Η συλλογή των λέξεων: Για ένα λεξικό του Καβάφη

Πηγή: Ενθέματα της Αυγής, 3 Απριλίου 2016 

της Κατερίνας Γκίκα

«Την δουλειά την έκαμα χωρίς να με δώση κανέναν κόπο. Με ήταν μάλιστα διασκέδασις. Οσάκις διάβαζα ένα βιβλίο, όταν συναντούσα καμμιά λέξι όχι μόνον σπάνια, αλλά και όμορφη ή χρήσιμη, την εσημείωνα αμέσως».[1]

Οδυσσέας Γαληνός-Παπαρούνης (Wu Design Lab), «Kουβέντες στοιβαγμένες μέσα του», 2012 (το έργο απαρτίζεται από στίχους
ή λέξεις 166 ποιημάτων του Κ.Π. Καβαφη) Πήγη:http://www.designmag.gr

Αυτά γράφει, ανάμεσα σε άλλα, ο Καβάφης στο Σχεδίασμα εισαγωγής που συνόδευε μια Συλλογή λέξεων που είχε κάνει. Σημείωνε σε «χαρτάκια» λήμματα και ερμηνείες, αντέγραφε διαφωτιστικά παραθέματα, συμπλήρωνε με τα δελτία αυτά ένα λεξικό και, όταν εκείνο υπερχείλισε, τα τακτοποίησε ξεχωριστά, με σειρά αλφαβητική. Η ξεγνοιασιά, η ευκολία της πράξης, η χαρά, τα δύσκολα έργα σαν έργα σχόλης, η sprezzatura που αποπνέει αυτό το μικρό κείμενο ίσως να θεώρησε πως δεν θα είναι συγγνωστά· και το συγκεκριμένο χωρίο το διέγραψε, ίσως και γιατί δεν είχε ισχύ για όλη τη συλλογή, ή ταιριαστά με όσα ξέρουμε πως σκεφτόταν ο Καβάφης για την υποδοχή που έχει η απουσία σοβαροφάνειας: «Δυσκολεύει τες δουλειές. […] Όλα τα πράγματα είναι προβλήματα και δυσκολίες για την αγραμματοσύνη τους και για την κουταμάρα τους. […] Γι’ αυτό κ’ εγώ καταγίνομαι στους πολλούς να παρουσιάζω σοβαρήν όψι. Hύρα πως μεγάλως με διευκολύνει τες υποθέσεις μου. Eσωτερικώς γελώ και αστειεύομαι πολύ».[2]

Από τη ζωή των λέξεων

Για έναν απλό αναγνώστη σήμερα, μια συλλογή λέξεων δεν θα μπορούσε ίσως παρά να θυμίζει μόνο τη συλλογή της άμμου.[3] Συνειρμός όχι άχρηστος, αν θυμηθούμε πως η συλλογή της άμμου, έργο κατεξοχήν δίχως τέλος, με θέμα υποκείμενο σε διαρκή μεταβολή, συνθέτει, λόγω της επιβεβλημένης ανάγκης επιλογής ή της τύχης, ένα είδος ημερολογίου, μιας καταγραφής βίου και χρόνου του συλλέκτη – ο οποίος διαφέρει από τον άνθρωπο που κυνηγά την απόκτηση μιας συντελεσμένης σειράς, ενός πεπερασμένου όλου ή του μοναδικού, εκτός της αρχικής λειτουργίας του. Η συλλογή της άμμου μακριά από το βίωμα της θάλασσας μπορεί να φαίνεται ανεπαρκής, μπορεί όμως και να απηχεί και μια «ουσία των πραγμάτων». Μια συλλογή λέξεων επίσης, που εκ πρώτης όψεως δεν έχει όρια, έγινε με κάποια κριτήρια εκλογής· η λέξη ήταν ορατή αν ήταν όμορφη, εκφραστική, λέξη όχι μόνο σπάνια, αλλά και έμορφη ή χρήσιμη, έμορφη και χρήσιμη (και κάπως ασυνήθιστη), ή λέξη συνηθισμένη με κάποια ασυνήθιστη έννοια, ή επρόκειτο για λέξεις που δεν απαντούν εις τα περισσότερα λεξικά, δεν είναι όσο γνωστές άξιζε να ήσαν.

Η εκλεκτική συλλογή των λέξεων σχηματίζει ένα αναγνωρίσιμο είδος, ένα λεξικό, που ανήκει στις οικείες κατηγορίες με τις οποίες γίνεται αντιληπτή μια ταξινόμηση και παραδίδεται η μνήμη· ένα λεξικό είναι ένας κατάλογος που προκύπτει από επιλογές και συγκρίσεις.[4] Στη συλλογή του Καβάφη εντοπίζεται η τάξη ως πολιτισμικός κληροδοτημένος τρόπος που διακρίνει το πλήθος των καταλόγων του (λίστες ποιημάτων, αποδεκτών ποιημάτων, λίστες πραγμάτων και εργασιών, ημερολόγια, γενεαλογίες). Οι λόγοι της Συλλογής είναι βεβαίως πρωτίστως πρακτικοί· ένας ποιητής είναι εύλογο να χρειάζεται όχι απλώς λέξεις, αλλά και τις ιδιαίτερες αποχρώσεις τους. Ο Καβάφης διάβαζε και άκουγε, προσέχοντας λέξεις της ομιλουμένης των πόλεων και της δημώδους – ίσως μάλιστα σε ένα σημείο σύγκλισης με τον Σολωμό: «τες λέξες ο συγγραφέας δεν τες διδάσκει, μάλιστα τες μαθαίνει από του λαού το στόμα» (Διάλογος) – ο αναγνώστης θα θυμόταν εδώ τη φράση του Γ.Π. Σαββίδη πως οι δυο ποιητές συγγενεύουν «σε ανυποψίαστο βαθμό».[5]

Η συλλογή, όπως την ονομάζει ο Καβάφης, έχει το πρόσθετο ενδιαφέρον πως ως αρχειακός όρος, σήμερα, δηλώνει ένα τεχνητό αρχείο. Η πραγματική δυσκολία της συλλογής (και η ματαιότητα κάθε καταλόγου) είναι η μη αποκοπή από τα ζωτικά συμφραζόμενα. Ο Καβάφης τονίζει πως αυτό που διαφοροποιεί τη συλλογή του (η έννοια της εξαίρεσης διατρέχει σταθερά το έργο, ίσως και τον βίο του Καβάφη) είναι οι παραθέσεις, ένα μικρό περιβάλλον από όπου αποκόπηκε ή μπορεί να απαντηθεί η λέξη. Η εξαίρεση αυτή γίνεται με τη χροιά που έχει περιγράψει ο Κ.Θ. Δημαράς για τον Στέφανο Α. Κουμανούδη: τη «διπλή συνάφεια του συντάκτη με την ελληνική διαχρονία και την ευρωπαϊκή συγχρονία».[6]

Η αναζήτηση μιας σταθεράς

«Η αρχή αυτής της μικρής συλλογής λέξεων ήτο η επιθυμία να συμπληρώσω ένα Λεξικόν το οποίον μεταχειριζόμουν πολύ και το οποίον μ’ εστάθη πολύ χρήσιμον. Ο διαπρεπής λόγιος ο οποίος το είχε συνθέσει περιέλαβε στο έργον του πολλές λέξεις της δημοτικής, περισσότερες από κανέναν άλλο λεξικογράφο που θυμούμαι»: τα λόγια του Καβάφη υποδεικνύουν ένα λεξικό που το είχε πρόχειρο. Με δεδομένα τα λεξικά που υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη Καβάφη και ποια αποκλείονται γιατί τα χρησιμοποιεί ο ποιητής ως πηγές, ο Γ.Π. Σαββίδης είχε υποδείξει ως «πιθανότερο υποψήφιο» το Λεξικόν Ελληνο-Γαλλικόν και Γαλλο-Ελληνικόν που είχε στη Βιβλιοθήκη του ο Καβάφης, στην έκδοση του 1856.[7] Για έναν μόνο ανασχετικό λόγο, ότι στο λεξικό αυτό υπάρχει ήδη η λέξη «άμβαρις», για την οποία ο Καβάφης κάνει δελτίο, ο Σαββίδης προσθέτει ως εύλογη εικασία πως ο ποιητής θα κατείχε και μπορεί να συμπλήρωνε το Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του Φαναριώτη λόγιου. Όμως λήμμα άμβαρις δεν υπάρχει σε καμμία έκδοση του ελληνογαλλικού λεξικού. Η λέξη άμβαρις υπάρχει μόνο ως ένα από τα ερμηνεύματα του λήμματος ambre, και όχι ως λήμμα,[8] και έτσι το Λεξικόν Ελληνο-Γαλλικόν μάλλον δεν χρειάζεται να απορριφθεί.

«Οι λέξεις που σύναζα ήσαν κ[υρίως] της δημ[οτικής]· αλλά ενίοτε σημ[είωνα] και λέξ[εις] της καθ[αρευούσης], και της αρχ[αίας] μερικές επιτυχώς ξαναφερμένες[9] στην γλ[ώσσα] από συγγραφείς»· η φράση αυτή ίσως φωτίζει το ρήμα περιέλαβε: το συγκεκριμένο έργο του διαπρεπούς λογίου που χρησιμοποιεί ο Καβάφης, περιέχει ως μέρος δημοτική ύλη, σε ανταπόκριση με τις κατηγορίες που ενδιαφέρουν τον ποιητή. Για τα κριτήρια του Καβάφη και τον τόνο της συλλογής του ίσως είναι χρήσιμη η αναφορά του για το πλησίασμα στη δημοτική «χωρίς βία και χωρίς προκαταλήψεις μην τύχει και δεν διούμε και μες στο σωρό απορρίψουμε –οι ανόητοι– καμμιά μαλαματένια λήκυθο ή κανένα κιβώτιο από λαμπρό σεντέφι».[10]

Ο Βυζάντιος είχε συντάξει και το μεγέθους εγκολπίου Λεξικόν της καθ’ ημάς Ελληνικής Διαλέκτου (1835). Ο έλεγχος των λημμάτων του δείχνει πως δεν είναι αυτό που συμπλήρωνε ο Καβάφης, αν και ίσως το είχε υπ’ όψιν του.[11] Ας σημειωθεί η μάλλον διαφορετική από τα κριτήρια του Καβάφη έγνοια του Βυζάντιου να κάνει ένα λεξικό μόνο με λέξεις της δημοτικής, αλλά και να διαχωρίσει σε παράρτημα τας εκφυλλοφορητέας και ετερογλώσσους λέξεις.

Για το μνημειακό Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης του 1852 (βασισμένο στον Θησαυρό του Ερρίκου Στέφανου, και δη αποκαθαρμένο, ίσως με μια έγνοια επίσης μάλλον διαφορετική από τα κριτήρια του Καβάφη), θα μπορούσε να ειπωθεί πως είναι αυτονόητο ότι λήμματα της δημοτικής που περιέχονται στη Συλλογή δεν εντοπίζονται σε αυτό. Το λεξικό, γνωστό ως λεξικό της αρχαίας, παρουσιάζει γενικότερο ενδιαφέρον στο πλαίσιο μιας εξέτασης της ελληνικής σε σχέση με τον «δοκιμίτη λίθο» της γλώσσας της εποχής. Έχει παρατηρηθεί πως «πέντε χρόνια πριν από την ταυρομαχικήν εισβολή του Ψυχάρη, η καθαρεύουσά μας ήταν ζωηρή και ρεαλιστική γλώσσα, κομψή, ακριβής και χαριτωμένη, λυγερή και ανοιχτή σε κάθε λογής δημώδεις αποχρώσεις»,[12] χωρίς να συγχέεται η λόγια ή αρχαιοπρεπής μορφή των λέξεων με την αδιατάρακτη νεοελληνική σύνταξη. Ο Καβάφης ενδέχεται να είχε χρησιμοποιήσει το λεξικό αυτό για ένα ριμάριο της καθαρεύουσας,[13] πιθανόν με το ενδιαφέρον του εστιασμένο κυρίως στη μορφή.

Ο Καβάφης ξεκινά να εργάζεται για τη Συλλογή πιθανόν από το 1891, σε μια εποχή μετά το πέρασμα από την ιστορική καθαρεύουσα στον «ανιστόρητο και αντι-ιστορικό εξαρχαϊσμό», την εμφάνιση της δημοτικής του Ψυχάρη, αλλά και ένα έντονο ενδιαφέρον για τη νεολογία.[14] Στο ρευστό αυτό περιβάλλον, που για να ορίσουμε τη δημοτική ίσως θα πρέπει να γνωρίζουμε το πού και σε ποιους αναφερόμαστε, φαίνεται εύλογο ότι ο Καβάφης ανατρέχει στα εφήμερα, τον προφορικό λόγο, τη λογοτεχνία.

Οδυσσέας Γαληνός-Παπαρούνης (Wu Design Lab), «Kουβέντες στοιβαγμένες μέσα του», 2012 (το έργο απαρτίζεται από στίχους
ή λέξεις 166 ποιημάτων του Κ.Π. Καβαφη) 

Πήγη:http://www.designmag.gr

Πέρα από το τι δεν υπάρχει ή συμπληρώνει ο ποιητής στο λεξικό που χρησιμοποιούσε,[15] κύριο στοιχείο που δείχνει πως το λεξικό που συμπλήρωνε ήταν πράγματι το Ελληνογαλλικό είναι ότι αποτυπώνει μια μετριότητα (που την εποχή του Καβάφη μπορούσε ακόμη να είναι θετική έννοια), καθώς συγκεντρώνει και λόγιας προέλευσης λέξεις και δημοτικές. Αποτελεί επίσης εργασία που οφείλει να μην επιβαρύνει τον χρήστη με επιπλέον ενδογλωσσική διαδικασία· έχει λέξεις που θα ανέμενε κανείς στην καθημερινότητα κάποιου ο οποίος δυνητικά θα χρειαζόταν να τις αντιστοιχήσει με μια άλλη, βεβαιωμένη Κοινή του άστεως: τη γαλλική. Επιπλέον, τα ελληνικά λήμματα του λεξικού ερμηνεύονται με μια γλώσσα που μπορεί να είναι γλώσσα αναφοράς για τον Καβάφη. Στη Συλλογή του χρησιμοποιεί αρκετά τη γαλλική ως σταθερά για να ερμηνεύσει λέξεις, καθώς την έχει δεδομένη ως γλώσσα αναφοράς ήδη από άλλες πηγές του: όπως αυτονόητα το Dictionnaire grec moderne français του Dehèque που είχε στη Βιβλιοθήκη του και τα Άτακτα του Κοραή που γνωρίζουμε πως χρησιμοποιούσε ως συναγωγή δημώδους γλωσσικής ύλης, αλλά και αργότερα το ελληνογαλλικό λεξικό του Άγγελου Βλάχου.

Ας σημειωθεί, επίσης, πως το φαινομενικά περίεργο, συγκεντρωτικό δελτίο/«λήμμα» του Καβάφη «Ναυτικοί όροι» ίσως βρίσκεται σε ουσιαστική ανταπόκριση με τη μνεία του Βυζάντιου πως υπάρχει ανάγκη μετάφρασης των διατάξεων περί των ελλιμενιζομένων πλοίων και πως στα γαλλικά ακριβείς «ναυτικαί λέξεις» υπάρχουν (Ελληνογαλλικόν, σ. VI). Δεν θα μπορούσε να παραβλεφθεί, ακόμη, ότι αυτό το λεξικό που ήταν για τον Καβάφη κατάλληλο, επιπροσθέτως ήταν και καθιερωμένο, «εκδοθέν στερεοτύπως κατ’ έγκρισιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου».

Ο Καβάφης στη Συλλογή του θα προσθέσει την έννοια του νομίσματος στο πουγγί, τη μορφή παντοπουλειό στο παντοπωλείο, την έννοια πλούσιος Έλλην του εξωτερικού στο ομογενής, τις διακρίσεις εννοιών (παραλυσία-παράλυσις, συστήνω-συνιστώ), τη γενική ημερός στο βεβαίως υπάρχον λήμμα ημέρα, τη γενική των ανθών στο εύλογα υπάρχον λήμμα άνθος κλπ.· ενώ δεν λείπουν αδιόρατες, σχεδόν εκπληκτικές χροιές, όπως η έννοια της θύμησης που συνδέεται με τη συνείδηση στον Ερωτόκριτο («Δεν έχει πλειό του θύμησιν και δύναμιν να στέκη») που μπορεί να συναναγνωστεί με το ενδιαφέρον του ποιητή για τις λέξεις συνειδητά και ενσυνείδητος.

Οι βιογραφίες των λέξεων

Σε σχέση με την περίοδο που εκκινεί η συλλογή, μπορεί να παρατηρήσει κανείς τη χρονική παραλληλία με τη λεξιθηρία των Βρετανών και Γάλλων λογοτεχνών, το πάθος για τη μοναδική λέξη που γίνεται πολύτιμο ένθεμα στο κείμενο.[16] Αλλά τα «χαρτάκια» της συλλογής βρίσκονται μάλλον πιο κοντά στο πνεύμα του «πάθους των αποσημειώσεων» από αναγνώσματα.[17]

Η επιμονή του Καβάφη στη συγκέντρωση παραθέσεων και η προβολή τους αποτελεί κύριο δείκτη. Το 1857 είχε αρχίσει στην Αγγλία η σύνθεση του μεγάλου Oxford English Dictionary. Το γνωστότερο για το ευρύ κοινό χαρακτηριστικό της σύνταξης του Λεξικού, η οποία εξελίχθηκε με εκστρατεία συλλογής παραθεμάτων από αγγλόφωνους εθελοντές στη Βρετανία, την Αμερική, τις αποικίες, είναι τα παραθέματα – οι βιογραφίες/ιστορίες των λέξεων. Την εποχή που ο Καβάφης ήταν μαθητής στην Αγγλία (1872-1877), το υπό σύνταξη λεξικό ήταν ευρύτατα γνωστό, ακόμη και σε επίπεδο αστεϊσμών (ήταν γνωστό ως «the Big Dictionary» και ο επικεφαλής επιμελητής James Murray ως «the Big Dic»). Οι εκκλήσεις που απευθύνθηκαν στους αγγλόφωνους το 1879 όχι μόνο στάλθηκαν σε βιβλιοπωλεία και βιβλιοθήκες, αλλά δημοσιεύτηκαν και στον αγγλόφωνο Τύπο, και θα υπέπεσαν πιθανόν στην αντίληψη του νεαρού Καβάφη:

«Make a quotation for every word that strikes you as rare, obsolete, old-fashioned, new, peculiar, or used in a peculiar way. […]

Make as many quotations as you can for ordinary words, especially when they are used significantly, and tend by the context to explain or suggest their own meaning».[18]

Για μια πρώιμη ενασχόληση του Καβάφη με τη λεξικογραφία υπάρχει μνεία για ένα «ιστορικό λεξικό» (ίσως βιογραφικό, αρχαιογνωστικό κλπ.) που έφτασε μέχρι τη «μοιραία» λέξη Αλέξανδρος.[19] Με το Λεξικό της Οξφόρδης γίνεται ευρέως γνωστή η αξία των πρώτων παραθέσεων/αποθέσεων μιας λέξης και της ιστορικότητάς της. Η σύνδεση Ιστορίας και γλώσσας ίσως να ανταποκρίθηκε στα ενδιαφέροντα του νεαρού που θα γινόταν «ποιητής ιστορικός». Το λεξικό ονομάζεται A New English Dictionary on Historical Principles και βασίστηκε στα περίφημα τότε «quotation slips», δελτία ανάλογα με τα «χαρτάκια» του Καβάφη. Αν και άλλης κλίμακας εργασία και με άλλο σκοπό, μας δείχνει την επιμονή του Καβάφη στις παραθέσεις απολύτως ενταγμένη στο πνεύμα της εποχής. Γνωρίζουμε μάλιστα πως ο Καβάφης είχε στη Βιβλιοθήκη του[20] τον πρώτο τόμο του Λεξικού της Οξφόρδης που εκδόθηκε το 1888, στην εισαγωγή του οποίου αναπτύσσεται η έννοια και η ιστορική σημασία της παράθεσης. Ο τόμος κλείνει με τελευταίο ερμηνευμένο λήμμα τη λέξη Byzantine.

Βέβαια, η Συλλογή του Καβάφη δεν ονομάστηκε ποτέ από τον ίδιο «Λεξικό παραθεμάτων», γιατί δεν είναι και δεν θα μπορούσε ούτε καν καταχρηστικά να ονομαστεί έτσι.[21]«Λεξικό παραθεμάτων» είναι καθιερωμένος όρος για άλλο, συγκεκριμένο είδος λεξικού (Dictionary of Quotations, Dictionnaire des citations), που δεν ερμηνεύει λέξεις, αλλά με διαφορετική μεθοδολογική πρόθεση συγκεντρώνει χωρία χαρακτηριστικά, οικεία παλαιότερα, δημοφιλή αργότερα, ανά συγγραφέα, θέμα, εποχή[22] – με μακρά παράδοση στη δυτική παιδεία, από τις ανθολογήσεις του Ιωάννη Στοβαίου ή του Ψευδο-Μάξιμου του Ομολογητή ώς τα εξειδικευμένα μεταγενέστερα έργα.

Η συλλογή φαίνεται να ατονεί μετά το 1917, όταν πια ο Καβάφης έχει περάσει στην ώριμη φάση της ποίησής του. Ότι η συλλογή αρχίζει πιθανόν το 1891 είναι ενδιαφέρον στοιχείο, και όχι μόνο γιατί μας δίνει μια ακραία χρονολογία δράσης. Αλλά και γιατί πριν από αυτή τη χρονολογία ο Καβάφης για σχεδόν πέντε χρόνια δεν φαίνεται να δημοσιεύει τίποτε, ούτε ποίημα, ούτε πεζό·[23] εν μέρει ίσως και γιατί «απ’ τα είκοσι στα τριάντα σου ο δρόμος είναι πολύ πιο μακρύς απ’ ό,τι απ’ τα τριάντα σου στα ενενήντα σου» (Ελύτης, Εκ του πλησίον).

Σήμερα, σε συνθήκες συντριπτικής πραγματικότητας, που ανακαλούν την τρίτη βαθμίδα της ευτυχίας, δηλαδή την επίγνωση της δυστυχίας, σύμφωνα με τον ομήλικο του Σολωμού Λεοπάρντι, η δουλειά του Καβάφη δεν μοιάζει χωρίς νόημα· κυρίως για το πώς φαίνεται να δομείται το εξατομικευμένο μέσα από το κοινό – ακόμη και όταν το κοινό μοιάζει ασαφές και αβέβαιο. Ο αναγνώστης θα θυμόταν και τη φράση του ποιητή το 1898 στο πλαίσιο της εξαίρεσης «μέσα στο ολικό ποσό δεν αριθμήθηκα»: «δεν εξετάζω εάν ήμαι ευτυχής ή δυστυχής. Δεν εξετάζω, όχι δεν με μέλει»·[24] ίσως και μια άλλη φράση, από το λεξικό που ξεχωρίζουμε ακόμη σήμερα για τα παραθέματά του, το Λεξικό της Πρωίας που παραθέτει το 1933 σαν πανθομολογούμενη αλήθεια ότι «έως τα 1914 ο κόσμος ήτο ευτυχής» – και μας δείχνει πόση Ιστορία μπορεί να είναι κρυμμένη στα λεξικά.

Η Κατερίνα Γκίκα έχει σπουδάσει aρχαιολογία.

[1] Γ.Π. Σαββίδης, «Ένα λεξικό του Καβάφη. Πρόδρομη ανακοίνωση» (1983), Μικρά Καβαφικά Β´, Αθήνα 1987, σ. 323. Και στην έκδοση του υλικού: Κ.Π. Καβάφης, Το Λεξικό Παραθεμάτων, φιλ. επιμ. Μιχάλης Πιερής, Αθήνα 2015, σ. 47.

[2] Κ.Π. Καβάφης, Ανέκδοτα σημειώματα ποιητικής και ηθικής (1902-1911), επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα 1983, σ. 45-46 (ΚΒ´, 26.10.’08).

[3] Από το εμβληματικό κείμενο για την έννοια κάθε συλλογής «Η συλλογή της άμμου» (1974) του Ίταλο Καλβίνο, στον ομότιτλο τόμο, μετ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, Αθήνα 2007, σ. 13-20.

[4] Bernard Sève, De haut en bas: Philosophie des listes, Παρίσι 2010, σ. 22.

[5] Γ.Π. Σαββίδης, «Το αρχείο Κ. Π. Καβάφη. Μια πρώτη ενημερωτική έκθεση» (1963), Μικρά Καβαφικά, Α´, Αθήνα 1985, σ. 31.

[6] Κ.Θ. Δημαράς, «Λεξικογραφία και Ιδεολογία», προλεγόμενα στο Στέφανος Α. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων, Αθήνα 1980, σ. xix.

[7] Σαββίδης, «Ένα λεξικό», σ. 320-321. Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού, Η Βιβλιοθήκη Κ.Π. Καβάφη, Αθήνα 2003, 12.7· τα λεξικά που σώζονται στη Βιβλιοθήκη 12.1-12.17. Λεξικά που σώζονται και λεξικά που γνωρίζουμε πως συμβουλεύτηκε: Το Λεξικό, σ. 43-45.

[8] Πιθανόν ο Καβάφης ανέτρεξε στο ambre αναζητώντας μια κατάλληλη απόδοση της λέξης για τη μετάφραση του Μπωντλαίρ («Αλληλουχία κατά Βωδελαίρον», 1891), χρησιμοποίησε το ερμήνευμα άμβαρις και το «χαρτάκι» άμβαρις με περαιτέρω ερμηνεία προστέθηκε στο ελληνογαλλικό λεξικό.

[9] Ανάλογο των «νέων χρήσεων», κλάδο της νεολογίας, που επισημαίνει ο Κ.Θ. Δημαράς, «Λεξικογραφία», σ. x.

[10] Καβάφης, σε επιστολή του 1906: Σαββίδης, «Ένα Λεξικό», σ. 316.

[11] Υπάρχουν ίδια λήμματα/ερμηνεύματα: αερικό στο αερικός, γοργοκάμηλος, καρδάρι (που αναφέρεται ήδη ότι είναι ξύλινο, δεν θα χρειαζόταν επανάληψη από τον Καβάφη στο δελτίο του), στο φαντάζω-φαντάζομαι υπάρχει ήδη η έννοια υπερηφανεύομαι κλπ. Στο λεξικό αυτό (έκδ. 1874) υπάρχει το ταπί με συνώνυμο το χαλί που αναφέρει ο Καβάφης σε πεζό του 1906, Τα Πεζά (1882;-1931), φιλ. επιμ. Μιχάλης Πιερής, Αθήνα 2003, σ. 267.

[12] Γ.Π. Σαββίδης, «Η αυτοϋπονόμευση της πορνογραφίας» (1991), Φύλλα Φτερά, Αθήνα 1995, σ. 94.

[13] Κ.Π. Καβάφης, «[Ριμάριο]», φιλ. επιμ. Χ.Λ. Καράογλου, Μολυβδοκονδυλοπελεκητής 2 (1990), σ. 89-90.

[14] Κ.Θ. Δημαράς, «Ελληνική νεολογία» (1984), στο Σύμμικτα, Δ΄. Λόγια περί μεθόδου, Β΄ 1964-1989, Αθήνα 2013, σ. 1035· και «Λεξικογραφία», σ. xliv.

[15] Λήμμα λάγνος περιλαμβάνεται στο υπό συμπλήρωση ελληνογαλλικό λεξικό και πρέπει να υπάρχει γιατί ο Καβάφης συμπληρώνει τα δημοτικά θηλυκά του. Στη λέξη επιτελής ο Καβάφης προσθέτει παράθεμα και κάνει μνεία για την αναφορά μόνον του πληθυντικού από το Λεξικό του Βλάχου· το υπάρχον λήμμα καύμα εμπλουτίζεται με το λήμμα του Λεξικού του Βλάχου (όπου και η έννοια brûlure), αλλά ο Καβάφης συμπληρώνει και με το λαϊκό κάμα με παράθεμα.

[16] Holbrook Jackson, The Eighteen Nineties: A Review of Art and Ideas at the Close of the Nineteenth Century, Λονδίνο 1922, σ. 135-146.

[17] Δημαράς, «Λεξικογραφία», σ. xx, xlviii.

[18] Simon Winchester, The Meaning of Everything: The Story of the Oxford English Dictionary, Οξφόρδη 2004, σ. 86, 105-112 και passim και «History of the OED» (goo.gl/4dC0Bb).

[19] Τίμος Μαλάνος, Ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης, Αλεξάνδρεια 1933, σ. 11· η προσθήκη του επιθέτου «μοιραία» έγινε από τον Γιώργο Σεφέρη: «K.Π. Kαβάφης, Θ.Σ. Έλιοτ· παράλληλοι» (1946), Δοκιμές Α΄, Αθήνα 1974, σ. 357-358.

[20] Βιβλιοθήκη, σ. 131.

[21] Εκδόθηκε το 2015 ως Το Λεξικό Παραθεμάτων, φιλ. επιμ. Μιχάλης Πιερής, Αθήνα.

[22] Για τα αγγλικά λεξικά παραθεμάτων του 19ου αιώνα, βλ. Willis Goth Regier, Quotology, Lincoln 2010, σ. 76-79· για την υστερότερη σύνθεση παρόμοιων εργασιών στα γαλλικά, βλ. Othon Guerlac, Les citations françaises, Παρίσι 1931, σ. 1-2. Για το πέρασμα από το οικείο στο δημοφιλές σε σχέση με την ανθρωπιστική παράδοση, βλ. τις Εισαγωγές του Oxford Dictionary of Quotations, στην έκδοση του 1953, σ. v-ix και του 1979, σ. iv.

[23] Γ.Π. Σαββίδης στο Κ.Π. Καβάφης, Τα Αποκηρυγμένα, Αθήνα 1983, σ. 93.

[24] Πεζά, επιμ. Γ. Παπουτσάκης, Αθήνα 1963, σ. 239.