Εντιμότητα εναντίον διαφθοράς

Θανάσης Γιαλκέτσης

efsyn.gr

---

Η Ιταλίδα Φραντσέσκα Ριγκότι είναι καθηγήτρια Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λουγκάνο στην Ελβετία. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο της «Onestà» (Raffaello Cortina, 2014)​

Θεωρούμε έντιμο έναν πολιτικό ή έναν επαγγελματία όταν «αυτός δεν κλέβει». Εντιμος είναι εκείνος που δεν διαφθείρει και δεν επιτρέπει να τον διαφθείρουν στο πεδίο της πολιτικής, των εμπορικών συναλλαγών κ.λπ. Εντιμότητα είναι το να απέχει κανείς από την παράνομη ή καταχρηστική απόσπαση χρήματος, την απάτη και τη διαφθορά.
Η εντιμότητα είναι για μας σήμερα μια ηθική αρετή που συνδέεται με τον κόσμο του χρήματος. Στην πραγματικότητα, το να περιορίζουμε το νόημα της εντιμότητας σε αυτό το πλαίσιο σημαίνει ότι αδικούμε μια πολύσημη και πολύπλευρη έννοια τόσο πλούσια σε νοήματα.
Είναι, ωστόσο, αληθινό ότι μεγάλο μέρος αυτών των νοημάτων έχει χαθεί στην πορεία του χρόνου, απογυμνώνοντας την ίδια την έννοια από τον πλούτο της και υποβαθμίζοντάς την σε έναν νοηματικό πυρήνα αποκλειστικά οικονομικό.
Ακόμη και η εντιμότητα είχε την τύχη που συνοδεύει πολλές όψεις της σύγχρονης ζωής, οι οποίες κυριαρχούνται ιδεατά και γλωσσικά από την ιδέα του κόσμου ως αγοράς: από την εμπειρία των ταξιδιωτών στον σιδηρόδρομο ή των ασθενών σε νοσοκομεία, που μετατρέπονται αδιακρίτως σε «πελάτες», ή από εκείνη των σπουδαστών που είναι μπλεγμένοι με χρέη και πιστώσεις, λες και η γνώση ταυτίζεται με το χρήμα, ώς τους διευθυντές των πανεπιστημιακών τμημάτων που είναι μπλεγμένοι με output και impact, προκειμένου να αξιολογήσουν την επιστημονική εργασία των καθηγητών.
Δεν προξενεί επομένως έκπληξη το ότι σε αυτόν τον «χαλασμένο κόσμο» -για να επαναλάβουμε μιαν έκφραση του Τόνι Τζαντ- ακόμη και η έννοια της εντιμότητας είδε το νόημά της να μετακινείται όλο και περισσότερο προς την οικονομική σφαίρα.
Η εντιμότητα σχετίζεται με τις προθέσεις, τα κίνητρα και τις κλίσεις του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς ενός προσώπου.
Αν η τιμή είναι, όπως έγραφε ο Αριστοτέλης στη «Ρητορική», μια «ένδειξη καλής φήμης», τότε αξιότιμος θα έπρεπε να αποκαλείται εκείνος που είναι έντιμος και, γι’ αυτόν τον λόγο, άξιος τιμής.
Οπως έγραφε ο Ιντρο Μοντανέλι, «οι καλοί μισθοί δεν αρκούν για να παραμείνουμε έντιμοι. Χρειάζεται να γνωρίζουμε και το τι είναι η τιμή».
Ενώ η τιμή και η εντιμότητα ταξιδεύουν στοργικά μαζί και η μια επιβεβαιώνει την άλλη, η εντιμότητα και η διαφθορά αποτελούν ένα ζεύγος αντιθέτων και η μια αποκλείει την άλλη.
Οποιος είναι έντιμος δεν είναι διεφθαρμένος και όποιος διαφθείρει ή διαφθείρεται δεν είναι έντιμος. Τι είναι όμως η διαφθορά;
Οι μελετητές του θέματος δίνουν διάφορους ορισμούς και η λέξη «διαφθορά» έχει πλούσια ιστορία με διαφορετικά γνωρίσματα και νοήματα.
Οταν χρησιμοποιείται στο ηθικό, πολιτικό και κρατικό πεδίο, αυτή δηλώνει τις προσπάθειες να επιτευχθεί πλούτος και/ή εξουσία με μη νόμιμα μέσα (ιδιωτικό κέρδος με δημόσια δαπάνη).
Σε αυτό το πλαίσιο επομένως η διαφθορά έγκειται στο «να μην κάνει κάποιος το χρέος του παρασυρόμενος από απολαβή, κέρδος ή άλλο δέλεαρ»· η διαφθορά είναι το έργο εκείνου ο οποίος «ωθεί άλλους να διαπράττουν ενέργειες αντίθετες προς την έννοια της εντιμότητας» («Μεγάλο λεξικό της ιταλικής γλώσσας»).
Στην ειδική περίπτωση ενός δημόσιου λειτουργού η διαφθορά έγκειται στην αποδοχή χρήματος ή άλλων απολαβών, που του δίνει ή του υπόσχεται ένα άλλο υποκείμενο για να παραλείψει ή να καθυστερήσει ή ακόμη και για να πραγματοποιήσει μια υπηρεσιακή πράξη.
Αν η πρωτοβουλία για απαίτηση χρήματος ανήκει στον δημόσιο λειτουργό, τότε μιλάμε για εκβίαση ή κατάχρηση. Η πρακτική της διαφθοράς είναι πολύ παλαιά.
Είναι ένα οικουμενικό φαινόμενο που υπήρξε πανταχού παρόν στις πολύπλοκες κοινωνίες, στην Αίγυπτο, στη Ρώμη, στην Ελλάδα, στο Ισραήλ.
Ηδη στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκουμε την προτροπή: «Και δώρα ου λήψη· τα γαρ δώρα εκτυφλοί οφθαλμούς βλεπόντων και λυμαίνεται ρήματα δίκαια» (Εξοδος, 23,8). Παρόμοιες προτροπές βρίσκονται στον Κώδικα του Χαμουραμπί, στο Κοράνι κ.λπ.
Ολοι έχουν δοκιμάσει την εμπειρία της διαφθοράς: δικτατορικά καθεστώτα και δημοκρατικές κυβερνήσεις, φεουδαλικές, καπιταλιστικές και κομμουνιστικές οικονομίες, χριστιανικοί, μουσουλμανικοί, ινδουιστικοί και βουδιστικοί θρησκευτικοί πολιτισμοί και θεσμοί.
Η πανταχού παρουσία, η διάρκεια και ο επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας της διαφθοράς υποδηλώνουν ότι αυτή δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται σαν μια δυσλειτουργία, που μπορεί εύκολα να θεραπευτεί με στοχευμένες παρεμβάσεις.
Η διαφθορά δεν είναι ένα μικρό ελάττωμα, μια ελαφρά παρέκκλιση, ένας κόκκος άμμου σε γρανάζια που λειτουργούν καλά.
Δεν είναι ούτε και εργαλείο αποτελεσματικότητας ικανό να βελτιώνει τη λειτουργία των γραφειοκρατικών μηχανισμών, θέση που έχει ήδη υποστηριχτεί αλλά έχει εγκαταλειφθεί. […]
Η διαφθορά είναι και διαρκής αιτία φτώχειας και υπονομεύει τις δημοκρατικές κοινωνίες με δύο τρόπους: στερεί από αυτές τους πόρους που είναι αναγκαίοι για την παροχή ποιοτικών δημόσιων υπηρεσιών, ενώ ταυτόχρονα διαβρώνει την εμπιστοσύνη στους δημόσιους και ιδιωτικούς τομείς που οφείλουν να προσφέρουν αυτές τις υπηρεσίες.
Οι επιπτώσεις είναι καταστροφικές τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, επειδή αφαιρούνται πελώρια ποσά από τις οργανώσεις που υπηρετούν τον πληθυσμό.
Πιθανότατα η πιο αποτελεσματική θεραπεία, ίσως περισσότερο και από τις προσπάθειες αποτροπής, είναι η δημιουργία μιας κουλτούρας που αντιτίθεται στη διαφθορά, μιας εκπαίδευσης για τα ηθικά θέματα.
Πόσο μάλλον που η ιστορική εμπειρία αποδεικνύει ότι η οικονομική ανάπτυξη ευνοείται από μιαν έντιμη δημόσια διοίκηση, ενώ η διαφθορά εμφανίζεται ως συνεννόηση μιας μειονότητας με σκοπό να σφετερίζεται αγαθά που ανήκουν στην πλειονότητα του πληθυσμού.
Μέτρα αποτροπής, εκπαίδευση στην ηθική και, τέλος, ως θεραπεία για τη διαφθορά, άμεσες παρεμβάσεις για τη δημιουργία κοινωνικής ισότητας.
Οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες και η διάδοση της φτώχειας καθιστούν πράγματι τα πρόσωπα ευαίσθητα απέναντι στις διάφορες μορφές διαφθοράς. Η μείωση της ανισότητας είναι και μείωση της διαφθοράς.
Μια δίκαιη κοινωνία με την έννοια του Τζον Ρολς, στην οποία τα οφέλη είναι θεμιτά μόνο σε σχέση με συγκεκριμένα κριτήρια επιδόσεων, μια δίκαιη κοινωνία η οποία προτάσσει τον στόχο να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής όσων βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, θα έχει χαμηλά επίπεδα διαφθοράς.
Είπα ότι θα μιλήσω όσο το δυνατόν λιγότερο για την Ιταλία, αλλά σε μια πραγματεία με θέμα την εντιμότητα και τη διαφθορά είναι δύσκολο να μην αναφέρω τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι.
Η ιστορία του Μπερλουσκόνι είναι πράγματι ένα εντυπωσιακό παράδειγμα για το τι μπορεί να συμβεί όταν μέσα μαζικής επικοινωνίας, χρήμα και πολιτική συμμαχούν σε μια κοινωνία που δεν γνωρίζει πλέον κανόνες.
Από τη στιγμή που η πολιτική αποσύρεται από τις πρωταρχικές λειτουργίες της που συντελούν στη διάπλαση της κοινωνίας, το καθήκον το αναλαμβάνουν άλλοι και αυτοί οι άλλοι καθίστανται ανεξάρτητοι αποφεύγοντας τον έλεγχο.
Ενα ανέκδοτο από τη βιογραφία του Μπερλουσκόνι φωτίζει την αλλαγή προοπτικής και την ηθική άγνοια.
Ο Χάρολντ Μακμίλαν, όταν εκλέχθηκε πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, πούλησε τις μετοχές που είχε σε μιαν εκδοτική επιχείρηση. Η μοναδική αντίδραση του Μπερλουσκόνι ήταν: «Γιατί;».
Μια ισχυρή ηθική εκπαίδευση είναι σημαντική προκειμένου να μην επαναλαμβάνονται παρόμοια ερωτήματα.