Οι ρίζες της ηθικής

Κοινωνία
Κόσμος
Οι ρίζες της ηθικής
"Τι είναι ηθική; Χμ! Κάτι σαν το λάστιχο! Και για σένα;" " Κάτι που δε χωνεύεται εύκολα!"
Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο πώς οι άνθρωποι εννοούν την ηθική και πως αυτή τελικά αποτυπώνεται στις πράξεις τους, έγινε από τον Τζόναθαν Χάιντ, ψυχολόγο - ερευνητή της ηθικής, που εδρεύει στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια και δημοσιεύεται στην Καθημερινή (07.10.2007). Ο Δρ Χάιντ τοποθετήθηκε απέναντι στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ηθική, κάνοντας μια παρατήρηση σε μια ομολογουμένως ακραία περίπτωση, τουλάχιστον όσον αφορά τη Δυτική κουλτούρα περί ηθικής. Σύμφωνα με τον Χάιντ, ο άνθρωπος έχει κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του δύο συστήματα που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ηθικής του. Το πρώτο, με καταβολές χιλιάδων ετών, σχετίζεται με το συναίσθημα και με όλες εκείνες τις ακαριαίες αντιδράσεις πρωτόγονου χαρακτήρα. Οι αποφάσεις σε αυτήν την περίπτωση παίρνονται σε κλάσματα δευτερολέπτου και ενιχύουν την επιβίωση σε περιβάλλοντα επικίνδυνα και ανταγωνιστικά. Το δεύτερο σύστημα σχετίζεται με την λογική και τη συνείδηση του ανθρώπου, προϊόν της εξέλιξης της ομιλίας, προφορικής και γραπτής. Η διαπίστωση του Χάιντ, ωστόσο, δεν είναι καινούρια, καθώς η αρχαιοελλληνική διανόηση δια μέσου, μεταξύ άλλων και του Αριστοτέλη, είχε εντοπίσει τις ενορμήσεις και τα συναισθήματα ως στοιχεία ανηθικότητας. Ως στοιχεία που αν δεν τιθασευτούν, δεν συμβάλλουν στην αληθινή αντίληψη του καλού και οδηγούν σε πράξεις που βλάπτουν το δημόσιο όφελος. Η πολιτική και η ηθική, κατά τον Αριστοτέλη τουλάχιστον, ήταν αδιάκριτες και αποτελούσαν μέρος μιας ενιαίας αναζήτησης. Η ερώτηση που προκύπτει όμως από τη διαπίστωση του Χάιντ συνεισφέρει στην επιστημονική έρευνα ως εξής: εφόσον οι ηθικοί κανόνες διαμορφώνονται από τον εξορθολογισμό (λογική) που επανεξετάζει και ενδεχομένως ελέγχει την ενόρμηση (συναίσθημα), γιατί εμφανίζεται ένα νέο σύστημα αξιολόγησης της ανθρώπινης ηθικής; Με άλλα λόγια, ενώ φαίνεται ότι η ηθική μας είναι ένα αποτέλεσμα εξισσορόπησης της λογικής και των ενορμήσεων, υπάρχουν στιγμές που προβαίνουμε σε πράξεις που αν και ανήθικες δεν μπορούν να εξηγηθούν. Ο Χάιντ σχολιάζει χαρακτηριστικά την «ανακάλυψη» του: «Έχουμε ένα πολύ περίπλοκο μυαλό που πρόσφατα ανέπτυξε την αιτιολόγηση πράξεων, με βάση τη γλώσσα (ομιλία) και την οικοδόμηση του λόγου. Οι υποσυνείδητοι μηχανισμοί ηθικής μοιάζουν με έναν «ελέφαντα», την ίδια στιγμή που οι συνειδητοί μηχανισμοί είναι ένας «μικρός αναβάτης» πάνω σε αυτό το τεράστιο ζώο. Οι ψυχολόγοι και οι φιλόσοφοι για χρόνια ασχολούνταν με το «μικρό αναβάτη», αγνοώντας τη δυναμική των μηχανισμών του υποσυνείδητου». Ένα σχετικώς συναφές παράδειγμα του «ηθικού κενού» που διακρίνει ο Χάιντ μέσα από την προηγούμενη παρατήρησή του, έρχεται από τον επιστημονικό κλάδο του συγκεκριμένου ερευνητή, την ψυχολογία. Το ψυχολογικό φαινόμενο της γνωστικής κρίσης (cognitive dissonance) είναι υπεύθυνο για αποφάσεις που λαμβάνουμε, αν και γνωρίζουμε ότι είναι επιζήμιες, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Για παράδειγμα οι καπνιστές, αν και γνωρίζουν ως επί το πλείστον τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος - παράλληλα με τις «παράπλευρες» βλάβες των παθητικών καπνιστών -, εμμένουν στη συνήθειά τους δίχως άλλο. «Το γνωρίζω, αλλά τι να κάνω», είναι μια συνήθης έκφραση των απανταχού καπνιστών. Αν θεωρήσουμε ότι η ηθική είναι η αναζήτηση του ορθού και του ευρύτερα αποδεκτού, τότε το κάπνισμα θα έπρεπε να αποτελεί ένα μεγάλο ζήτημα ατομικής και κοινωνικής ηθικής. Οι συνέπειές του πολλάκις έχουν συζητηθεί, καθώς και η απεξάρτηση από αυτό έχει κριθεί πολύ πιο δύσκολη, συγκριτικά με τα «σκληρά» ναρκωτικά. Πρόκειται για μια συνήθεια που αποδεδειγμένα απειλεί τη δημόσια υγεία, αλλά οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συναινέσεις στο ζήτημα αυτό, έχουν διαμορφώσει μια κυρίαρχη ηθική. Η γνωστική κρίση των καπνιστών - που ενώ ξέρουν, δεν πράττουν ανάλογα - είναι αποτέλεσμα αυτής της κυρίαρχης ηθικής. Πρόκειται για ένα «ηθικό κενό» που παρόμοια με το παράδειγμα του Χάιντ, δεν εξηγείται επαρκώς από τους ανθρώπους. Ωστόσο ο Χάιντ, ταξιδεύοντας σε διάφορες χώρες και καταγράφοντας τις διάφορες κουλτούρες που βρήκε στο διάβα του, κατέγραψε πέντε ηθικά συστήματα που απαντώνται σε παγκόσμιο επίπεδο, με διαφορετική κλίμακα ισχύος. * Το πρώτο σύστημα σχετίζεται με την προστασία της ανθρώπινης ύπαρξης σε επίπεδο ατομικό, το δεύτερο με την αμοιβαιότητα και τη δικαιοσύνη, το τρίτο με την αφοσίωση στην ομάδα (χωριό, πόλη, κοινότητα, οικογένεια), το τέταρτο με το σεβασμό στις αρχές και την ιεραρχία της εξουσίας και το τελευταίο με την αίσθηση της ιεροσύνης ή της αγνότητας. * Ο Δυτικός πολιτισμός για παράδειγμα, δίνει έμφαση στην προστασία του ατόμου και στην απονομή κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι αρχές του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού του 17ου αιώνα και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, έχουν επηρεάσει την ηθική των σύγχρονων κοινωνιών. Η αυτόνομη ύπαρξη του ανθρώπου σε ένα σύστημα που σέβεται και ευνοεί την ατομική δημιουργικότητα, χωρίς να καταπιέζει απόψεις και τάσεις, είναι το λίκνο της ηθικής των Δυτικών κοινωνιών. * Από την άλλη πλευρά, κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει την ηθική εκείνων των κοινωνιών που περιστρέφονται γύρω από την θρησκεία. Οι ιεροτελεστίες, οι δεήσεις και τα θρησκευτικά στερεότυπα συμπεριφοράς συμβάλλουν στη δόμηση κοινωνιών με ισχυρούς δεσμούς. Αν και το άτομο παραγνωρίζεται ορισμένες φορές προς όφελος μιας επίγειας κοινότητας που συνδέεται μεταφυσικά με το «θείο», οι δεσμοί είναι ισχυρότεροι σε σχέση με τις Δυτικές κοινωνίες. * Ενας εκ των θεμελιωτών της κοινωνιολογίας, ο Εμίλ Ντουρκαϊμ, θεώρησε την ιεροσύνη και οποιαδήποτε έκφανση του «θείου», ως μια σημαντική παράμετρο της ανθρώπινης ηθικής. Για πολλούς μελετητές μέχρι σήμερα, η θρησκεία αποτελεί μια από τις ελάχιστες παγκόσμιες σταθερές της ανθρώπινης ηθικής, όχι τόσο για την ορθότητά της, όσο και για τη βιωσιμότητά της μέσα στους αιώνες. * Σε κάθε περίπτωση, η έρευνα του Χάιντ και των περισσότερων επιστημόνων καταλήγουν στο ότι η αντίληψη του «να μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θέλεις να σου κάνουν», είναι η καλύτερη.