gerontakos: "Όλβιος εστί όστις της Ιστορίας έσχε μάθησιν": 16 νέες εκδόσεις με θέματα ελληνικής Ιστορίας

Τρίτη, Νοεμβρίου 04, 2025

"Όλβιος εστί όστις της Ιστορίας έσχε μάθησιν": 16 νέες εκδόσεις με θέματα ελληνικής Ιστορίας

του Σπύρου Κακουριώτη

Πολλές φορές έχει επισημανθεί από αυτήν εδώ τη στήλη η ώθηση που προσέφερε στην ιστορική έρευνα η επέτειος των 200 ετών της Ελληνικής Επανάστασης, η οποία, αν και δεν οδήγησε σε ριζικά νέα ιστοριογραφικά σχήματα ή σε αντιπαράθεση πραγματικά ασυμφιλίωτων ερμηνειών, εντούτοις προσανατόλισε την ιστοριογραφία σε νέες και γόνιμες κατευθύνσεις, που συνεχίζουν ακόμη να δίνουν καρπούς, κάποιους από τους οποίους παρουσιάζουμε στη συνέχεια.

Μaurizio Isabella, Η νότια Ευρώπη στην εποχή των επαναστάσεων, Πεδίο

Η έρευνα που πυροδότησε η επέτειος των 200 χρόνων της Επανάστασης, στην Ελλάδα και διεθνώς, είχε ως αποτέλεσμα τη στροφή της ιστοριογραφίας προς μερικές νέες κατευθύνσεις, μαζί με την εμβάθυνση στις ήδη γνωστές. Η ανάδειξη της παγκόσμιας διάστασης της Επανάστασής και η ένταξή της σε ένα επαναστατικό συνεχές που διατρέχει τη νότια Ευρώπη, από την Ιβηρική μέχρι τα παράλια της Μικρασίας, είναι ένα πρώτο μεγάλο ιστοριογραφικό κέρδος που προσέφερε η δισεκατονταετηρίδα. Σε αυτήν την κατεύθυνση κινείται η σημαντική μελέτη του ιταλού ιστορικού, που προσφέρει μια πανοραμική και ταυτόχρονα διεισδυτική εικόνα των επαναστατικών αναταραχών, με επίκεντρο το αίτημα για διαμόρφωση μιας συνταγματικής τάξης, σε Πορτογαλία και Ισπανία, Νάπολη και Πεδεμόντιο, Ελλάδα – την μόνη επανάσταση που υπήρξε, μακροπρόθεσμα, νικηφόρα. Ο συγγραφέας εντάσσει τις επαναστάσεις της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα στο ευρύτερο πλαίσιο του επαναστατικού κύκλου που άνοιξε η παγκόσμια κρίση που ξέσπασε μετά τον Επταετή Πόλεμο (1756-1763), αλλά και εξελίξεις περισσότερο εντοπισμένες, όπως οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι και η δυναστική κρίση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (1807-1808). Πιστός στη συγκριτική και διεθνική προσέγγιση που υιοθετεί εξαρχής, ο συγγραφέας δεν εξετάζει την κάθε επανάσταση μεμονωμένα. Έτσι, μελετά τη σχέση στρατού, πολέμου και επανάστασης, καταδεικνύοντας την επιρροή των στρατιωτικών εμπειριών στη λαϊκή κινητοποίηση, την επίδραση των εμφύλιων συγκρούσεων, την κυκλοφορία εθελοντών, προσφύγων και μεταναστών απ’ άκρου εις άκρον της Μεσογείου κ.ά. Στη συνέχεια, επικεντρώνεται σε αναφορές προς τα κοινοβούλια, τοπικές και εθνικές εκλογές, καθώς και στα σχέδια εδαφικής ανασυγκρότησης κάθε κράτους. Έπειτα, διερευνά τη δημιουργία μιας επαναστατικής δημόσιας σφαίρας και επικεντρώνεται στα νέα δίκτυα επικοινωνίας, στην κυκλοφορία έντυπου υλικού και στη διαμόρφωση μιας επαναστατικής κοινωνικότητας. Τέλος, εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στη συνταγματική κουλτούρα και τη θρησκεία, επισημαίνοντας τον ρόλο του κλήρου στην υποστήριξη των συνταγματικών διακηρύξεων. Η παραδειγματική αυτή μελέτη ολοκληρώνεται με τη βιογραφική προσέγγιση τεσσάρων επαναστατών, προκειμένου να ανιχνεύσει τις κληρονομιές των ξεσηκωμών της δεκαετίας του 1820 μέχρι την ίδρυση του Βασιλείου της Ιταλίας, όταν και τελειώνει η εποχή των επαναστάσεων στη νότια Ευρώπη.

Β. Παναγιωτόπουλος – Δ. Δημητρόπουλος (επιμ.), Ο Αλή πασάς και η εποχή του, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Η ανάδειξη της οθωμανικής διάστασης της Επανάστασης του 1821 ήταν το άλλο μεγάλο ιστοριογραφικό κέρδος της ώθησης που προσέφερε στις σχετικές μελέτες η επέτειος των 200 χρόνων. Απαράκαμπτο στοιχείο όχι μονάχα μιας οθωμανικής αλλά ακόμη και μιας αμιγώς ελληνοκεντρικής οπτικής για την Επανάσταση αποτελεί η προσωπικότητα Αλή πασά, που σφράγισε το νοτιοδυτικό τμήμα της Αυτοκρατορίας επί τέσσερις δεκαετίες. Έτσι, προκαλούν μάλλον απορία οι εθνικιστικοί βορβορυγμοί με τους οποίους υποδέχθηκαν οι τα φαιά φρονούντες τη διεξαγωγή, στο πλαίσιο της δισεκατονταετηρίδας, ενός διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου αφιερωμένου στην εποχή της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας του Αλή, που διεξήχθη στα Γιάννενα, την πρωτεύουσα του πασαλικιού του, από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ σε συνεργασία με τον τοπικό δήμο – αν και, μάλλον, υπόρρητος στόχος ήταν ακριβώς ο δήμαρχος της πόλης, ο αείμνηστος Μωυσής Ελισάφ. Ο ανά χείρας τόμος των πρακτικών, ο οποίος αφιερώνεται στη μνήμη του, περιλαμβάνει 15 μελέτες που αφορούν ένα μεγάλο φάσμα θεμάτων: από την εικόνα των Ιωαννίνων ως μιας «νέας Αθήνας» στα χρόνια του Αλή πασά έως την οικονομία του πασαλικιού, τις γαιοκτητικές και καλλιεργητικές σχέσεις, τα τσιφλίκια και τους αλβανούς γαιοκτήμονες στη Θεσσαλία κ.ά. Δεν λείπουν συμβολές που αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα που διασταυρώθηκαν με τον Αλή, όπως ο Κώστας Γραμματικός ή ο Θύμιος Βλαχάβας, η αντιμετώπισή του από την Πύλη, με ιδιαίτερη αναφορά στη μεταφορά του κομμένου κεφαλιού του στην Κωνσταντινούπολη. Τέλος, άλλα κεφάλαια διερευνούν την πρόσληψη του Αλή από τους συγχρόνους του, όπως καταγράφεται στις «Αληπασιάδες» ή σε θεατρικά έργα της αμερικανικής σκηνής, αλλά και από τους μεταγενέστερους, όπως η αλβανική ιστοριογραφία, ενώ μια σειρά κειμένων εξετάζουν προβλήματα και ιδιαιτερότητες του αρχείου του, καθώς και την άγνωστη μέχρι σήμερα παρουσία του σε άλλα αρχειακά σώματα. Έτσι, ο τόμος αποτελεί μια καλειδοσκοπική εικόνα των τάσεων που παρουσιάζονται στη σχετική ιστορική έρευνα τα τελευταία χρόνια, προσφέροντας, παράλληλα, ερεθίσματα για νέες ερευνητικές προσπάθειες.

Ελένη Γκαρά (επιμ.), Η Ελληνική Επανάσταση ως οθωμανική κρίση, Εκδόσεις του 21ου

Κρίση και επανάσταση αποτελούν έννοιες αλληλένδετες, που η μία προκύπτει από την άλλη. Η Ελληνική Επανάσταση δεν αποτελεί εξαίρεση: γεννήθηκε μέσα από μια κρισιακή συνθήκη, και οδήγησε σε πολλαπλές κρίσεις. Το ερώτημα για τη μετά το 1974 ιστοριογραφία ήταν – και είναι: τι είδους κρίση διαμόρφωσε τις επαναστατικές συνθήκες και ποια πεδία επηρέασε; Με ποιον τρόπο συνδέονται οι διεργασίες αυτές με τους κλυδωνισμούς του ευρύτερου αυτοκρατορικού οθωμανικού κόσμου και της μεταναπολεόντειας Ευρώπης; Τα παραπληρωματικά σχήματα της οικονομικής κρίσης (Κρεμμυδάς) και των ιδεολογικών συγκρούσεων (Ηλιού) οδήγησαν στο λυσιτελές ερμηνευτικό σχήμα των πολλαπλών κρίσεων του ελληνικού κόσμου, με την Επανάσταση να γίνεται νοητή ως προϊόν εξελίξεων στο εσωτερικό αυτού του κόσμου. Μόνο, όμως, η ένταξή τους στο ευρύτερο πλαίσιο της κρίσης της Αυτοκρατορίας (που δεν πρέπει να συνδέεται με το παρωχημένο σχήμα περί οθωμανικής «παρακμής») ή μάλλον των πολλαπλών κρίσεων των αρχών του 19ου αιώνα, που θα οδηγήσουν στο τέλος του οθωμανικού «παλαιού καθεστώτος» τη δεκαετία του 1830, μπορεί να οδηγήσει στην έξοδο από την ερμηνευτική εσωστρέφεια τις μελέτες για την Επανάσταση – και ο ανά χείρας τόμος, προϊόν επιστημονικής διημερίδας του Πανεπιστημίου Αιγαίου (Νοέμβριος 2021), αποτελεί λαμπρό παράδειγμα γι’ αυτό. Οι συμβολές που συγκροτούν τον τόμο προσεγγίζουν την Επανάσταση μέσα από την οπτική της οθωμανικής ιστορίας, επιτυγχάνοντας μια καλύτερη κατανόηση των κοινωνικών διεργασιών που την έκαναν εφικτή (Μ. Σαρηγιάννης)· αναλύουν την υιοθέτηση της εθνικής ιδεολογίας από την οικονομική ελίτ των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης (Σ. Λαΐου), τον ρόλο του ορθόδοξου κλήρου ως φορέα τοπικής εξουσίας σε συνθήκες κρίσης (Α. Λυμπεράτος), ενώ άλλες συμβολές εξετάζουν περιπτώσεις μεταστροφής μουσουλμάνων προς τον χριστιανισμό στις προεπαναστατικές δεκαετίες (Γ. Τζεδόπουλος) ή τις ενδοπρουχοντικές αντιπαραθέσεις (Δ. Παπασταματίου)· μελετούν τη μουσουλμανική κοινωνία της Πελοποννήσου (Y.Z. Karabıçak), αλλά και τις οθωμανικές αντιδράσεις στην Επανάσταση όπως αποτυπώνονται στην αναζωπύρωση των εσχατολογικών φόβων των μουσουλμάνων (Λ. Μοίρας). Ακόμη, εξετάζεται η παράλληλη δράση Αλή πασά και επαναστατημένων Ελλήνων όπως καταγράφονται σε οθωμανικά έγραφα (Σ. Σχαριάτ-Παναχί), αλλά και οι σφαγές των χριστιανών στη Σμύρνη, το 1821, ως αποτέλεσμα βαθύτερων εξελίξεων, της συγκρότησης και κυριαρχίας των γενιτσαρικών δικτύων στην οικονομική και πολιτική ζωή (Γ. Σπυρόπουλος). Τέλος, ο τόμος ολοκληρώνεται με ένα κείμενο που εντάσσει την οθωμανική περίπτωση στην ευρύτερη ιστοριογραφική συζήτηση για την εποχή των επαναστάσεων (Α. Χατζηκυριάκου).

Π. Κονόρτας, Γ. Λιακόπουλος, Λ. Μοίρας (επιμ.), Οθωμανικά τεκμήρια για την Ελληνική Επανάσταση, τόμ. ΙΙ, Ίδρυμα της Βουλής

Η ανάδειξη μέσα από μελέτες και, ιδίως, μέσα από τη δημοσίευση αρχειακών τεκμηρίων, της οθωμανικής οπτικής για την Ελληνική Επανάσταση υπήρξε μία από τις σημαντικότερες κατακτήσεις της ιστοριογραφίας που παρήχθη με αφορμή τη δισεκατονταετηρίδα. Σε αυτήν την ευρύτερη εξέλιξη συγκαταλέγεται και ο παρών τόμος, προϊόν επίμοχθης έρευνας, που απαίτησε επένδυση γνώσης και χρόνου. Πρόκειται για τη μεταγραφή, μετάφραση και δημοσίευση ενός οθωμανικού κατάστιχου, που αφορά τις δημεύσεις περιουσιών Ρωμιών, και την εμπλοκή του ορθόδοξου εκκλησιαστικού μηχανισμού. Σε αυτό, όπως και σε ανάλογό του που έχει ήδη δημοσιευτεί, περιλαμβάνονται λεπτομερείς καταγραφές των περιουσιακών στοιχείων Ελλήνων, που κατηγορήθηκαν ότι συμμετείχαν στην Επανάσταση, με σκοπό τη δήμευσή τους ως αντίποινα από τις οθωμανικές αρχές. Πρόκειται για άγνωστα, μέχρι στιγμής, αρχειακά τεκμήρια, που φωτίζουν τους οικονομικούς μηχανισμούς της καταστολής και, ταυτόχρονα, σκιαγραφούν την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των ανθρώπων που εμφορούνταν από επαναστατικές ιδέες εκείνη την εποχή, συμβάλλοντας στην ολόπλευρη κατανόηση της Επανάστασης. Οι εγγραφές στο κατάστιχο αφορούν περιουσιακά στοιχεία εκτελεσμένων ή φυγάδων (εδώ 21 άτομα, κυρίως Φαναριώτες), τα οποία είχαν καταθέσει στο Πατριαρχείο, που λειτούργησε ως μεσεγγυούχος, αναλαμβάνοντας να αποζημιώσει, μέσω των κατά τόπους επισκόπων, τους οφειλέτες των εκτελεσμένων ή φυγάδων. Αυτόν τον οικονομικό μηχανισμό, που απλώνεται στον ελληνόφωνο χώρο και στις δύο ακτές του Αιγαίου, και τη λειτουργία του επιχειρούν να ανασυστήσουν, μέσα από το οθωμανικό τεκμήριο, οι επιμελητές του τόμου. Η έκδοση περιλαμβάνει το πρωτότυπο κείμενο (σε λατινική γραφή) και τη μετάφρασή του, καθώς και κατατοπιστική εισαγωγή, ενώ συμπληρώνεται με γλωσσάρι, παράρτημα πινάκων και χαρτών, αλλά και ευρετήριο προσώπων και τόπων.[.............................] ΣΥΝΕΧΙΣΤΕ