Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη

Oψεις
Οι περιπέτειες της ανάγνωσης

International Herald Tribune

Αναδημοσίευση από την Καθημερινή της Κυριακής (29/4/2007)

Kουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Βάζετε τον δείκτη σας κάτω από τις λέξεις καθώς τις αποκρυπτογραφείτε; Αυτά είναι χαρακτηριστικά του πολύ νεαρού αναγνώστη. Οι δάσκαλοι στο σχολείο σάς θεραπεύσανε από τις εξωτερικές εκδηλώσεις της διανοητικής αυτής εργασίας. Και, καθώς μαθαίνατε να διαβάζετε, ανακεφαλαιώσατε την ιστορική εξέλιξη της ανάγνωσης, κάνοντας μια στροφή από το φυσικό βασίλειο στον εσωτερικό χώρο του στοχασμού· από την επανάληψη και τη μίμηση στη δημιουργική κατανόηση. Η ανάγνωση, όπως την ξέρουμε τώρα, είναι εσωτερική. Τα μάτια σας κινούνται, και τίποτ’ άλλο.
Στον αρχαίο κόσμο, τα κείμενα διαβάζονταν μεγαλόφωνα. Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία. Αυτό ήταν απαραίτητο λόγω της τεχνολογίας του κειμένου. Οι περγαμηνές και οι πάπυροι ήταν σπάνια αντικείμενα στα οποία οι περισσότεροι δεν είχαν πρόσβαση, έτσι οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε ομάδες για να τα ακούσουν να διαβάζονται. Ακόμα κι όταν ήταν μόνοι, διάβαζαν φωναχτά. Στη σελίδα, οι λέξεις δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους και δεν υπήρχαν σημεία στίξεως, πράγμα που σήμαινε ότι ο αναγνώστης έπρεπε να στηρίζεται σε προηγούμενη γνώση για να βγάλει νόημα από τα συνεχή γράμματα. Η εκφώνηση ήταν ο τρόπος που γινόταν αρχικά κατανοητό ένα κείμενο και η απομνημόνευση ο τρόπος που μεταφερόταν αυτή η κατανόηση.
Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Κάποια στιγμή οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν «από μέσα τους», μόνοι τους. Η εκφώνηση και η απομνημόνευση έδωσαν τη θέση τους στον αθόρυβο στοχασμό. Εγινε μια επανάσταση, όχι μόνο στην αφομοίωση των κειμένων αλλά και στον τρόπο που διαμορφώνεται η συνείδηση.

Ο Μπράιαν Στοκ, μελετητής της ιστορίας της ανάγνωσης, υπογραμμίζει το πιο φημισμένο παράδειγμα αυτής της στροφής: Μια μέρα, όπως αφηγείται στις «Εξομολογήσεις» του, ο νεαρός Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο μέντοράς του, ο Αμβρόσιος, διάβαζε ένα βιβλίο χωρίς να κινεί τα χείλη του. «Τον είδαμε να διαβάζει σιωπηρά, για πολλή ώρα». Εκείνο που είδε ο Αυγουστίνος ήταν μια στιγμή καθαρής εσωτερικότητας, την ανάγνωση ως είσοδο σ’ έναν κόσμο στοχασμού. Και εναγκαλίστηκε το φιλοσοφικό ιδεώδες που θα τον προσδιόριζε στο εξής – την εσωτερική ζωή ως απόλυτο.
Ενώ πριν ο Αυγουστίνος έβλεπε την Αγία Γραφή ως τον Λόγο του Θεού, τώρα καταλάβαινε ότι το κείμενο της Γραφής δεν γίνεται Λόγος παρά μόνον όταν εισέλθει στη συνείδηση του πιστού. Αυτό σήμανε μια στροφή από τον αυταρχικό κυριολεκτισμό στη φαντασιακή αυτονομία του σκεπτόμενου αναγνώστη. Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική συνεπαγωγή της ανάγνωσης ως εσωτερικής πράξης: Να αντιλαμβάνεσαι σημαίνει να ερμηνεύεις. Η σιωπηρή ανάγνωση είναι επομένως ένα μέσον αυτοεπίγνωσης, με τον γνωρίζοντα να παίρνει την ευθύνη γι’ αυτό που γνωρίζει.

Αυτή η ατομική αυτονομία είναι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας, μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης που έγινε εφικτή, στη σύγχρονη μορφή της, μόνο όταν η στοχαστική ανάγνωση διαδόθηκε χάρη στη μαζική παραγωγή εντύπων και τη λαϊκή εκπαίδευση που ακολούθησε. Μόνο χάρη στη στοχαστική ανάγνωση γίνεται ο καθένας κέντρο γνώσης, σκέψης, επιλογής και πράξης. Τι συμβαίνει όμως στη συνείδησή μας όταν τέτοιες αξίες τίθενται σε κίνδυνο;

Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες που μεταβάλλουν την εμπειρία της ανάγνωσης επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης. Οι λέξεις πάνω σε μια οθόνη που τρεμοσβήνει έρχονται στο μάτι διαφορετικά απ’ όταν τις βλέπουμε γραμμένες σε μια σελίδα. Ακόμα δεν γνωρίζουμε ποιες συνέπειες έχει αυτή η διαφορά. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των αναγνωστών και αυτού που διαβάζεται ηλεκτρονικά, είναι η παρεμβολή στη μοναχική λειτουργία της ανάγνωσης, εφόσον το Ιντερνετ, το e-mail, τα ηλεκτρονικά μηνύματα, ακόμα και τα ηλεκτρονικά βιβλία, όλα συνεπάγονται την ταυτόχρονη πολλαπλότητα της εμπειρίας.

Ο τρόπος που οι άνθρωποι συνδέονται με τη γλώσσα αναπόφευκτα υφίσταται αλλαγές. Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη. Ισως είναι νωρίς ακόμα για να δούμε πού μας οδηγούν όλα αυτά, αλλά προτού τελειώσει τούτη η εποχή, μην εκπλαγείτε αν διαπιστώσετε ότι τα χείλη σας κινούνται και πάλι.
Το σχόλιο του Γεροντάκου
Πολλοί έως τώρα διανοητές προφήτεψαν το τέλος του βιβλίου,
όμως η πραγματικότητα που ζούμε τους διαψεύδει καθημερινά.
Κανένα ηλεκτρονικό μέσο δεν είναι σε θέση να αντικαταστήσει
το βιβλίο, για τον απλούστατο λόγο επειδή δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσει
στον αναγνώστη την ανεπανάληπτη σχέση που δημιουργείται
ανάμεσα σ' αυτόν και το έντυπο που διαβάζει.
Δε μιλάμε , βέβαια, για τις πολύτομα εγκυκλοπαιδικά και
επιστημονικά έργα, τα οποία , κατά τη γνώμη μας, δεν έχουν θέση
σε καμιά σύγχρονη βιβλιοθήκη, μια και είναι δυνατό να αποθηκευτούν
και στον πιο ταπεινό υπολογιστή, αλλά για όλα τα άλλα κείμενα
της παγκόσμιας διανόησης που περιμένουν το τρυφερό άγγιγμα
του χεριού και τη θωπευτική ή δύσπιστη ματιά του κατόχου
τους , για να αρχίσουν να "συνομιλούν" μαζί του.
Εξάλλου το ηλεκτρονικό κείμενο είναι από τη φύση του
δύσκολο στην ανάγνωσή του, μια και ο αμφιβληστρειδής μας
κουράζεται γρήγορα από το συνεχή βομβαρδισμό των φωτονίων
της οθόνης του υπολογιστή.
Το πρόβλημα όμως που κατά βάθος θίγεται στο άρθρο της H.T.
είναι αν είμαστε σε θέση στο κοντινό μέλλον να διαβάζουμε στοχαστικά.
Και εδώ τα πράγματα δεν είναι καθόλου ευοίωνα, αν συνεχιστεί
η παρατεταμένη περίοδος κακής εκπαίδευσης, εξωστρέφειας
και αντιπνευματικότητας που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη
καταναλωτική μας κοινωνία.
Ο όρος "λειτουργικός αναλφαβητισμός" που όλο και πιο συχνά
ακούγεται από τα χείλη των κοινωνιολόγων της εκπαίδευσης
υπονοεί , στην ουσία, το δράμα εκατομμυρίων ανθρώπων σε
ολόκληρο τον πλανήτη, που , ενώ έχουν αποφοιτήσει από
κάποιο σχολείο, δεν είναι σε θέση να διαβάσουν ένα απλό κείμενο
και να κατανοήσουν το περιεχόμενό του...