Σκοτεινή διάβασις/Dark passage (1947): αγέραστο νουάρ με το θρυλικό ζευγάρι Λορίν Μπακόλ και Χάμφρεϊ Μπόγκαρντ

Ένας άνδρας καταδικασμένος για το φόνο της γυναίκας του δραπετεύει από τη φυλακή, αλλάζει πρόσωπο με πλαστική επέμβαση και προσπαθεί να αποδείξει την αθωότητά του.Για την ώρα, η καταφυγή στην έννοια του cult και σε μια παράξενη ταινία (“Σκοτεινή διάβασις”, “Dark passage”) μας στέλνει, μέσω του παρελθόντος, σε μια ασυνήθιστη ζωντανή επικαιρότητα, δηλαδή στο... σήμερα.

ΣΙΝΕΜΑ Cult: "Σκοτεινή διάβασις" (1947)

 Του Αλέξη Ν. Δερμεντζόγλου

makthes.gr

Το cult στον κινηματογράφο περιλαμβάνει μια σειρά διαφορετικών φιλμ: από σπλάτερ και κλασικά μέχρι και πολλά νουάρ, που έτσι κι αλλιώς αναδείχτηκαν κατόπιν εορτής - κι αυτό ιδίως χάρη στους γάλλους κριτικούς.
Το αμερικανικό ασπρόμαυρο, αυτό που λέμε κλασικό νουάρ, γυριζόταν πολλές φορές πάμφθηνα σε τρεις-τέσσερις μέρες και στη συνέχεια προοριζόταν ως δεύτερη ταινία, δηλαδή ως συμπλήρωμα του προγράμματος μιας αίθουσας. Παράλληλα όμως κάποιοι σκηνοθέτες μέσα απʼ αυτό το μέσο κατάφεραν να πειραματιστούν και ορισμένοι κατέθεσαν τολμηρότατες απόψεις. Ας μην ξεχνάμε πως η επιτροπή αντιαμερικανικών ενεργειών (υπό τον Μακάρθι) ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους νουαρίστες σκηνοθέτες. Ζιλ Ντασέν, Άμπρααμ Πολόνσκι, Έντουαρντ Ντμίτρικ και άλλοι ενόχλησαν μέσω των νουάρ τους. Ήταν και πολλοί άλλοι που ξέφυγαν, ίσως γιατί δεν έγινε κατανοητό το τι “περνούσαν” μέσα από τις ταινίες τους σε επίπεδο ιδεολογίας και κοινωνικών αναλύσεων. Τα φιλμ αυτά επανεκτιμήθηκαν μετά από χρόνια.

ΜΙΑ ΤΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ
Ένας από τους σκηνοθέτες τον οποίο δεν ενόχλησαν ήταν ο Ντέλμερ Ντέιβς, που διασκευάζοντας ένα μυθιστόρημα , γύρισε στα 1947 τη “Σκοτεινή διάβαση”. Βέβαια δεν ενόχλησαν και τον Τζόζεφ Λιούις (“Gun Crazy”, “Αριστοκράτες του εγκλήματος”), αλλά εν πάση περιπτώσει φαίνεται πως έψαχναν και τους οργανωμένους στο Κομμουνιστικό Κόμμα των ΗΠΑ.
Ο Ντέιβς στα 1947 γυρίζει μια ταινία του σήμερα. Σμίγει τον Χάμφρεϊ Μπόγκαρντ και τη Λορίν Μπακόλ (ζευγάρι και στη ζωή) σε μια άκρως σκοτεινή ιστορία που ξεφεύγει από τα στερεότυπα του νουάρ. Κι αν κάνω συγκρίσεις και ψάξω τη διαφορά με άλλα cult νουάρ, θα καταλήξω σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.

ΟΙ ΕΞΑΓΓΕΛΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΕΡΑ
Το “Κυνηγώντας τον δολοφόνο μου” (διάβαζε διπλανή στήλη “Σινεφίλ” ως πρόταση για DVD) καθορίζει την παραβατικότητα σε σχέση με ένα οικογενειακό και όχι ένα νομικό σύστημα. Ο ήρωας δεν κάνει κάτι κακό αλλά πρέπει να επανέλθει στην τρέχουσα ηθική.
Στους “Φονιάδες” του Ρόμπερτ Σιόντμακ (από το έργο του Έρνεστ Χεμινγουέι), ο Μπαρτ Λάνκαστερ συντρίβεται και ουσιαστικά αυτοκτονεί εξαιτίας της μοιραίας γυναίκας (Άβα Γκάρντνερ). Η αφήγηση χρησιμοποιεί αναδρομές στο παρελθόν και το θέμα της παραβατικότητας υπάρχει, αλλά το ζητούμενο είναι η προδοσία. Βρισκόμαστε στα 1946 και ο μέσος Αμερικανός δεν νιώθει πως οι μεταπολεμικές επαγγελίες εκπληρώνονται.
Το πλέον cult νουάρ βέβαια είναι η “Παράκαμψη” (Detour) του Έντγκαρ Ούλμερ (1945), μια κορυφαία ταινία που έχει να κάνει ιδίως με τη μοίρα. Η πορεία του βασικού ήρωα υπονομεύεται από την αρχή. Σύμπτωση, μοίρα, το τυχαίο, τον αποπροσανατολίζουν. Είναι μια πολύ πεσιμιστική ταινία αλλά και ένα κορυφαίο αριστούργημα. Νομίζω πως οι αδελφοί Κοέν επηρεάστηκαν πολύ από το στιλ της κινηματογράφησης και τις ιδέες.

ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΜΠΟΓΚΙ
Η “Σκοτεινή διάβασις” γυρίζεται περίπου δύο χρόνια αργότερα και συνθέτει τα συστατικά με άλλο τρόπο. Κι εδώ υπάρχει μια μοιραία γυναίκα (Άγκνες Μούρχεντ), μόνο που κανένας δεν την υποψιάζεται. Κι εδώ υπάρχει η μοίρα (η Λορίν Μπακόλ συναντά τον Μπόγκαρντ), κι εδώ συναντούμε το στοιχείο της παραβατικότητας (η απόδραση από τη φυλακή).
Ουσιαστικά το φιλμ θα μπορούσε να είναι και ένα θεατρικό έργο. Γυρισμένο σε κλειστούς χώρους, με άφθονο διάλογο στο πρώτο τρίτο του, διαθέτει το εκπληκτικό εύρημα της υποκειμενικής κάμερας. Για ένα μεγάλο διάστημα της ταινίας δεν βλέπουμε τον Μπόγκαρντ, αφού οι λήψεις γίνονται “μέσα” από το βλέμμα του. Κατά τα άλλα οι ομοιότητες με το “In a lonely place” (“Διψασμένος για ηδονή”), το κορυφαίο νουάρ του Νίκολας Ρέι (1950), και πάλι με τον Μπόγκαρντ, είναι εμφανέστατες. Κλειστοί χώροι, θεατρογενής δομή και ανάδειξη του στοιχείου των σχέσεων. Ανάγκη για επικοινωνία, καχυποψία, διαταραχή.

Ο ΔΙΑΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑΣ
Η “Σκοτεινή διάβασις” (κατά βάση μπεργκμανική ή αντονιονική ταινία, όπως και το “In a lonely place”) έχει να κάνει με μια σειρά διαταραγμένους χαρακτήρες. Είναι μια γκροτέσκα πινακοθήκη παράξενων ανθρώπων. Η Λορίν Μπακόλ πάντα μοναχική να ψάχνει κάτι άλλο, η Άγκνες Μούρχεντ εμφανώς μπερδεμένη να αναζητά μια αγκαλιά και μια στοργή. Ο Μπομπ (Μπρους Μπένετ), κομψός και αξιοπρεπώς απατημένος. Ο ταξιτζής θέλει να είναι ένας άλλος, ένας παράγοντας φιλανθρωπίας (δομικά ο διακανονιστής της μυθοπλασίας). Ο πλαστικός χειρουργός αποζητά τη δεύτερη ευκαιρία και τα 200 δολάρια. Ο οδηγός, που μαζεύει τον Μπόγκαρντ στην αρχή, κυνηγά την ουτοπία, αναζητά μέσα από τη σύμπτωση την οικονομική δικαίωση.

ΠΟΥ ΠΗΓΑΝ ΟΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ ΗΡΩΕΣ
Αυτή φαίνεται να είναι και η μικροδομή της αμερικανικής κοινωνίας. Μόνο ο Μπόγκαρντ έρχεται από αλλού, όμως βαθύτατα “τραυματισμένος” ψυχικά, φυλακισμένος, αδικημένος. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι είτε εμπλέκονται μεταξύ τους εκ των προτέρων (και θα το μάθουμε πολύ αργά), είτε οι δρόμοι τους θα συναντηθούν όπως οι δύο άγνωστοι μοναχικοί στο τέλος του φιλμ στο λεωφορείο. Αν θα δείτε την ταινία (προβάλλεται τακτικά από τη Nova), μείνετε στο τέλος και θυμηθείτε πόσοι το αντέγραψαν μέχρι σήμερα. Το happy end, που φαντάζει υπερβολικό, το εκλαμβάνω ως μια δυνητική προβολή του φαντασιακού. Οι αμερικανοί ήρωες φεύγουν για το Περού. Σύντομα ο εντιμότατος Μακάρθι θα τους στείλει σε Αγγλία (Λόουζι), Γαλλία (Ντασέν) ή θα τους φιμώσει για πολλά χρόνια (Πολόνσκι). Η “Σκοτεινή διάβασις” μιλά κατʼ ουσίαν για τα πιο σκοτεινά κομμάτια του εαυτού μας και της κοινωνίας.