσει καλά ένα βιβλίο και έπειτα θέλει έναν καλό βιβλιοδέτη και, τέλος, ένα καλό ράψιμο «επί των νεύρων». Τα περιθώρια του βιβλίου είναι ό,τι το κάδρο σε έναν πίνακα. Οι αριστοτεχνικές βιβλιοδεσίες γίνονται με μαροκινό δέρμα. Τελευταίο μένει το χρύσωμα, το οποίο επιβλέπεται από καθ’ ύλην αρμόδιο καλλιτέχνη-επιχρυσωτή. Και είναι τέτοιο το αποτέλεσμα ώστε, ένα καλά επιχρυσωμένο βιβλίο, στα χέρια της Mary Stewart, να μπορεί να παραβληθεί με την κοσμηματοθήκη της και το κόστος του να ξεφεύγει από οποιαδήποτε οικονομική εκτίμηση.
Το
βιβλίο του βιβλιόφιλου είναι μικρό, γραμμένο από τον Ανατόλ Φρανς,
γεμάτο πληροφορίες που δεν υποψιαζόμαστε και ονόματα συγγραφέων,
εκδοτών, καλλιτεχνών και δεκάδων επαγγελματιών, που ανασύρονται από την
αφάνεια και προβάλλονται με το έργο τους. Ένα βιβλίο γραμμένο για τους
βιβλιόφιλους και τους συλλέκτες, τους εραστές του εξαιρετικού και του
σπάνιου, δοσμένο στα ελληνικά με αγάπη από τον Νίκο Ταγκούλη.
*Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου