gerontakos: Σε κάθε σελίδα του Γιόζεφ Ροτ είναι κρυμμένο ένα ποίημα

Παρασκευή, Απριλίου 28, 2023

Σε κάθε σελίδα του Γιόζεφ Ροτ είναι κρυμμένο ένα ποίημα

Σε κάθε σελίδα του Γιόζεφ Ροτ είναι κρυμμένο ένα ποίημα. Αυτή η εκτίμηση του Ρώσου ποιητή, νομπελίστα Γιόζεφ Μπρότσκι επιβεβαιώνεται κάθε φορά που διαβάζουμε ένα έργο του σπουδαίου συγγραφέα, ακόμη και μικρότερης έκτασης ή αξίας από τα αριστουργήματά του, με κορυφαίο «Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ».

Στην Ελλάδα ανακαλύψαμε σχετικά καθυστερημένα τον γερμανόφωνο Εβραίο συγγραφέα από τη Γαλικία, σημερινή δυτική Ουκρανία, ο οποίος με μια ανατριχιαστικά απλή και υποβλητική γλώσσα έχει περιγράψει μοναδικά το τέλος της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, αλλά και αυτό το μεταξύ δύο κόσμων που ήταν η περίοδος του μεσοπολέμου. Ο εγχώριος κατάλογος έργων του Γιόζεφ Ροτ είναι ήδη πλούσιος και τελευταία συμπληρώθηκε με δύο ακόμη βιβλία, γραμμένα πριν από τα μεγάλα αριστουργήματά του, αλλά σίγουρα συμπληρώνουν τον κόσμο του. Το ένα, «Ο τυφλός καθρέφτης» (Κριτική), περιλαμβάνει δύο κείμενα, μικρά διαμαντάκια, γραμμένα το 1925, και το άλλο αφορά στο ημιτελές μυθιστόρημά του «Περλέφτερ, η ιστορία ενός αστού» (Άγρα), χρονολογημένο μεταξύ 1929 και 1930 σε μια έντονα δημιουργική περίοδο του συγγραφέα. Είναι μόλις λίγα χρόνια πριν εγκατασταθεί στο Παρίσι, έχοντας εγκαταλείψει τη Γερμανία την ημέρα, 30 Ιανουαρίου 1933, που ο Χίτλερ αναλαμβάνει την εξουσία. Μερικούς μήνες μετά, τον Μάιο, τα βιβλία του θα καούν δημόσια. Αποδείχτηκε περισσότερο προνοητικός από άλλους συμπατριώτες του, όπως ο Στέφαν Τσβάιχ και ο Σίγκμουντ Φρόιντ που χρειάστηκαν περισσότερο χρόνο για να αποφασίσουν τη διαφυγή τους. Ήδη από το 1932 ο Ροτ είχε δηλώσει: «Θα κάψουν τα βιβλία μας και θα είμαστε εμείς ο στόχος. Πρέπει να φύγουμε ώστε μόνο τα βιβλία μας να παραδοθούν στην πυρά».

Η ημιτελής ιστορία του κυρίου Περλέφτερ και της οικογένειάς του, η οποία θεωρείται σημαντική προσθήκη στον κανόνα του Ροτ, πλούσια σε ειρωνεία και υποδειγματική ως προς τις μεγάλες ικανότητές του στην κοινωνική και πολιτική παρατήρηση, ανακαλύφθηκε τέσσερις δεκαετίες μετά τον θάνατο του συγγραφέα το 1939, στο Παρίσι, στα 45 του από προχωρημένο αλκοολισμό. Συγκεκριμένα το 1978, μέσα σε ένα από τα δύο χαρτοκιβώτια με χειρόγραφα που άφησε στον εκδότη του πριν αυτοεξοριστεί. Την ανακάλυψη, στο τότε Ανατολικό Βερολίνο, οφείλουμε στον Friedemann Berger, επιμελητή των εκδόσεων Κιπενχώυερ. Στα εννέα κεφάλαιά του συναντάμε ένα ευαίσθητο και με ακρίβεια σχεδιασμένο πορτρέτο χαρακτήρων υψηλών λογοτεχνικών προδιαγραφών που σίγουρα μπορεί κανείς να δει παράλληλα με τα ολοκληρωμένα έργα του Ροτ αυτής της περιόδου.

Στο εντυπωσιακό πορτρέτο του κομφορμιστή Περλέφτερ με τη θέση του στην οικογένεια και την κοινωνία, η βαθιά γνώση του Ροτ γύρω από τη φύση της αστικής τάξης παίρνει για άλλη μια φορά λογοτεχνική μορφή. Το βιβλίο περιγράφει τον βίο και την εποχή του ευκατάστατου Αυστριακού μικροαστού Αλεξάντερ Περλέφτερ, με τον οποίο ο συγγενής του και αφηγητής Ναφτάλι Κρόου έρχεται να ζήσει στη Βιέννη στα 1904, αφήνοντας την πόλη όπου γεννήθηκε, η οποία θυμίζει τη γενέτειρα του συγγραφέα, Μπρόντι της Ανατολικής Γαλικίας που ανήκει ακόμη στην Αυστροουγγαρία. Ιδού πώς την περιγράφει ο αφηγητής, το όνομα του οποίου συναντάμε και σε άλλα έργα του Ροτ: «Η πόλη, όπου γεννήθηκα, δεν ήταν πόλη με τη δυτικοευρωπαϊκή σημασία της λέξης. Χίλιοι πεντακόσιοι άνθρωποι την κατοικούσαν. Κι απ΄ αυτούς οι χίλιοι ήταν έμποροι Εβραίοι…»

Μετριοπαθής, καλοζωισμένος μικροαστός, συμπαθών με τους ισχυρούς και τους μεγαλοσχήμονες, φιλάργυρος με τους άπορους, τσιγκούνης και στα συναισθήματα, συγκρατημένος πλην δυναμικός όταν πρέπει να υπερασπιστεί τα συμφέροντά του, χωρίς άποψη αν και παντογνώστης, με υποκριτικό σεβασμό στους νόμους αλλά με παρασκηνιακές συνεννοήσεις, πάντα γοητευμένος με τα εξωτερικά σημάδια του πλούτου, χωρίς συνέπεια και κουλτούρα, καλυμμένος με τη μεγαλοπρέπεια της σπουδαιότητας και του μεγαλείου, σταθερά ανάμεσα στο «Εδώ με το Εκεί» προκειμένου να κρατά «ανοιχτές και τις δύο επιλογές». Αυτός είναι ο κύριος Περλέφτερ, πρότυπο της μικροαστικής ηθικής, κερδισμένος από τον πόλεμο που δεν υπηρέτησε αφού φρόντισε να γλυτώσει την επιστράτευση και μέγας εχθρός των επαναστάσεων – «Θα έρχονταν οι σοσιαλιστές στα πράγματα; Θα έπαιρναν τις περιουσίες των πλουσίων, όπως στη Ρωσία;» Ένα ανθρωπάκι έμβλημα μιας μελλοντικής κοινωνίας συνένοχης του χιτλερισμού.

Εδώ βρίσκεται το μεγαλείο του Γιόζεφ Ροτ όταν περιγράφει πρόσωπα και καταστάσεις με απλές και καίριες λέξεις, χωρίς να κατονομάζει απαραιτήτως το θεριό που σιγά σιγά δυναμώνει. Ο ίδιος, σοσιαλιστής αρχικά, αν και από κάποια στιγμή επιθυμεί την τάξη της αυτοκρατορίας όπου λαοί και Εβραίοι έχουν θέση, δεν νοσταλγεί την επιστροφή του μοναρχικού χθες. Βλέπει τη σκληρότητα, την ανομία, την άγρια φάρσα ενός συστήματος που διαχειρίζεται μια εξουθενωμένη κοινωνία χωρίς προοπτική. «Διακρίνει εκεί όλα τα σπέρματα της βίας και της σύγχρονής του βαρβαρότητας», όπως αναφέρεται στην κατατοπιστική εισαγωγή της έκδοσης.

Με το εκπληκτικό πορτρέτο του Περλέφτερ ο συγγραφέας απεικονίζει την αναξιότητα του χορτασμένου ανόητου που ταπεινώνει τους ταπεινούς και υποκλίνεται μπροστά στους πιο ευκατάστατους, που θεωρεί τη δική του ζωή πολυτιμότερη και από εκείνη των παιδιών του. Ο γιός του Άλφρεντ μοιάζει με αυτόν, αδιάφορος και μισογύνης που δεν κρύβει την προτίμησή του να κοιμάται με υπηρέτριες και χήρες, να καμαρώνει για τα αφροδίσια που κολλάει. Οι τρεις κόρες του δεν ενδιαφέρονται παρά να παντρευτούν έναν χρήσιμο γαμπρό, σύμφωνα με την επιθυμία του πατέρα. Μέσα από ένα πολύχρωμο καστ, με κεντρικό χαρακτήρα τον Περλέφτερ, ανακαλύπτουμε μια εποχή, με την ευτέλεια, τις ίντριγκες και τους φόβους της, που δεν δυσκολεύεται κανείς να μεταφέρει και σε άλλες χρονικές περιόδους.

Όταν ο Γιόζεφ Ροτ γράφει το υπέροχο «Περλέφτερ, η ιστορία ενός αστού» είναι ήδη διάσημος δημοσιογράφος, ταξιδεύοντας σε όλη την Ευρώπη, και στη Σοβιετική Ένωση, για λογαριασμό μεγάλων γερμανικών και αυστριακών εφημερίδων. Επίσης έχει γράψει σειρά μικρότερων κειμένων που δημοσιεύονται σε εφημερίδες ή βλέπουν το φως της δημοσιότητας αργότερα. Δύο εξ αυτών φιλοξενούνται στην έκδοση της «Κριτικής» τα οποία απεικονίζουν τον κόσμο που χάνεται ανάμεσα στο παλιό και στο νέο, με ήρωες να μετεωρίζονται ανάμεσα στο τέλος μιας εποχής και στο αύριο που με φόβο περιμένουν. Άνθρωποι της διπλανής πόρτας εισπράττουν τις συνέπειες των μεγάλων γεγονότων αλλά θέλουν να απομακρυνθούν απ΄ αυτά.

«Ο πόλεμος είχε τελειώσει, ξένη προσπερνούσε η Φίνι τα μεγάλα γεγονότα, μικρή και ξένη. Πολύ βαριές είναι για μας οι έγνοιες του μεγάλου κόσμου», διαβάζουμε στο κείμενο «Ο τυφλός καθρέφτης», το οποίο δανείζει τον τίτλο του συνολικά στην έκδοση και αφορά στην ιστορία ενός νεαρού κοριτσιού στο μεταίχμιο της άνθισης της θηλυκότητάς του. Η Φίνι είναι εύθραυστη, μοναχική και ασήμαντη, ειδικά «στη θορυβώδη έρημο της πόλης», της Βιέννης δηλαδή, «στο έλεος του σκύλου που γαυγίζει και του αστυνομικού που μας κάνει νόημα … σε κάθε εξουσία που ζει στις πλατείες και παραμονεύει στις γωνίες». Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα είναι ζοφερή και η Φίνι αφήνει τον εαυτό της να περιπλανηθεί οδηγούμενη από την ανάγκη του έρωτα και της αγάπης που ξυπνά μέσα της, κάνοντας λάθος επιλογές εξαιτίας της ανασφάλειας και της αφέλειάς της. Σ΄αυτές ωθείται επίσης και από τη θλιβερή κατάσταση στο σπίτι με τους γονείς της, με μια αυταρχική, εκδικητική μητέρα και έναν πατέρα που μόλις έχει επιστρέψει από τον πόλεμο κουφός και σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Ο συγγραφέας περιγράφει τη θλίψη της καθημερινότητας της Φίνι και τις σκέψεις που κάνει καθώς φαντάζεται πως θα μπορούσε να είναι πιο όμορφη. Όμως «ο έρωτας συγγενεύει με τα αστέρια, με το σφύριγμα της επιθυμίας και το μεγαλείο του ουρανού». Έτσι μαθαίνει για τον έρωτα από τον Έρνστ, αργότερα εντυπωσιάζεται από έναν μουσικό ονόματι Λούντβιχ και μετά αισθάνεται πανευτυχής στον κόσμο του Ράμπολντ, ενός περιπλανώμενου ρήτορα με επαναστατικό λόγο. Αλλά ο Ροτ δεν της εύχεται την ευτυχία για πολύ. Η συμπόνια με την οποία την περιβάλλει δεν εμποδίζει το δυσάρεστο φινάλε.

Η σχέση του ατόμου και του κόσμου γύρω του απασχολεί τις ιστορίες του Ροτ. Το ίδιο και η διαφορά ανάμεσα σε αυτούς που ζουν στα «πλούσια δωμάτια, όπου καθρέφτες σε κάθε τοίχο επιβλέπουν διαρκώς τη στάση των κυρίων τους και την τελειοποιούν», και σε εκείνους που επιβιώνουν σε «στενά σπίτια» και μεγαλώνουν «στα δωμάτια με τους τυφλούς καθρέφτες». Οι πρώτοι είναι «υπερήφανοι και τολμηροί», οι δεύτεροι μένουν «ντροπαλοί και ασήμαντοι».

Η ιστορία με τη Φίνι αρχίζει μια απριλιάτικη μέρα, ενώ η δεύτερη, με τίτλο «Απρίλης, η ιστορία μιας αγάπης», ξεκινά μια νύχτα πάλι του Απρίλη, με «βαριά συννεφιά και προμήνυε βροχή». Εδώ ο κεντρικός ήρωας βρίσκεται σε μια μικρή πόλη με ανθρώπους «περιορισμένους» και με «φτωχό πεπρωμένο». Προτού ταξιδέψει στην Αμερική, όπως προγραμματίζει, παρατηρεί τον κόσμο γύρω του και καταγράφει τις ιστορίες μερικών ανθρώπων σαν του διευθυντή του ταχυδρομείου και του βοηθού του σταθμάρχη οι οποίοι συμπεριφέρονται σαν να κατέχουν μεγάλες εξουσίες ή του Εβραίου υφασματέμπορου που άνοιξε ένα κινηματοθέατρο επειδή δεν είχε τίποτα να κάνει την Κυριακή. Μέσα σε αυτό το πληκτικό σκηνικό ο ήρωας γνωρίζει και ερωτεύεται την πονεμένη από έναν άτυχο έρωτα Άννα, αλλά κεραυνοβολείται στη θέα ενός πανέμορφου κοριτσιού που κάθεται στο παράθυρο και κοιτάζει τον ουρανό. Η προσδοκία δεν ευοδώνεται. «Μόνο γι΄ αυτό το βλέμμα έγραψα τούτη την ιστορία», λέει στο τέλος ο συγγραφέας.

Ο Γιόζεφ Ροτ είναι μάστορας στην απεικόνιση της πολυπλοκότητας του ανθρώπινου όντος, της εσωτερικής δίνης, όπου η επιθυμία, η επιλογή και η δράση συχνά συγκρούονται. Η πένα του είναι απατηλά απλή, τόσο καθαρή χωρίς να είναι ποτέ απλοϊκή. Ζωντανή, αστεία και πικρή ταυτόχρονα, ικανή να διεγείρει συναισθήματα και εγρήγορση.

«Περλέφτερ, η ιστορία ενός αστού» Joseph Roth, εκδ. «Άγρα», μτφρ. Μαρία Αγγελίδου, Άγγελος Αγγελίδης, σελ. 151