Το χρώμα στην αρχαία Ελλάδα

 
Ο Μ. Α. Τιβέριος, με αφορμή διεθνές συνέδριο που διεξήχθη  στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο το 2000, έγραψε ένα άρθρο στο Βήμα  για τη χρήση των χρωστικών ουσιών στην αρχαιότητα και για τον ρόλο τους τόσο στην καλλιτεχνική δημιουργία όσο και στη συντήρηση των μνημείων

Το χρώμα στην αρχαία ελληνική ζωγραφική

 

Από τις 12 Απριλίου και για τέσσερις συνεχόμενες ημέρες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης θα διεξαχθεί ένα ενδιαφέρον διεθνές επιστημονικό συνέδριο με θέμα «Το χρώμα στην αρχαία Ελλάδα ­ ο ρόλος του χρώματος στην αρχαία ελληνική τέχνη και αρχιτεκτονική από το 700-31 π.Χ.». Πρόκειται για ένα συνέδριο που οργανώνεται από το γνωστό αμερικανικό Μουσείο J. Paul Getty της Καλιφόρνιας σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και στο οποίο έχουν κληθεί να μιλήσουν ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων που έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Οι περισσότεροι είναι αρχαιολόγοι και ανάμεσά τους ορισμένοι έχουν αποκαλύψει οι ίδιοι (ή μελετούν) μνημεία που φέρουν σημαντικές ζωγραφικές συνθέσεις ή διασώζουν καλά τα χρώματά τους. Ωστόσο στο συνέδριο συμμετέχουν και αρχαιομέτρες, ειδικοί δηλαδή επιστήμονες από τις θετικές επιστήμες, όπως χημικοί, γεωλόγοι, φυσικοί κ.ά., που ασχολούνται με θέματα σχετικά με τον αρχαίο κόσμο και στη συγκεκριμένη περίπτωση με το χρώμα στα αρχαία μνημεία. Ακόμη παίρνουν μέρος συντηρητές μεγάλων μουσείων και ένας ζωγράφος που είναι και ενήμερος των προβλημάτων των σχετικών με τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι ομότεχνοί του. Συνέδρια με αυτό το θέμα δεν είναι συχνά στη μακρόχρονη ιστορία της επιστήμης της Κλασικής Αρχαιολογίας. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό το ότι ερευνητές προερχόμενοι από πολλές χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας και με διαφορετικές ειδικότητες θα συνευρεθούν για να ανακοινώσουν τα πορίσματα των ερευνών τους πάνω στο θέμα αυτό. Αυτή η προσέγγιση από πολλές οπτικές γωνίες είναι πολύ πιθανό ότι θα εμπλουτίσει σημαντικά τις γνώσεις μας για το χρώμα κατά την αρχαιότητα, που ως σήμερα είναι σχετικά περιορισμένες. Δεν αποκλείεται μάλιστα να προκύψουν και συμπεράσματα που θα είναι χρήσιμα ακόμη και σε σύγχρονες εφαρμογές και πιθανόν θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον διαφόρων κύκλων, όχι υποχρεωτικά μόνον καλλιτεχνικών.
Η τέχνη των αρχαίων
Το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων αυτού του πολυδάπανου συνεδρίου καλύπτεται από το Μουσείο J. Paul Getty. Ωστόσο σημαντική είναι και η συμβολή του Πανεπιστημίου ­ με ένα μικρό ποσό έχει συνδράμει και η Επιτροπή Ερευνών του ­, όπως και της Γενικής Γραμματείας Ερευνας και Τεχνολογίας. Τα έξοδα για την έκδοση των Πρακτικών, που δεν είναι αμελητέα αφού οι πολλοί, εκ των πραγμάτων, πίνακες που θα δημοσιευτούν θα πρέπει να είναι έγχρωμοι, θα καλυφτούν από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και κυρίως από το Ιδρυμα Μελετών Λαμπράκη.
Ο πολύς κόσμος πιθανόν να μη γνωρίζει ότι το χρώμα στην αρχαιότητα έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο σε ό,τι αφορά την τέχνη των αρχαίων και δεν περιοριζόταν μόνο στη ζωγραφική. Εκτός του ότι αρκετά από τα χρησιμοποιούμενα χρώματα συνέβαινε να έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες, πολλές δημιουργίες των αρχαίων, όπως ταπεινά πήλινα ειδώλια αλλά και μεγαλόπρεποι ναοί και σπουδαία μαρμάρινα αγάλματα, εμψυχώνονταν με χρώματα και μάλιστα έντονα, μια και οι αρχαίοι ήξεραν ότι η απόσταση, όπως και ο χρόνος, εξασθενεί τον τόνο των χρωμάτων. Ετσι ήταν απολύτως φυσιολογικά οι δημιουργίες της μεγάλης πλαστικής σε μάρμαρο να βάφονται με τελείως αντιρρεαλιστικά χρώματα. Ο περίφημος Πραξιτέλης ανέθετε τον χρωματισμό των έργων του σ' έναν επίσης γνωστό ζωγράφο της εποχής του, τον Νικία. Πόσο εκτιμούσε τη δουλειά του τελευταίου μάς το δείχνει το εξής γεγονός που μας διασώζει η αρχαία γραμματεία. Οταν τον ρωτούσαν ποιες από τις μαρμάρινες δημιουργίες του θεωρούσε ως τις σημαντικότερες, υποδείκνυε αυτές στις οποίες είχε βάλει το χέρι του ο Νικίας. Επομένως όταν βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σ' έναν αρχαίο ναό ή περιεργαζόμαστε μαρμάρινα αγάλματα σ' ένα Αρχαιολογικό Μουσείο, η εντύπωση που αποκομίζουμε ατενίζοντας τις αρχαιότητες αυτές είναι τελείως διαφορετική από αυτήν που είχαν οι αρχαίοι. Και αυτό επειδή τα χρώματα των έργων αυτών έχουν πλέον χαθεί για μας και μάλιστα οριστικά. Ορισμένες φορές βέβαια με ειδικές φωτογραφήσεις τα ξανακερδίζουμε, όχι όμως για την οπτική μας απόλαυση αλλά μόνο και μόνο για τον εμπλουτισμό των γνώσεών μας.
Τα βασικά χρώματα


Το χρώμα, όπως είναι φυσικό, έπαιζε σημαίνοντα ρόλο και στην αρχαία ζωγραφική. Μαζί με το γραμμικό σχέδιο και τη φωτοσκίαση έδιναν σάρκα και οστά σε κάθε ζωγραφική δημιουργία. Οι αρχαίοι ως βασικά χρώματα είχαν το κόκκινο, το κίτρινο, το μαύρο και το άσπρο και με τη μείξη τους μεγάλωναν σημαντικά τη χρωματική τους γκάμα. Συχνά ακούμε για την περίφημη τετραχρωμία των αρχαίων, η οποία υποστηριζόταν και από τη φιλοσοφική σκέψη. Ωστόσο έχει προκαλέσει ως σήμερα ατέλειωτες συζητήσεις ανάμεσα στους ειδικούς, που δεν μπορούν να δεχτούν ότι μια τόσο υψηλή ζωγραφική, όπως ήταν αυτή των αρχαίων Ελλήνων, περιοριζόταν σε τέσσερα μόνον βασικά χρώματα, από τα οποία μάλιστα τα δύο, το μαύρο και το άσπρο, για τη σημερινή τουλάχιστον αισθητική, δεν είναι χρώματα. Οι αρχαίοι συγγραφείς συμφωνούν ότι η ζωγραφική στον ελληνικό χώρο γεννήθηκε στην Κόρινθο και τη Σικυώνα. Από τα δύο αυτά μέρη κατάγονταν οι περισσότεροι από τους παλιότερους γνωστούς Ελληνες ζωγράφους. Με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκαν διάφορες σχολές με κάποια κοινά χαρακτηριστικά η κάθε μια τους, όπως η λεγόμενη αττική, η ιωνική, η πελοποννησιακή (της οποίας τα μέλη συχνά διακρίνονταν και από μεγάλη θεωρητική κατάρτιση), η ασιατική κ.ά. Τα παλιότερα έργα των Ελλήνων ζωγράφων πρέπει να ήταν κατά κανόνα μονόχρωμα, γρήγορα όμως αυτοί εμπλούτισαν την παλέτα τους με περισσότερα χρώματα, τα οποία όμως στην αρχή δεν τα αναμείγνυαν αλλά τα χρησιμοποιούσαν ξεχωριστά.
Ετσι με τη βοήθεια του χρώματος ξεχώρισαν τις γυναικείες μορφές από τις ανδρικές καλύπτοντας τα γυμνά μέρη των πρώτων με λευκό και των δεύτερων με υπομέλαν, καστανό χρώμα. Στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. ήταν που μπόρεσαν οι Ελληνες να μιμηθούν τέλεια τη φύση και να φτιάξουν έργα στα οποία κυριαρχούσαν η ψευδαίσθηση και η οφθαλμαπάτη. Αυτό το κατάφεραν με τη σκιαγραφία, με χρήση δηλαδή σκιάς που έδινε στις μορφές τους πλαστικότητα, αλλά και με το χρώμα, καθώς με μεγάλη δεξιότητα πέτυχαν αξιοθαύμαστη διαβάθμιση των αποχρώσεων των χρωμάτων τους.
Στην Κεντρική Μακεδονία
Η αρχαία ελληνική ζωγραφική είναι η λιγότερο καλά γνωστή έκφανση της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Και αυτό επειδή τα ευπαθή υλικά της είναι η κύρια αιτία που δεν επέτρεψαν, πλην λίγων εξαιρέσεων, τη διατήρησή της ως τις μέρες μας. Ο,τι γνωρίζουμε για αυτήν το οφείλουμε κυρίως σε σχετικές πληροφορίες που μας δίνουν κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων και πολύ λίγο στα λιγοστά μνημεία που διασώζουν δείγματα αρχαίας ζωγραφικής. Ανάμεσα στα τελευταία ιδιαίτερη θέση κατέχουν ευρήματα κυρίως από τις πρόσφατες ανασκαφές στο βορειοελλαδικό χώρο και ειδικότερα στην Κεντρική Μακεδονία. Στη Βεργίνα, στα Λευκάδια (λίγο έξω από τη Νάουσα) και στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης έχουν έρθει στο φως μνημεία που σώζουν σπουδαίες ζωγραφικές συνθέσεις και έχουν εμπλουτίσει σημαντικά τις γνώσεις μας για την αρχαία ζωγραφική. Απαντώνται κυρίως σε τοιχογραφίες που διακοσμούν τους λεγόμενους μακεδονικούς τάφους και πάνω σε λίθινα, ως επί το πλείστον, μαρμάρινα έργα, όπως π.χ. σε επιτύμβιες στήλες, σε νεκρικές κλίνες και σε νεκρικούς θρόνους. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι κανείς στις μέρες μας δεν μπορεί να γράψει κάτι καινούργιο για την αρχαία ελληνική ζωγραφική των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων αν δεν επισκεφτεί τους αρχαιολογικούς χώρους που αναφέραμε. Ετσι η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως τόπου διεξαγωγής του διεθνούς αυτού συνεδρίου μπορεί, για το λόγο αυτό, να θεωρηθεί και ως ένα βαθμό επιβεβλημένη. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι οι εργασίες του συνεδρίου θα κλείσουν με επιτόπια επίσκεψη των συνέδρων στα παραπάνω μνημεία.
Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
* ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ =>Τα χρώματα στην ελληνική  αρχαιότητα |ΤΑ ΥΛΙΚΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΣΑΝ