Για τον ακατάταχτο μοντερνιστή ποιητή Τάκη Παπατσώνη

 

Τάκης Παπατσώνης : τα εις εμαυτόν

Τάκης Παπατσώνης - Βικιπαίδεια

(1895-1976)

Τ' ἀγαπημένα, τὰ ὀρθάνοιχτα χρόνια τῆς ζωῆς μου

ποὺ τὰ σφαλήσανε στὴν ἄπνοια καὶ τὴν καταχνιά,

—ὅ,τι μὲ στέρησαν, ποῦ νὰ τὰ ξαναβρῶ;

Προσπάθησα μὲ τὶς ἀφαίρεσες ν' ἀναπληρώσω

ἁρμύρες, ἄστρα, δέντρα, πολιτεῖες·

ἦρθε καὶ μὲ συντρόφεψε ἡ Μελέτη:

σκληρὴ κι' αὐτή, μοῦ φώτισε τὸ τὶ ἔχω χάσει.

Προσπάθειες μάταιες, φτωχικές, πῶς θ' ἀναπλήρωνεν

ὁ θάνατος τὴ ζωή, κι' οἱ ξεραΐλες,

πλούσια χλωρίδα τῶν καλῶν καιρῶν;

μὴν «οἱ νεκροὶ ἀναστήνονται κι' αἰνέσουσί σε;»

Κλείσθηκα καὶ μονώθηκα μὲ τὴν ἀγάπη,

τὴ βαθύρριζη ἀγάπη τὴν πολὺ πιστὴ

κι' ἦταν πηγάδι ἀστέρευτο ἡ εὐφροσύνη,

μ' ἔγνιες, μὲ μέριμνες καὶ μὲ στοργές,

σύνεργα ποὺ γεμίζανε τοὺς ἀδειασμένους

κι' ἀμελημένους χώρους μιᾶς ἄθλιας ψυχῆς.

Ἀλλὰ ἦρθαν καὶ τὰ κόψανε τὰ νήματα,

μοῦ στρέβλωσαν τὴν ἁρμονία καὶ τῆς ἀγάπης,

οὔτε αὐτὴν δὲν μοῦ ἀφῆκαν, μάταιες οἱ ἔγνιες,

κούφιες βγῆκαν οἱ μακρόσυρτες προσευχές.

Καὶ τάχα τώρα ποιά πλέον προσμονή,

ἢ ποιά στροφὴ θὰ μοῦ ἀποδώσει ὅ,τι ἀφαιρέθη;

Καὶ τὸ ἄδικο ποὺ μούγινε, ποιά μοῖρα,

τὸ ἄδικο, ποὺ εἶναι τόσο μυθικὰ μεγάλο,

θὰ βγάλει κέλευσμα νὰν τὸ ἀστερώσει,

γιὰ νὰν τὸ βλέπουν οἱ μελλούμενοι στὶς νύχτες τους

καὶ ν' ἀνακράζουν «βλέπεις τοῦτα τ' ἄστρα,

»μόλις θεατά, μὲ τὰ στριμμένα σχήματα;

»Εἶναι ἡ σφραγίδα τῆς δυστυχίας κάποιου Παπατσώνη,

»πού τόσο ὑπόφερε, τότε ποὺ μάχονταν ὅλοι οἱ ἀνθρῶποι,

»χρόνια κλεισμένος στὸν περίβολο τῆς μάντρας του,

»χτυπημένος ἀπὸ βολίδα τοῦ κακοῦ.

»Τοῦ Παπατσώνη, ποὺ ἔχασε τὰ ὡραῖα του χρόνια.

 

Ο ερωτικός ασκητισμός του Τ.Κ. Παπατσώνη

Συντάκτης:  Χρήστος Βασματζίδης

Πηγή: efsyn.gr

---

Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης προσθέτει δύο μελέτες στην αυξανόμενη πλέον βιβλιογραφία και αρθρογραφία (βλ. αφιέρωμα του Ανοιχτού Βιβλίου της 28.4.2018) για τον ποιητή Τ.Κ. Παπατσώνη. Ο μικρός τόμος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις φέρει τον τίτλο «Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα» και τον υπότιτλο «Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη».
Η πρώτη μελέτη αφορά την ενότητα «Αρχή Σοφίας» του τόμου ποιημάτων που εξέδωσε ο ποιητής υπό τον τίτλο «Εκλογή Α'» το έτος 1934 (εκδ. Κασταλία), δηλαδή είκοσι χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση παλαιότερων ποιημάτων που επιλέγει να περιλάβει στον τόμο αυτό. Τριάντα χρόνια αργότερα εκδίδεται η «Εκλογή Β'», ενώ σήμερα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ικαρος ο συγκεντρωτικός τόμος των εκδοθέντων ποιημάτων του «Εκλογή Α' - ursa minor - Εκλογή Β'».
Σταύρος Ζουμπουλάκης «Αρχή Σοφίας και κατακόκκινα όνειρα. Πίστη και έρωτας στον Τ.Κ. Παπατσώνη» Πόλις, 2018 Σελ. 80 |
Η πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι να ασχοληθεί με το πρωτείο της γραφής του ποιητή σε ελεύθερο στίχο και τη συμβολή του στον μοντερνισμό, που αναγνωρίστηκε ήδη από την πρώτη επίσημη κριτική στη Νέα Εστία του Κλέωνος Παράσχου το 1934 και συνεχίστηκε από τον Γ. Π. Σαββίδη, τον Ν. Φωκά και τον Ν. Βαγενά. Δεν εμμένει στις γραμματολογικές επισημάνσεις, αλλά εισχωρεί στην ερμηνευτική της ποιητικής του και στην ουσιαστική πρόσληψη του έργου του. Και γίνεται σαφής όταν λέει «εκείνο που κατεξοχήν εμποδίζει την επαφή με το έργο του Παπατσώνη είναι η θρησκευτική θεματολογία του, πολύ περισσότερο μάλιστα που συνδέεται με τη λατινική χριστιανοσύνη και την Καθολική Εκκλησία».
Ακόμη και όταν ο ίδιος ο ποιητής στο άρθρο του «Ο υπερρεαλισμός κι εγώ» (Τα Νέα Γράμματα, τχ. 5-6, Ιούλιος 1945) ισχυρίζεται ότι αισθάνεται κοντά στον υπερρεαλισμό, αλλά η παρεξήγηση του χαρακτηρισμού της ποίησής του ως θρησκευτικής ή νεοχριστιανικής είναι υπεύθυνη για την αδυσώπητη διαφορά του με αυτόν, όσον αφορά τουλάχιστον τις κριτικές κατατάξεις, ο Ζουμπουλάκης επιμένει ότι η ποίηση του Παπατσώνη είναι απ’ την αρχή μέχρι το τέλος ποίηση θρησκευτική, καθολικής μάλιστα εμπνεύσεως, όχι μόνο για τη θεματική της αλλά και για το συνολικό πνεύμα που τη διαπνέει.
Τον συγγραφέα τον ενδιαφέρει να αναδείξει τη θρησκευτικότητα του ποιητή και όχι την κατάταξή του σε κάποιο δόγμα (όπως έκαναν παλιότερα ο Ν. Χουρδάκης ή ο Μ. Μουντές, που προσπάθησαν να τον εντάξουν στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση με τα κείμενά τους στον τιμητικό τόμο από τα «Τετράδια Ευθύνης» ο πρώτος και στο περιοδικό «Η Λέξη» τχ. 347/1984, με τίτλο «Η θεία δωρεά» ο δεύτερος), γι’ αυτό και μιλά για «ποίηση Καθολικής εμπνεύσεως» ή για «θρησκευτικό ποιητή Καθολικής παιδείας».
Η θρησκευτική συνείδηση του Παπατσώνη είναι ενωτική και οικουμενική, καθώς ήταν προσηλωμένος σ’ όλη του τη ζωή του στην ιδέα της ένωσης των Εκκλησιών. Για τον συγγραφέα η θρησκευτικότητα στο ποιητικό σώμα της ενότητας «Αρχή Σοφίας» εκφράζεται αφενός με την ιερή αγωνία της μετ’ έρωτος αναζήτησης της Αλήθειας, αφετέρου με την ιδέα της «θεολογικής χαράς» και της ευφροσύνης, παραθέτοντας μάλιστα ένα απόσπασμα από κριτικό σημείωμα του Κ.Θ. Δημαρά που δημοσιεύτηκε το 1935 με την επισημείωση ότι το κείμενο αυτό έχει αγνοηθεί (και έχει δίκιο) από την περί Παπατσώνη συζήτηση.
Στην ερμηνευτική ανάλυση του προοιμιακού ποιήματος της «Εκλογής Α'» με τίτλο «Σχήμα», ο συγγραφέας δοκιμάζει τη σύνδεση με το καθολικό «schema» και την έννοια αυτού, επισημαίνοντας: «Ισως με αυτήν την έννοια πρέπει να εννοήσουμε τον τίτλο: Η πρόταση είναι απλή: η ποίηση είναι αξεχώριστη με την Αλήθεια. Αυτή την Αλήθεια, που ταυτίζεται με τον Θεό, θα τη βρει όποιος τη ζητάει (ὁ ζητῶν εὑρίσκει, Μτ 7:8), όποιος περάσει μέσα από τη Μεγάλη Νύχτα».
Αλλά το «Σχήμα» κρύβει και μια άλλη όψη της ποιητικής του Παπατσώνη, την ερωτική, καθώς λέει ότι την Αλήθεια «ψάχνεις μ’ έρωτα και μανία να τήνε βρεις». Ο έρωτας είναι το αντικείμενο της δεύτερης μελέτης του Ζουμπουλάκη, ο οποίος επιχειρεί μια προσέγγιση στο έργο του Παπατσώνη με τίτλο «Ασκηση στον Αθω», που εκδόθηκε το 1963 (Εκδόσεις Ικαρος). Η «Ασκηση στον Αθω» γράφεται στις Καρυές το 1927 όταν ο Παπατσώνης επισκέφθηκε το Αγιο Ορος σε ηλικία τριάντα δύο ετών.
Ο ποιητής έρχεται στο Ορος, όπως φαίνεται, μετά το τέλος ενός έρωτα άσαρκου και ανομολόγητου· πραγματικού ή φανταστικού, δεν προσδιορίζεται. Συνθέτει το έργο «σε κατάσταση ασταμάτητης έκστασης και σχεδόν πάντοτε έξαλλης», συνομιλώντας με τον Λέοντα Σεστόφ και τον Πολ Κλοντέλ για τη σχέση του έρωτα με τον ασκητισμό και με τον θάνατο. Εμπνέεται την ιδανική αγαπημένη του από την ηρωίδα του Κλοντέλ, στο θεατρικό έργο του Μηνύματος προς τη Μαρία, τη Βιολέν, που φόρεσε τη μοναστική dalmatica για να απαρνηθεί τα εγκόσμια.
Ο ίδιος φαίνεται να ταυτίζεται με τον έτερο ήρωα του έργου, τον αρχιτέκτονα Πιερ ντε Κραόν, που απομακρύνεται από το βίαιο πάθος του για τη Βιολέν και πηγαίνει να χτίσει μια μεγάλη εκκλησία στη Ρενς, αναζητώντας τη συγχώρεση. Ο συγγραφέας συσχετίζει τους αναχωρητισμούς: «Ο ένας, ο αρχιτέκτονας, πηγαίνει να οικοδομήσει εκκλησία, ο άλλος, ο ποιητής, πηγαίνει σε μοναστική πολιτεία». Μα μήπως και ο ποιητής δεν θεωρεί αυτά τα δύο, τον έρωτα και τον ασκητισμό, «θείες μανίες»;
Μήπως δεν είναι «το ίδιο προβόδισμα για το Θάνατο τον απλωτό οι Ερώτοι και οι όρκοι του Ασκητισμού»; Η ουσία της Ασκησης του Παπατσώνη είναι ότι «βλέπει τον έρωτα ασκητικά και τον ασκητισμό ερωτικά». Ο έρωτας είναι η εκούσια αυτοθανάτωση, η απώλεια του εγώ, ο αφανισμός από την πραγματικότητα και την εμπειρία, το πέρασμα μέσω του ζωηφόρου θανάτου σε μιαν Αλλη Ζωή.
Ο Παπατσώνης, στην κατακλείδα της μελέτης του «Συμβολή σε κριτική του έργου του κ. Καβάφη», παραδεχόμενος τις τρεις κηλίδες, όπως τις λέει, που διακρίνονται στο έργο του, δηλαδή την ψυχαναλυτική μέθοδο, τη θρησκευτικότητα και τα λατινικά, καταλήγει ότι η έννοια της θρησκευτικότητας είναι παράλληλη προς την ερωτική έννοια. «Ενας μικρός τοίχος τις χωρίζει. Ολη η πάλη του χριστιανισμού έγκειται να τραβήξει τον ερωτισμό των ανθρώπων σε άλλη σφαίρα. Να πηδηχθή ο τοίχος. Το πλήρωμα των δύο εννοιών είνε οι εσωτερικοί άνθρωποι, δηλαδή οι άνθρωποι».
Το δεύτερο κείμενο του μικρού τόμου για την «Ασκηση στον Αθω» αξίζει να σημειωθεί ότι αποτέλεσε την εισήγηση του συγγραφέα σε συνέδριο που έλαβε χώρα στις 9 Μαΐου 2017 στα Γιάννενα από το Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Είναι το πρώτο συνέδριο που έγινε για τον Παπατσώνη από ελληνικό πανεπιστημιακό ίδρυμα.
Κάτι φαίνεται να αλλάζει στις «Τύχες Παπατσώνη» (Εποχή, 3.1.2016), που έγραφε η Μάρη Θεοδοσοπούλου. Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης με αυτή την έκδοση δεν συμβάλλει μόνο στην έρευνα για το έργο του θρησκευτικού ποιητή, μεγάλο μέρος του οποίου παραμένει αθησαύριστο, αλλά επισημαίνει στον αναγνώστη τους αναγκαίους τρόπους πρόσληψης για την κατανόησή του.
 Έντυπη έκδοση Εφ.Συντακτών
Επιμέλεια κειμένου: Μισέλ Φάις