«Πνοή ζωής» της Κλαρίσε Λισπέκτορ (κριτική) – «Το βιβλίο αυτό είναι ο ίσκιος μου»
Επισκόπηση του έργου της Κλαρίσε Λισπέκτορ [Clarise Lispector] με αφορμή το βιβλίο της «Πνοή ζωής - Σφυγμοί» (μτφρ. – επίμ. Μάριος Χατζηπροκοπίου, εκδ. Αντίποδες).
Της Ιωάννας Σπηλιοπούλου
«Γιατί εμείς δεν είμαστε παρά η φλούδα, το φύλλο, μα ο καρπός που είναι στο κέντρο του όλου είναι ο μεγάλος θάνατος που φέρει καθένας μέσα του». Ρ.Μ. Ρίλκε, Το βιβλίο της φτώχειας και του θανάτου, μτφρ. Βασιλική Παπαγεωργίου, εκδ. Ίνδικτος
Όταν ο βιογράφος της Κλαρίσε Λισπέκτορ, Μπέντζαμιν Μόζερ (“Why This World: A Biography of Clarice Lispector”) ζήτησε από τον Πέδρο Αλμοδόβαρ να προλογίσει την αγγλική μετάφραση του συγκεκριμένου βιβλίου, ο σκηνοθέτης δήλωσε αδυναμία λόγω του δέους για την πυκνότητα και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του. Οι ηρωίδες του παραλληλίζονται με τις δικές της: γυναίκες στα πρόθυρα..., που βιώνουν ενδορρήξεις στις κοινωνικά τακτοποιημένες ζωές τους.
Επί χρόνια η ίδια δημοσίευε χρονογραφήματα και άρθρα με συμβουλές ομορφιάς, μόδας και ζωής για γυναικείο κοινό – σε ένδειξη οικειότητας, συχνά αναφέρεται με το μικρό της όνομα. Η λογοτεχνική παραγωγή της ακολουθεί το δρομολόγιό της ως γυναίκας και γράφουσας από νεαρή ηλικία (στα 23 της εξέδωσε το πρώτο της μυθιστόρημα, Κοντά στην άγρια καρδιά) ως το θάνατό της, το 1977.
Η εβραϊκής καταγωγής οικογένεια της Κλαρίσε [1] –η ίδια γεννήθηκε σε ένα χωριό της Ουκρανίας το 1920– υπήρξε θύμα πογκρόμ. Η μητέρα της έπασχε από σύφιλη: τον προηγούμενο χρόνο είχε βιαστεί από Ρώσους στρατιώτες και, σύμφωνα με αντίληψη της εποχής, η γέννηση ενός παιδιού θα μπορούσε να εξαφανίσει τον ιό. Έπειτα από μακροχρόνιες περιπλανήσεις η οικογένεια προσφύγων φτάνει στη Βραζιλία, όπου η μητέρα πεθαίνει όταν η Κλαρίσε ήταν 10 ετών. Σπουδάζει νομικά, παντρεύεται διπλωμάτη, ζει επί χρόνια με την οικογένειά της στην Ευρώπη (Ιταλία, Ελβετία, Αγγλία) και στις ΗΠΑ, χωρίζει, επιστρέφει στο Ρίο ντε Τζανέιρο το 1959 με τους δύο γιους της, μεταφράζει, πάντα γράφει. Η Πνοή ζωής (Σφυγμοί), είναι το βιβλίο που έγραφε τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής της και το οποίο τελικά εκδόθηκε έπειτα από τον θάνατό της, με επιμέλεια του υλικού της –θραύσματα των σημειώσεων– από τη φίλης της Όλγα Μπορέλι [2].
«Θέλω να γράψω την καθαρή κίνηση» διαβάζουμε στην πύλη εισόδου· επιθυμία για διαύγεια και παλμό, χορογραφία ακτινοβολούσας ενέργειας του σώματος ως αρχείου. «Η πιο καθαρή μου κίνηση είναι η κίνηση του θανάτου» σημειώνεται προς την έξοδο. Ακολουθούν τέσσερα ετερογενή motti: το πρώτο από τη Γένεση (για τη ζωτική πνοή που εμφυσά ο Θεός στον άνθρωπο), το δεύτερο από τον Νίτσε (για την παράλογη χαρά της δημιουργίας), ενώ το τρίτο ανήκει σε ένα μικρό κορίτσι (για τη σχέση μεταξύ ονείρου και παιχνιδιού στη μετάγγιση ιδεών) και το τέταρτο στην ίδια (για τη συρρίκνωση του χρόνου).
«Ο ίσκιος της ψυχής μου είναι το σώμα. Το σώμα είναι ο ίσκιος της ψυχής μου. Το βιβλίο αυτό είναι ο ίσκιος μου».
Κύματα παλιρροϊκά στην αφηγηματική κοίτη –«όλα θα αναδεύονταν κυκλικά»–, όπου διερευνάται, ψυχρά φλογί, η ατμόσφαιρα της καλλιτεχνικής μετουσίωσης: πείνα, αμηχανία, ρίγος αναμονής, έκπληξη, ανία, ερμητικότητα, δισταγμοί, αγωνία, οργασμική ανάφλεξη, εισπνοές μικρών θανάτων, ναυτία, αιώρηση στην άβυσσο, λήθαργος, δίψα...
Η αρχιτεκτονική του βιβλίου με τη διάκριση σε τρεις ενότητες («Πραγματικότητα είναι η ονειροπόληση», «Πώς να τα κάνεις όλα ονειροπόληση;», «Το βιβλίο της Άνζελας») αποκαλύπτει τον πυρήνα του, τη δραματουργία του ονείρου: «Η πραγματικότητα δεν υπάρχει καθ’ εαυτήν. Υπάρχει το να βλέπεις την αλήθεια μέσα από το όνειρο. Η πραγματική ζωή είναι απλώς συμβολική: αναφέρεται σε κάτι άλλο». Όπως και στον Πεσσόα, τα (έξυπνα) ενύπνια είναι το δέρμα της πραγματικότητας, η γραφή διαδικασία ονειρικής πράξης και το προϊόν της καλλιτεχνικής δημιουργίας ένα όναρ σκιάς: «Ο ίσκιος της ψυχής μου είναι το σώμα. Το σώμα είναι ο ίσκιος της ψυχής μου. Το βιβλίο αυτό είναι ο ίσκιος μου».
 |
|
Η Κλαρίσε Λισπέκτορ μαζί με το αγαπημένο της σκυλί, τον Οδυσσέα, και κότες στο διαμέρισμά της, στο Ρίο ντε Τζανέιρο, το 1976 |
Τα μουσικά μοτίβα και διακείμενα συνθέτουν μια παρτιτούρα («Η μουσική μού διδάσκει βαθιά τη γενναιότητα του κόσμου να νιώθει τον εαυτό του») για το τετράπτυχο ζωή / γραφή / ανάγνωση / θάνατος: ποικίλες τονικότητες, από τον ψίθυρο ως την οργισμένη κραυγή, με ζενίθ τη «διαστρική σιωπή». Βιβλίο-φούγκα χαρακτηρίζεται από τον Μάριο Χατζηπροκοπίου στο εξαιρετικό επίμετρό του, στο οποίο αναφέρεται και στη μεταφραστική διαδικασία, που αξιοθαύμαστα φιλοτεχνεί ένα κείμενο ιδιαίτερης υφής. Με την αντιστικτική συγκατοίκηση δύο φωνών (ένας ανώνυμος Συγγραφέας/Δημιουργός συνομιλεί με την ηρωίδα Άνζελα Πραλίνι [3], την οποία μόλις έχει πλάσει χαρίζοντάς της πνοή ζωής): συμφύρονται, μιμούνται η μια τη μελωδία της άλλης, τέμνονται, ενδόμυχες επιθυμίες καθρεφτίζονται σε μια αμφίδρομη σχέση, αδυναμία επικοινωνίας, φυγόκεντρες τάσεις, σχάση. Όπως και σε άλλα έργα της Λισπέκτορ, η ειδολογική ταυτότητα είναι υβριδική («εκτίθεμαι σε ένα καινούργιο είδος μυθοπλασίας, που ακόμη δεν ξέρω καν πώς να το χειριστώ») και οι σφυγμοί του αίματος και των λέξεων, ο ρυθμός της ανάσας παραπέμπουν –έχει σχολιαστεί– σε γκόσπελ, τζαζ αυτοσχεδιασμό, «μουρμουρητό προσευχής»· η γραφή ως μαθητεία: «Κάθε μου επινόηση ηχεί στ’ αυτιά μου σαν προσευχή ενός λαϊκού – τόση είναι η ένταση του συναισθήματος, γράφω για να μάθω».
«Κάθε μου επινόηση ηχεί στ’ αυτιά μου σαν προσευχή ενός λαϊκού – τόση είναι η ένταση του συναισθήματος, γράφω για να μάθω».
«Αυτοδίδακτη συγγραφέα, σαν πρωτόγονο ζωγράφο», τη χαρακτηρίζει η Ελίζαμπεθ Μπίσοπ όταν γνωρίζονται το 1963, ενώ ο Μόζερ παραλληλίζει τα κείμενά της με κυβιστικά πορτρέτα λέξεων σαν αυτά που αποπειράθηκε η Γερτρούδη Στάιν. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της, παράλληλα με την ψυχανάλυση, η συγγραφέας ζωγραφίζει πειραματιζόμενη με τη συνομιλία ανάμεσα στον καμβά και τη σελίδα, όπως φαίνεται κυρίως στο Água Viva (1973) – το οποίο ελπίζουμε να μεταφράσει ο Μάριος Χατζηπροκοπίου, ως συνέχεια των τεσσάρων βιβλίων της που μας έχει χαρίσει από το 2016 στις εκδόσεις Αντίποδες. Η Άνζελα, το δημιούργημα που χειραφετείται και γίνεται δημιουργός, δηλώνει: «Το ιδανικό μου θα ήταν να ζωγραφίσω έναν πίνακα ενός πίνακα. Η ζωή μου είναι τόσο ταραγμένη που ποτέ δεν τελειοποίησα αυτό που επινόησα στη ζωγραφική». Προσκρούοντας στα όρια του γλωσσικού πλέγματος, δίνει στις λέξεις διάσταση word-painting [4], για να αποδώσει την πρώτη παρόρμηση, τη χρονικότητα της παρούσας στιγμής (instante-já), όπως η Βιρτζίνια Γουλφ [5], μια από τις αγαπημένες συγγραφείς της Κλαρίσε, ονειρευόταν να γράψει με χρωστήρα.
Τόσο στην Ώρα του αστεριού όσο και στην Πνοή ζωής ένας άντρας συγγραφέας-θεός, σαν άλλος Πυγμαλίων, δημιουργεί μια Γαλάτεια. «Σμιλεύω την Άνζελα με πέτρες από τις πλαγιές, δίνοντάς της τη μορφή ενός αγάλματος». Στο πρώτο ο Ροντρίγο Σ.Μ. τη Μακκαμπέα, εδώ ένας ορθολογιστής, αστός, «στο κλουβί της καταναγκαστικής πνευματικής υγιεινής», επινοώντας εκδοχές του εαυτού του για να υπερβεί μια ανυπόφορη καθημερινότητα, επιχειρεί ένα ταξίδι από τη γλώσσα στην ύπαρξη («Εγώ δεν θα υπήρχα αν δεν υπήρχαν οι λέξεις»), παρακολουθώντας «τους βυζαντινούς μαιάνδρους μιας γυναίκας, με σοφίτες και γωνίες και κόγχες και ζωντανή σάρκα – που ξαφνικά είναι αυθόρμητη σαν άνθος». Εκείνη αγνοεί την ύπαρξή του.
«Εγώ δεν θα υπήρχα αν δεν υπήρχαν οι λέξεις».
Ο Δημιουργός (αφεντικό και δικαστής) την επιτηρεί ως ένα σημείο, θέλει μάταια να την τιθασεύσει, τη σχολιάζει με ερωτικές συνδηλώσεις, συνοδοιπορούν ανάμεσα στην αλήθεια και στο θάνατο. Βαθμιαία υπονομεύεται η αφηγηματική αξιοπιστία του: σαστισμένος, δηλώνει ζητιάνος, κουρασμένος (αναζητά μια κατά παραγγελία γυναίκα), προσπαθεί να την ερμηνεύσει με βάση την ψυχανάλυση (σ. 153) ή, ως φυσικός, τη θεωρία της αντιύλης (σ. 194), τη μισεί. Γράφονται δυο παράλληλα βιβλία αντηχήσεων: διάλογος κωφών ή εσωτερικός (σύνδεση με την anima);
«Ξέρω καλά ότι εκείνη είναι το ζουμερό σταφύλι κι εγώ η σταφίδα» σημειώνει ο Δημιουργός. Αντι-ηρωίδα, ομιλούν αδέσποτο, ξυπόλυτη, διαισθητική, ανέμελη, πλήρης στην ευθραυστότητά της, κορίτσι που ενοικεί σε ατμόσφαιρα θαύματος, ηθοποιός που αυτοσχεδιάζει, «καμπύλη σε μια ατέρμονη ελικοειδή σπείρα», φεύγουσα κόρη, εν δυνάμει αυτόχειρας, οργανική και ηλεκτρονική, ακατέργαστη πρώτη ύλη, «Γυναίκα-Πράγμα», το ελαφρότατο υφάδι ιστού αράχνης, θρυμματισμένο αστέρι, ανέστια («Είμαι η παρίας των πλουσίων»), υπνοβάτισσα, οργισμένη αγία σε αναζήτηση του ιερού, ξένη, θιασώτρια της αποτυχίας και της τυχαιότητας («Είμαι ο ίδιος μου ο καθρέφτης. Και ζω με τα απολεσθέντα. Έχω εμπλακεί σε έναν αόρατο πόλεμο που κρύβει παντού κινδύνους. Ποιος θα νικήσει; Εγώ πάντοτε χάνω»), ισορροπημένα ασυνάρτητη – προσδίδει πάθος σε μικροπράγματα, γράφει χωρίς δέσμευση, παράγοντας υλικό ημιτελές [«"Ιστορία των Πραγμάτων" (Ονειρικές νύξεις και έφοδοι στο ασυνείδητο)».] Την ωθεί η ανάγκη για αέναη διαδικασία αυτοπροσδιορισμού της («Μόνο το αίνιγμά μου με ενδιαφέρει»), ο εσωτερικός ανεμοστρόβιλος των λέξεων («Νιώθω μέσα μου μια υπόγεια βία, βία που έρχεται στην επιφάνεια μονάχα με την πράξη της γραφής»). Το σώμα ως πηγή ζωντάνιας της γυναικείας υποκειμενικότητας («Ο Θεός να φυλάει τους αστραγάλους μου. Και τον αυχένα μου. Είναι ουσιώδεις τόποι μέσα μου») συστοιχεί προς τα σημεία στίξης στο κειμενικό σώμα («Εγώ που είμαι άνω και κάτω τελεία»).
«Είμαι ο ίδιος μου ο καθρέφτης. Και ζω με τα απολεσθέντα. Έχω εμπλακεί σε έναν αόρατο πόλεμο που κρύβει παντού κινδύνους. Ποιος θα νικήσει; Εγώ πάντοτε χάνω».
[...................................................]
«Πνοή ζωής» της Κλαρίσε Λισπέκτορ (κριτική) –
Κλαρίσε Λισπέκτορ - Βικιπαίδεια
Clarice Lispector - ΠΡΟΣΩΠΟ – Βιβλιοnet
Clarice Lispector - ΠΡΟΣΩΠΟ – Βιβλιοnet___________________
Ο Μάριος Χατζηπροκοπίου, μεταφραστής του μυθιστορήματος της Κλαρίσε Λισπέκτορ «Η ώρα του αστεριού» (εκδόσεις Αντίποδες) μιλά για την εμβληματική συγγραφέα.
Στο δεύτερο μέρος, απόσπασμα (με ελληνικούς υποτίτλους) από συνέντευξη που έδωσε λίγους μήνες πριν από τον θάνατό της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου