Πώς στηρίζουμε τα παιδιά έπειτα από μια καταστροφή
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
Το γεγονός αυτό έφερε στην επιφάνεια τραυματικές αναμνήσεις και σε όσους είχαν κάποτε ζήσει ανάλογες φωτιές στην Πελοπόννησο, την Εύβοια και πολλές ακόμα περιοχές της χώρας μας.
Αφησε άφωνους και συγκλονισμένους όλους όσοι παρακολουθήσαμε από τους δέκτες της τηλεόρασης μια ανείπωτη τραγωδία ανθρώπων που έτρεχαν να σωθούν.
Τέτοιες αδιανόητες καταστροφές είναι ακραία γεγονότα που βιώνονται «ψυχοτραυματικά», καθώς υπερβαίνουν τα αποθέματα που διαθέτουν οι άνθρωποι, εγείρουν έντονο φόβο, τρόμο και μια αίσθηση παντελούς αδυναμίας και απόγνωσης, τη στιγμή που συμβαίνουν.
Αντιμέτωπος με τέτοια συμβάντα, καθένας αντιδρά διαφορετικά. Μερικοί ενεργοποιούνται και λειτουργούν αποτελεσματικά μπρος στον κίνδυνο, άλλοι πάλι αποδιοργανώνονται και τρέχουν χωρίς προσανατολισμό, για να ξεφύγουν, και άλλοι παγώνουν και ακινητοποιούνται.
Λίγες μέρες μετά την καταστροφή, οι άνθρωποι άρχισαν να μετρούν τις απώλειές τους. Πολλές είναι απτές: ο θάνατος ή τραυματισμός οικείων προσώπων, η καταστροφή του σπιτιού, της φύσης.
Αλλες πάλι, συμβολικές: η απώλεια της αίσθησης της ασφάλειας, του ελέγχου, της προβλεψιμότητας και της ιστορίας μιας ζωής που καθένας είχε έως τότε, την ψευδαίσθηση ότι την ορίζει.
Ο θρήνος γι’ αυτές τις απώλειες… βουβός ακόμα. Ισως ο ψυχικός τραυματισμός να μην έχει δώσει ακόμα τη θέση του στο πένθος.
Και τα παιδιά;
Τα παιδιά, όσο μικρά κι αν είναι, επηρεάστηκαν. Οι επιπτώσεις είναι πολύ διαφορετικές για όσα έζησαν από κοντά την καταστροφή και απειλήθηκε η ζωή τους ή των δικών τους, για όσα δεν ήταν στην περιοχή, αλλά έχασαν ανθρώπους τους, και για όλα εκείνα που παρακολούθησαν τα γεγονότα μέσω της τηλεόρασης, του διαδικτύου ή τις αφηγήσεις των ενηλίκων.Επίσης, οι αντιδράσεις τους διαφέρουν ανάλογα με την ηλικία, το αναπτυξιακό τους στάδιο, τις αντιδράσεις των γονιών και συγγενών τους, τη στήριξη που δέχονται από το οικείο τους περιβάλλον και τις προϋπάρχουσες τραυματικές εμπειρίες ή απώλειες που έχουν βιώσει τα ίδια και η οικογένειά τους.
Πώς αντιδρούν τα παιδιά που έζησαν από κοντά την καταστροφή;
Είναι απόλυτα φυσιολογικό και αναμενόμενο να εμφανίζουν «τραυματικές αντιδράσεις», που συνήθως διαρκούν για περιορισμένο διάστημα, όταν τις αναγνωρίζουμε και ανταποκρινόμαστε στην ανάγκη τους να νιώσουν ασφάλεια και να κατανοήσουν τι συνέβη.Οι πιο συχνές αντιδράσεις είναι εκείνες που σχετίζονται με την αναβίωση των γεγονότων που έζησαν, όπως, για παράδειγμα, επαναλαμβανόμενες, ακούσιες εικόνες από όσα βίωσαν, αναμνήσεις, flashbacks που συνοδεύονται από φόβο, τρόμο και πανικό, σαν αυτόν που ένιωσαν όταν εκτέθηκαν στη φωτιά ή όταν η ζωή τους απειλήθηκε.
Η αναβίωση αυτή είναι τόσο οδυνηρή, ώστε τα παιδιά αυτόματα απωθούν κάθε τι που συνδέεται με την εμπειρία της πυρκαγιάς. Ετσι αποφεύγουν σκέψεις, συζητήσεις, τόπους και οτιδήποτε θυμίζει το γεγονός της πυρκαγιάς και, σε κάποιες περιπτώσεις, αποφεύγουν ακόμα και το παιχνίδι, όταν μεταφέρουν μέσα σε αυτό, με τρόπο καταναγκαστικό και επαναλαμβανόμενο, εμπειρίες που τα επανατραυματίζουν αντί να τα ανακουφίζουν.
Επίσης, συχνά βρίσκονται σε μια διαρκή κατάσταση υπερεγρήγορσης, από φόβο μήπως κάτι «κακό» συμβεί πάλι, και με δυσκολία συγκεντρώνονται.
Εχουν προβλήματα στον ύπνο, ξεσπούν σε θυμό ή κλάματα και προσκολλώνται στους ενήλικες, αντιδρώντας έντονα σε κάθε αποχωρισμό.
Μερικές φορές, αναπτύσσουν αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό και τον κόσμο (π.χ. «εγώ φταίω», «η ζωή είναι επικίνδυνη», «είμαι αδύναμος και ανήμπορος», «καταστραφήκαμε»), οι οποίες, όταν εδραιώνονται, δυσκολεύουν τη μετέπειτα προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες ζωής.
Είναι απαραίτητο να καθησυχάζουμε τα παιδιά, ότι για κάποιο χρονικό διάστημα μετά την πυρκαγιά οι τραυματικές τους αντιδράσεις είναι φυσιολογικές, δεν χρειάζεται να ντρέπονται γι’ αυτές, ούτε σημαίνει ότι «τρελαίνονται».
Ωστόσο, είναι σημαντικό η οικογένεια να συμβουλεύεται ειδικό ψυχικής υγείας, όταν αυτές παρατείνονται για περισσότερο από έναν με δύο μήνες.
Ποιες συμβουλές μπορεί να βοηθήσουν γονείς και όσους είναι στο πλευρό αυτών των παιδιών;
Ως ενήλικες, συχνά λειτουργούμε ως πρότυπο για τα παιδιά. Κατά συνέπεια, η στάση μας απέναντι στα γεγονότα είναι πιθανόν να επηρεάσει και τη δική τους. Οταν στο περιβάλλον του παιδιού οι ενήλικες βιώνουν τραυματικές αντιδράσεις, τότε είναι αναγκαίο πρώτα να αναζητήσουν στήριξη οι ίδιοι για τον εαυτό τους, ώστε να μπορέσουν να σταθούν εποικοδομητικά στο πλευρό του παιδιού τους.Στηρίζουμε τα παιδιά, όταν διασφαλίζουμε ένα περιβάλλον στο οποίο νιώθουν ασφάλεια και εδραιώνουμε μια ρουτίνα, που τους δίνει την αίσθηση ότι, ακόμα και αν πολλά έχουν ανατραπεί στη ζωή τους, η καθημερινότητα μπορεί να αποκτήσει μια νέα «κανονικότητα». Στο πλαίσιο αυτής της κανονικότητας, κάποια πράγματα πρέπει να παραμένουν σταθερά, όπως, για παράδειγμα, τακτικές ώρες και συνήθειες ύπνου, αφήγηση παραμυθιού, όρια και κανόνες πειθαρχίας, οικογενειακά γεύματα ή άλλες ευχάριστες δραστηριότητες, που παρέχουν την αίσθηση κάποιας δομής και ασφάλειας.
Στηρίζουμε τα παιδιά, όταν αναγνωρίζουμε τις τραυματικές τους αντιδράσεις και είμαστε υπομονετικοί απέναντι στις αλλαγές της διάθεσης, καθώς και στην εμφάνιση συμπεριφορών προηγούμενων αναπτυξιακών σταδίων (π.χ. μωρουδίζουν, προσκολλώνται) και εμφανίζουν δυσκολίες στον ύπνο και τη διατροφή.
Στηρίζουμε τα παιδιά, όταν αναγνωρίζουμε και τους έμμεσους και συμβολικούς τρόπους που χρησιμοποιούν για να εκφράσουν τις απορίες ή τα συναισθήματά τους.
Δεν βιαζόμαστε να δώσουμε απαντήσεις στις ερωτήσεις τους, αλλά διερευνούμε τι πραγματικά απασχολεί το παιδί, που έμμεσα ρωτά: «όσοι πήγαν με ασθενοφόρο στο νοσοκομείο θα πεθάνουν;» ενώ αυτό που πραγματικά το απασχολεί είναι: «κινδυνεύει η ζωή του παππού μου που ακόμα νοσηλεύεται;».
Δίνουμε στα παιδιά όσο χώρο και χρόνο χρειάζονται, για να μοιραστούν μέσα από τον λόγο ή τις ζωγραφιές τους όσα βίωσαν, χωρίς να τα κρίνουμε και χωρίς να τους λέμε πώς «πρέπει» ή «δεν πρέπει» να νιώθουν. Δεν είναι λίγα εκείνα που βιώνουν πρωτόγνωρα συναισθήματα και κατακλύζονται από την έντασή τους.
Μία λανθασμένη τακτική που υιοθετούν πολλοί ενήλικες είναι η αποφυγή κάθε συζήτησης με το παιδί, «για να μη στεναχωριέται», «για να μην τα θυμάται» καθώς και η απόκρυψη δυσάρεστων πληροφοριών, όπως τον θάνατο συγγενούς, φίλου ή δασκάλου του.
Αλλη λανθασμένη τακτική είναι η υποτίμηση των συναισθημάτων τους: «Ελα τώρα, μη φοβάσαι και κάνεις σαν μωρό», «Εσύ είσαι άνδρας!», καθώς και η παραγνώριση του θρήνου για τις απώλειες που βιώνουν.
Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι η συστηματική αποφυγή των αναμνήσεων διαιωνίζει την αναβίωση ακούσιων εικόνων από όσα έζησαν, οι οποίες συνοδεύονται από φόβο, τρόμο και πανικό.
Παρεμποδίζεται έτσι η επεξεργασία των εμπειριών τους και στερούνται της δυνατότητας να μάθουν προοδευτικά να ρυθμίζουν συναισθήματα, σκέψεις, ακούσιες αναμνήσεις, χωρίς να κατακλύζονται από αυτές.
Στηρίζουμε τα παιδιά, όταν συζητάμε μαζί τους, εφόσον κι εκείνα το επιθυμούν, και τα βοηθάμε να δώσουν προοδευτικά νόημα στις εμπειρίες τους, να τις εντάξουν στην ιστορία τους και να αναπτύξουν νέα ψυχικά αποθέματα. Αποφεύγουμε εκφράσεις όπως «ήταν άχρηστοι» και διατυπώσεις που δημιουργούν την αίσθηση ότι δεν υπάρχει καμία προστασία και ότι, όσοι είναι υπεύθυνοι για την ασφάλειά τους, είναι «ανίκανοι» ή «αδιάφοροι».
Υπογραμμίστε ότι η καταστροφή αυτή οφείλεται σε πολλούς παράγοντες και ότι οι πυροσβέστες και κάτοικοι της περιοχής έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν, κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες.
Στηρίζουμε τα παιδιά, όταν αναγνωρίζουμε και διευκολύνουμε την έκφραση του θρήνου, όταν έχουν βιώσει απώλειες, καθώς αποτελεί μια απόλυτα φυσιολογική διεργασία. Εχουμε υπόψη μας ότι τα παιδιά θρηνούν με «δόσεις», καθώς δεν αντέχουν την οδύνη για μεγάλο χρονικό διάστημα και συχνά εκφράζουν την οδύνη τους με συμβολικό ή έμμεσο τρόπο.
Πώς στηρίζουμε τα παιδιά που παρακολουθούν την καταστροφή μέσα από τους δέκτες της τηλεόρασης;
Χωρίς τη γνωστική και συναισθηματική ωριμότητα να επεξεργαστούν όλες τις εικόνες και πληροφορίες που προβάλλουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είναι αναπόφευκτο κάποια παιδιά να βιώνουν έντονο στρες και, μερικά, ακόμα και τραυματικές αντιδράσεις, παρά την απόσταση που τα χωρίζει από τον τόπο της καταστροφής.Για τον λόγο αυτόν είναι αναγκαίος ο περιορισμός της έκθεσης των παιδιών στις εικόνες που συνεχίζουν να μεταδίδονται μέσω τηλεόρασης και διαδικτύου, καθώς επανατραυματίζονται, ενώ τα μικρά παιδιά πιστεύουν ότι η πυρκαγιά συνεχίζεται και ο κίνδυνος ελλοχεύει.
Σε κάθε περίπτωση, η διατήρηση μιας ανοικτής επικοινωνίας μαζί τους μας επιτρέπει να καταλάβουμε τι κατανοούν, ποιες ερωτήσεις μπορεί να έχουν και τι μπορεί να τα απασχολεί.
Με τον τρόπο αυτόν απαντούμε ειλικρινά και άμεσα στις ερωτήσεις τους, διορθώνουμε τυχόν λανθασμένες αντιλήψεις, όπως για παράδειγμα ότι οι φωτιές συνεχίζονται και οι άνθρωποι κινδυνεύουν ακόμα.
Παράλληλα, εστιάζουμε σε θετικές ενέργειες όπως η συνδρομή της πολιτείας, των εθελοντών, καθώς και σε ιστορίες ανθρώπων που σώθηκαν από την πυρκαγιά ή βοήθησαν άλλους να σωθούν ή εξακολουθούν να προσφέρουν εθελοντικά βοήθεια στις πυρόπληκτες περιοχές.
Ποιες υπηρεσίες παρέχει η «Μέριμνα» στα παιδιά και τις οικογένειες που έχουν πληγεί από τις πυρκαγιές;
Η «Μέριμνα» λειτουργεί δύο Συμβουλευτικά Κέντρα στην Αθήνα και Θεσσαλονίκη, που παρέχουν ψυχολογική στήριξη σε παιδιά και οικογένειες που βιώνουν την απώλεια αγαπημένου προσώπου, καθώς και σε σχολικές και ευρύτερες κοινότητες, έπειτα από τραυματικό ή καταστροφικό γεγονός.Το 2007, είχε αναλάβει τη στήριξη 120 σχολείων στον Πύργο και την Αμαλιάδα, μετά τις πυρκαγιές της Πελοποννήσου, και συνεργάστηκε για 2 χρόνια με εκπαιδευτικούς, διευθυντές σχολείων και επαγγελματίες ψυχικής υγείας της περιοχής.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή των πυρκαγιών στην Αττική, η «Μέριμνα» έχει δηλώσει τη διαθεσιμότητά της και είναι σε επικοινωνία με τις τοπικές Αρχές, την Περιφέρεια Ανατολικής Αττικής και το Υπουργείο Παιδείας, ενώ παράλληλα λειτουργεί Γραμμή Στήριξης 210-64.63.622 και παρέχει δωρεάν ψυχολογική στήριξη στο Συμβουλευτικό της Κέντρο, σε οικογένειες με παιδιά και εφήβους που έχουν χάσει οικείο τους πρόσωπο στις πυρκαγιές ή έχουν εκτεθεί στον θάνατο άλλων ανθρώπων.
Στηρίζοντας, εδώ και 23 χρόνια, παιδιά, οικογένειες και κοινότητες που βιώνουν τραυματικές απώλειες, έχουμε διαπιστώσει ότι, όταν οι άνθρωποι πλαισιώνονται από ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, καταφέρνουν να ζήσουν με τις απώλειές τους, να «αντέξουν» την οδύνη τους, να διαχειριστούν τις όποιες αντιξοότητες και να επαναπροσδιορίσουν τι είναι σημαντικό και πολύτιμο στη ζωή.
*Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, Τμήμα Νοσηλευτικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρόεδρος Δ.Σ. «Μέριμνα» - Εταιρείας για τη Φροντίδα Παιδιών και Οικογενειών στην Αρρώστια και τον Θάνατο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου