Ας πούμε αντίο στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία

Ιφιγένεια Καμτσίδου  Αν. Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου Α.Π.Θ., Πρόεδρος ΕΚΔΔΑ

Ο σπασμένος καθρέφτης της Ευρώπης

Δημοσιεύθηκε: 28/06/2015  στην Huffingtonpost.gr

Η πολιτική ζωή της Ελλάδας συνδέεται στενά με την πορεία των λαών της Ευρώπης, όπως και η συλλογική ταυτότητα των Ελλήνων, που διαμορφώθηκε σε αναφορά με τις διεκδικήσεις των Ευρωπαίων για την προστασία της προσωπικής και πολιτικής ελευθερίας. Η αναγωγή στα θεσμικά πρότυπα, στις ιδεολογίες και στις πρακτικές που αναπτύσσονταν στην Ευρώπη ουδέποτε αποτέλεσε απλή μίμηση ούτε διέθετε πάντοτε θετικό πρόσημο.
Πραγματικά, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η έλλειψη οικονομικών πόρων κατέστησε αναγκαίο τον εξωτερικό δανεισμό του και οδήγησε στην πολιτική εξάρτηση της νεοσύστατης πολιτείας από τις «προστάτιδες δυνάμεις», που παρενέβαιναν στα πολιτικά πράγματα και επικαθόριζαν τα χαρακτηριστικά των θεσμών. Η δυνατότητα των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών και, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, των Η.Π.Α., να θολώνουν τη λαϊκή θέληση και να προσδιορίζουν τις εξελίξεις δημιουργούσε αντιδράσεις και κατά διαστήματα σημαντική απόσταση από την «Δύση». Ωστόσο, η ανάπτυξη των ελληνικών πολιτικών κομμάτων και η σχεδίαση του πολιτεύματος ακολουθεί σταθερά το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, επειδή σε αυτό ανιχνεύεται η ύπαρξη δυνάμεων και διαδικασιών ικανών να πλαισιώσουν την λειτουργία της δημοκρατίας και να εξασφαλίσουν τον σεβασμό του κράτους δικαίου, με άλλα λόγια εντοπίζονται οι βασικές παράμετροι υλοποίησης του εθνικού οράματος: Αν κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας, τα ευρωπαϊκά κράτη αποτελούσαν αξιόλογο πρότυπο, επειδή εμφανίζονταν ως πεδίο πραγμάτωσης των αρχών και των ιδεών που είχαν διαμορφωθεί στην εξιδανικευμένη ελληνική αρχαιότητα, στην σύγχρονη ιστορία η επίδρασή τους αποτυπώνει μια ενεστώσα σχέση. Όταν στην Ελλάδα οι ηττημένοι του εμφύλιου πολέμου στερούνταν των θεμελιωδέστερων δικαιωμάτων τους και η παραβίαση των κανόνων του κοινοβουλευτισμού οδηγούσε στην εγκαθίδρυση αυταρχικών και τελικά ολοκληρωτικών μορφών εξουσίας, τα ευρωπαϊκά κράτη προσέφεραν πειστικά παραδείγματα της συνταγματικής δημοκρατίας, στην οποία προσβλέπει διαχρονικά η μεγάλη πλειοψηφία του ελληνικού λαού. Όπως επισήμαινε ο Α. Μάνεσης, η πολιτική θέσμιση των λαών της Ευρώπης είναι ο καθρέφτης, όπου -θα πρέπει να- αντανακλάται η Ελλάδα.
Έτσι, η ένταξη της χώρας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες και η συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση εκλήφθηκαν από τους πολίτες ως μια επιπλέον εγγύηση στο πλαίσιο ενός ευρύτερου συστήματος που επιδιώκει να διασφαλίσει την δημοκρατία δια του δικαίου. Η ευρωπαϊκή πορεία της ελληνικής πολιτείας συνιστούσε την δόση μιας υπόσχεσης όχι μόνον για την ειρηνική και ισότιμη συνύπαρξή της με τα κράτη της Ευρώπης, αλλά και για την ουσιαστική προστασία των δικαιωμάτων και για την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Δεν θα ήταν, επομένως, υπερβολικό να υποστηρίξει κανείς, ότι η ευρωπαϊκότητα αποτελεί ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της Ελληνικής Δημοκρατίας, που με την σειρά της υπήρξε βασικός πυλώνας της Ε.Ε .

Η διαχείριση της οικονομικής κρίσης από την Ε.Ε διέψευσε την παραπάνω υπόσχεση. Η Ένωση αντιμετώπισε το ελληνικό πρόβλημα υιοθετώντας μέτρα και αποφάσεις που παραγνωρίζουν το πρωτογενές κοινοτικό δίκαιο και στερούν τους Έλληνες από σημαντικές ελευθερίες και δικαιώματά του. Οι σχετικές παρεμβάσεις εκδηλώθηκαν με ενέργειες που παραμέρισαν άκοπα τα ευρωπαϊκά όργανα και επέτρεψαν την εγκατάσταση ενός «διευθυντηρίου» συγκροτούμενου από την Γερμανίδα Καγκελάριο και τον Γάλλο Πρόεδρο της Δημοκρατίας, που συνεργάζονται στενά με την ΕΚΤ και προσδιορίζουν τις τύχες της Ευρώπης. Η Ενωσιακή νομιμότητα υποχώρησε ενώπιον της νεοφιλελεύθερης ορθοδοξίας, καθώς διεθνείς οργανισμοί υποκατέστησαν τους κοινοτικούς θεσμούς (για παράδειγμα, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας- ΕΤΧΣ και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας -ΕΜΣ) και οι θεμελιώδεις αρχές των Συνθηκών, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ελευθερία και η ισότητα, παραμερίστηκαν για να εξασφαλιστεί ο σεβασμός του δόγματος των «αυστηρών όρων» (strict conditionalities) των Μνημονίων.

Σε εθνικό επίπεδο, η εφαρμογή των παραπάνω μέτρων οδήγησε σε δραστική υποβάθμιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Το Κοινοβούλιο περιθωριοποιήθηκε τόσο κατά την νομοθετική διαδικασία, που στηρίχθηκε στις ΠΝΠ, όσο και σε σχέση με τον έλεγχο της κυβέρνησης. Αρκεί η περίπτωση του σχηματισμού της κυβέρνησης Παπαδήμου, που διορίστηκε πρωθυπουργός χωρίς να μεσολαβήσει η κοινοβουλευτική ομάδα του κυβερνώντος κόμματος όπως ορίζει το Σύνταγμα, πιο σωστά για να μην ληφθεί υπόψη η βούληση του τότε κυβερνώντος κόμματος, προκειμένου να δειχθεί ότι η συμμετοχή στην Ε.Ε. έπαυσε να αποτελεί εγγύηση της δημοκρατικής σταθερότητας.
Η Ένωση δεν είναι πια απλώς μια ενιαία αγορά, που εξυπηρετεί τις σκοπιμότητες της με την υιοθέτηση πάγιων, απρόσωπων και αντικειμενικών κανόνων δικαίου. Εξελίσσεται σε μηχανισμό, που για να επιβάλλει την συμμόρφωση στους κανόνες της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης αποβάλλει τα χαρακτηριστικά της κοινότητας δικαίου, του κοινού σπιτιού των λαών της. Ο καθρέφτης της Ευρώπης έσπασε και στα κομμάτια του καλείται να αντικατοπτριστεί ο ελληνικός λαός την προσεχή Κυριακή. Η συμμετοχή του στο δημοψήφισμα γίνεται πολύπλοκη, ίσως όμως υποδείξει ποιο από τα θραύσματα μπορεί να αποτελέσει την βάση για την διαμόρφωση του νέου ειδώλου της χώρας.