Ο Σωκράτης στην πολιτεία της ανομίας (μια πρόταση)

 
Ο πλατωνικός «Κρίτων» στο Γυμνάσιο

Γεράσιμος Μαρκαντωνάτος*

Το Βήμα της Κυριακής:  11/08/2013

Εν όψει της σχεδιαζόμενης μεταρρυθμιστικής παρέμβασης στη δομή και στα προγράμματα της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης θεωρούμε ως μοναδική ευκαιρία να προβάλουμε μια σοβαρή απουσία, που έχει παρατηρηθεί κάμποσα χρόνια τώρα στο πρόγραμμα του Γυμνασίου: είναι η απουσία της διδασκαλίας του «Κρίτωνος» - ενός διαλόγου του Πλάτωνος που αποτελεί, όπως εύστοχα έχει χαρακτηριστεί, αληθινό διθύραμβο της πατρίδας και των νόμων, αλλά και της ευπείθειας του πολίτη σε αυτούς, όπως βέβαια και στα κελεύσματα των θεσμικών οργάνων της δημοκρατικής πολιτείας. Απ' όσο μπορούμε να εικάσουμε ο εξοβελισμός του πλατωνικού αυτού έργου από το γυμνασιακό πρόγραμμα στηρίχτηκε σε δύο βασικές αιτιάσεις: ότι η παθητική τάχα αποδοχή της καταδίκης από τον Σωκράτη υποβάλλει στους μαθητές την ιδεολογία της αδιαμαρτύρητης και πειθήνιας συμμόρφωσης του πολίτη προς οποιαδήποτε απόφαση της πολιτείας, έστω κι αν ακόμη αυτή αντιμετωπίζεται ως αυθαίρετη και ενδεχομένως άδικη· και ότι ο φιλόσοφος άμεσα ή έμμεσα δείχνει, ειδικότερα σε κάποια σημεία του κειμένου, ότι υποβιβάζει ή απαξιώνει τη γνώμη των πολλών - γεγονός που αποκαλύπτει δήθεν αριστοκρατική νοοτροπία, ελιτίστικο πνεύμα και ίσως αντιδημοκρατικό φρόνημα.

Οι ανωτέρω αιτιάσεις όμως θα ήταν δυνατό, νομίζουμε, να αναιρεθούν από την ακόλουθη επιχειρηματολογία: Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η καταδίκη του Σωκράτη έγινε από μια δημοκρατική πολιτεία, και μάλιστα από ένα λαϊκό δικαστήριο, όπως ήταν ως γνωστόν εκείνο της Ηλιαίας. Δεν υπήρξε δηλαδή απόφαση προερχόμενη από τους μηχανισμούς ενός ανελεύθερου αυταρχικού καθεστώτος, όπως ήταν επί παραδείγματι, λίγα χρόνια πριν, αυτό των Τριάκοντα Τυράννων· υπήρξε απόφαση - ίσως πολύ σκληρή, ίσως ακόμη και ολότελα άδικη - αλλά που προήλθε από μια ελεύθερη πια και δημοκρατική πόλη, όπου οι θεσμοί και οι νόμοι λειτουργούσαν πλέον σύμφωνα με τη θέληση της πλειοψηφίας. Τι μπορούσε λοιπόν να κάνει ένας υπεύθυνος και νομοταγής πολίτης, καθώς ήταν όλη του τη ζωή ο Σωκράτης; Να ενδώσει στις δελεαστικές προτάσεις του φίλου και μαθητή του Κρίτωνος, και να δραπετεύσει μεταμφιεσμένος από το δεσμωτήριο - καταπατώντας βάναυσα τη βούληση των συμπολιτών του; Αντίθετα, η ευλαβική προσήλωση του φιλοσόφου στους νόμους της πατρίδας και στις αποφάσεις των δημοκρατικών θεσμών της, αφενός, αλλά και η περιφρόνηση του προσωπικού του συμφέροντος, αφετέρου, αναδεικνύουν τον Σωκράτη πρότυπο ηθικού και ώριμου πολίτη, αλλά και υπόδειγμα ενάρετου και ακεραιωμένου ανθρώπου.

Η δεύτερη αιτίαση εδράζεται σε κάποια σημεία του διαλόγου, όπου ο φιλόσοφος δείχνει ότι αψηφεί ή περιφρονεί τη γνώμη των πολλών, κάτι που απηχεί, όπως λένε, και τις πολιτικές αντιλήψεις του Πλάτωνος. Αλλά ο Σωκράτης στα σημεία αυτά δεν αδιαφορεί για τη γνώμη των πολλών ούτε την απαξιώνει· απλούστατα, δίνει το προβάδισμα στην υπεύθυνη γνωμάτευση ή εισήγηση του επαΐοντος, ειδικότερα σε κάποια ζητήματα όπου δεν μπορεί να ληφθεί σοβαρά υπ' όψιν η γνώμη των ανενημέρωτων και άπειρων στα θέματα αυτά συμπολιτών του, αλλά αποκλειστικώς των ειδημόνων. Εξάλλου, εάν αναλογιστεί κανείς ότι ο φιλόσοφος απορρίπτει διαρρήδην την προτροπή του Κρίτωνος για απόδραση και σωτηρία, αυτό και μόνο επιμαρτυρεί ότι ουδ' επ' ελάχιστον επέτρεπε στον εαυτό του να αντιπαρατεθεί στη γνώμη των Αθηναίων, ειδικότερα στην απόφαση των δικαστών της Ηλιαίας - με άλλα λόγια στη θέληση των πολλών.

Δεν θα άξιζε ίσως ούτε καν να αναφερθούμε στην αίολη* εκείνη άποψη μερικών μελετητών του πλατωνικού αυτού έργου ότι τάχα ο Σωκράτης, με τον κατηγορηματικό και απόλυτο τρόπο αντίδρασής του στην καλοπροαίρετη πρόταση του συνομιλητή του, αφήνει να διαφανεί ένα είδος παραίτησης και ενδεχομένως αυτοκαταστροφής. Πώς όμως ο φιλόσοφος να μην αποκρούει ρητά και απερίφραστα μια παρότρυνση, που αν ενέδιδε σε αυτήν θα τον ακύρωνε μονομιάς ως υπεύθυνο και ώριμο πολίτη, αλλά κυρίως ως διδάσκαλο ήθους και αρετής; Υποκύπτει βεβαίως αδιαμαρτύρητα στη μοίρα του, αλλά το γεγονός ακριβώς αυτό έρχεται να δικαιώσει και να καταξιώσει τη ζωή και τη δράση του. Γιατί ο Σωκράτης, που ήταν λογοκρατούμενος στοχαστής αλλά και φύση μυστικιστική, πολίτης αφοσιωμένος στο πάτριο πολίτευμα αλλά και αδυσώπητος τιμητής των ελαττωμάτων του, ενδιαφερόταν πρωτίστως να παραμείνει μέχρι τέλους απολύτως συνεπής προς τις αρχές του και τις πεποιθήσεις του.

Υστερα από όσα ειπώθηκαν πιο πάνω, ευελπιστούμε ότι το σημαντικό αυτό κείμενο του Πλάτωνος, κατά την προσεχή μεταρρύθμιση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, θα βρει και πάλι τη θέση του στο γυμνασιακό πρόγραμμα· γιατί πιστεύουμε ότι, στη σημερινή ιδίως εποχή με τα αλλεπάλληλα φαινόμενα αφιλοπατρίας αλλά και απείθειας στους νόμους και στις αποφάσεις των θεσμικών οργάνων της δημοκρατικής πολιτείας, το πρότυπο του Σωκράτη, στην προκειμένη μάλιστα περίπτωση, κρίνεται απαραίτητο - περισσότερο ίσως από κάθε άλλη φορά - για τις νέες ιδίως γενιές της πατρίδας μας.

Ο κ. Γεράσιμος Α. Μαρκαντωνάτος είναι διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.


*Σημείωση Γεροντάκου: Σχετικά με τη διαμάχη που έχει ξεσπάσει για τη χρήση των επιθέτων αίολος και έωλος, διαβάστε το παρακάτω κείμενο:
 

[...]
            Πολύ συχνά ακούμε φράσεις σαν αυτές:
            Τα επιχειρήματα σου είναι αίολα (ή έωλα;)
            Με αίολες (ή έωλες;) υποσχέσεις δε λύνονται τα προβλήματα.
            Τα ερωτήματα που ανακύπτουν είναι δύο:
            Πρώτο. Ποια από τις δύο λέξεις, το αίολος ή το έωλος, είναι η σωστή στα παραπάνω παραδείγματα;
            Δεύτερο. Υπάρχει κάποια σημασιολογική ή ετυμολογική σχέση ανάμεσα στις δύο λέξεις; Ας ερευνήσουμε το ζήτημα.
            Η λέξη αίολος προέρχεται από το αρχαίο επίθετο αιόλος με αναβιβασμό του τόνου στην προπαραλήγουσα. Το αιόλος, με τη σειρά του, προέρχεται από το επίθετο αιολός και αυτό από το αιελός. Δηλαδή: αίολος < αιόλος <αιολός < αιελός. Εάν προχωρήσουμε παραπέρα, θα βρεθούμε σε γλωσσολογικές ρίζες άλλων γλωσσών, όπως της ιαπετικής, της σανσκριτικής κ.λπ.
            Για να γίνει κατανοητή, πάντως, η σημασία της λέξης, θα θυμηθούμε τη λέξη Αίολος, που ήταν ο θεός των ανέμων. Και επειδή οι άνεμοι είναι ορμητικοί και ευμετάβολοι, έτσι και η λέξη αίολος σημαίνει τον ασταθή, το(ν) μη αξιόπιστο, το(ν) αστήρικτο. Πέρα από αυτές τις σημασίες, η λέξη αίολος σημαίνει ακόμη: δόλιος, πανούργος, ολισθηρός, άστατος, ευκίνητος.
[…]
            Μέχρι εδώ, επομένως, φαίνεται πως στα παραπάνω παραδείγματα η σωστή λέξη είναι η λέξη αίολος και όχι έωλος. Τα σωστά, δηλαδή, είναι:
            Τα επιχειρήματα σου είναι αίολα (και όχι έωλα).
            Με αίολες (και όχι έωλες) υποσχέσεις δε λύνονται τα προβλήματα.
            Ας δούμε, τώρα, τι είναι η λέξη έωλος.
            Η λέξη παράγεται από την αρχαιότατη λέξη της ιωνικής διαλέκτου ηώς. Στην αττική διάλεκτο ήταν «η έως» ( = η αυγή).
            Γνωστή είναι και η θεά Ηώς, αδελφή του Ήλιου και της Σελήνης, η οποία προσωποποιούσε την αυγή.
            Ομόρριζες λέξεις είναι: το εωθινό ( = τροπάρια που ψάλλονται το πρωί, εγερτήριο σάλπισμα των στρατιωτών), εωσφόρος ( = αυτός που φέρνει την αυγή, ο Αυγερινός, ο αρχηγός των αγγέλων που εξέπεσαν, δηλαδή ο Σατανάς).
            Έωλος, λοιπόν, είναι λέξη σύνθετη από το έως και την παραγωγική κατάληξη -λος.
            Δηλώνει, επομένως, αυτόν που έχει διάρκεια μιας ημέρας. Προκειμένου για φαγητά, σημαίνει τα μπαγιάτικα, τα μουχλιασμένα.
            Σύμφωνα με αυτά, η φράση «τα επιχειρήματα σου είναι έωλα» έχει την έννοια: τα επιχειρήματα σου είναι μουχλιασμένα!
            Ας σοβαρευτούμε!!!
            Το μυαλό ενός εκπαιδευτικού πρέπει να είναι αίολο, όχι, όμως, έωλο!!!

Σημείωμα για τα αίολος και έωλος (σελ. 78-80)

Τα γλωσσικά μας λάθη του Ηλία Β. Παπαγεωργίου, εκδ. Βάνιας (Θεσσαλονίκη 2005)