Η διαρκής κρίση ως εργαλείο εξουσίας
Μετάφραση: Νίκος Κατσιαούνης
Η ΕΠΟΧΗ
epohi.gr
Πριν από μία δεκαετία περίπου, τον Μάρτιο του 2013, ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν δημοσίευσε ένα κείμενο με τον τίτλο «Η αντεπίθεση της Λατινικής Αυτοκρατορίας» (δείτε το εδώ). Σε αυτό, μεταξύ άλλων, επανέφερε στην επικαιρότητα ένα παλιό αλλά λησμονημένο «σχέδιο» του (ρωσικής καταγωγής) Γάλλου φιλοσόφου Αλεξάντερ Κοζέβ, ο οποίος σχεδόν με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1945, στέλνει ένα μυστικό υπόμνημα με τον τίτλο «Λατινική Αυτοκρατορία – Σχεδίασμα ενός δόγματος για τη γαλλική πολιτική» απευθυνόμενος στη γαλλική ελίτ και τον κύκλο του στρατηγού Ντε Γκωλ. Σε αυτό ο Κοζέβ πρότασσε τη δημιουργίας μιας «λατινικής αυτοκρατορίας», έναν συνασπισμό των λατινογενών χωρών του ευρωπαϊκού νότου και πιο συγκεκριμένα της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας. Τα θεμέλια αυτής της αυτοκρατορίας θα στηρίζονταν στα κοινά πολιτισμικά στοιχεία των λαών αυτών των τριών χωρών (βλ. κυρίως τον καθολικισμό). Προεξάρχουσα δύναμη θα ήταν η Γαλλία με τη στρατιωτική και βιομηχανική της υπεροχή έναντι των υπολοίπων. Αυτή η αυτοκρατορία, μας λέει ο Κοζέβ, θα μπορούσε να παίξει το αντίβαρο απέναντι στη γερμανική ισχύ, για την οποία προβλέπει πως θα κυριαρχήσει πάλι στην Ευρώπη και θα θέσει τη Γαλλία σε δευτερεύοντα ρόλο. Το κείμενο του Αγκάμπεν γρήγορα μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και έγινε αντικείμενο διαλόγου αλλά και έντονης κριτικής. Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε την εποχή εκείνη στη γερμανική Frankfurter Allgemeine Zeitung και ο Ιταλός στοχαστής ανέπτυξε τους προβληματισμούς του για το κοινό παρόν και το αβέβαιο μέλλον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Η συνέντευξη και τα όσα ο Αγκάμπεν πραγματεύεται εξακολουθούν να παραμένουν επίκαιρα σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη ιστορική στιγμή κατά την οποία η Ευρώπη δείχνει να βυθίζεται σε μια ολοένα και μεγαλύτερη κρίση. Αυτός είναι και ο λόγος της δημοσίευσής της σήμερα.
Ν.Κ.
Καθηγητά Αγκάμπεν, όταν διατυπώσατε την ιδέα ενός «λατινικού imperium» εναντίον της γερμανικής κυριαρχίας στην Ευρώπη, μπορούσατε να φανταστείτε την τεράστια απήχηση που θα είχε αυτός o ισχυρισμός; Εν τω μεταξύ, το κείμενό σας μεταφράστηκε σε πάρα πολλές γλώσσες και συζητήθηκε παθιασμένα σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο.
Όχι, δεν το περίμενα αυτό. Αλλά πιστεύω στη δύναμη των λέξεων, όταν αυτές εκφέρονται την κατάλληλη στιγμή.
Το χάσμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης πράγματι εντοπίζεται ανάμεσα στις οικονομίες και τον τρόπο ζωής του «γερμανικού» βορρά και του «λατινικού» νότου;
Θα ήθελα να διευκρινίσω εξαρχής πως η θέση μου έγινε αντικείμενο υπερβολής από τους δημοσιογράφους και, ως εκ τούτου, παραποιήθηκε. Ο τίτλος του κειμένου «Η αντεπίθεση της Λατινικής Αυτοκρατορίας» δόθηκε από τους συντάκτες της Liberation και υιοθετήθηκε από τα γερμανικά μέσα ενημέρωσης. Δεν είναι κάτι που έγραψα εγώ. Πώς θα μπορούσα, άλλωστε, να αντιπαρατάξω τη λατινική κουλτούρα στη γερμανική, όταν κάθε νοήμων Ευρωπαίος γνωρίζει πως η ιταλική κουλτούρα της Αναγέννησης, ή η κουλτούρα της κλασικής Ελλάδας, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της γερμανικής κουλτούρας, η οποία την επαναπροσδιορίζει και την οικειοποιείται.
Επομένως δεν υπάρχει κάποια επερχόμενη «Λατινική Αυτοκρατορία». Ούτε ακαλλιέργητοι Γερμανοί.
Στην Ευρώπη η ταυτότητα κάθε πολιτισμού εντοπίζεται στα σύνορα. Ένας Γερμανός όπως ο Βίνκελμαν ή ο Χέλντερλιν θα μπορούσε να είναι περισσότερο Έλληνας από τους Έλληνες. Και ένας Φλωρεντίνος όπως ο Δάντης θα μπορούσε να αισθάνεται εξίσου Γερμανός με τον Σουηβό αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄. Αυτή ακριβώς είναι η ουσία της Ευρώπης: Μια ιδιαιτερότητα που ξεπερνά ξανά και ξανά τα εθνικά και πολιτισμικά σύνορα. Το αντικείμενο της κριτικής μου δεν ήταν η Γερμανία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο έχει δομηθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση — δηλαδή, αποκλειστικά σε οικονομική βάση. Επομένως, όχι μόνο αγνοήθηκαν οι πνευματικές και πολιτιστικές μας ρίζες, αλλά και οι πολιτικές και νομικές. Αν αυτό ακούστηκε ως κριτική προς τη Γερμανία είναι μόνο επειδή η Γερμανία, λόγω της κυρίαρχης θέσης της και παρά τη σπουδαία φιλοσοφική της παράδοση, φαίνεται προς το παρόν ανίκανη να συλλάβει μια Ευρώπη που να βασίζεται σε κάτι παραπάνω από το ευρώ και την οικονομία.
Με ποιον τρόπο η Ευρωπαϊκή Ένωση αρνήθηκε τις πολιτικές και νομικές της ρίζες;
Όταν μιλάμε σήμερα για την Ευρώπη, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια γιγαντιαία αποσιώπηση μιας οδυνηρής και, ωστόσο, προφανούς αλήθειας: το αποκαλούμενο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα είναι παράνομο. Το κείμενο που προωθήθηκε υπό αυτόν τον τίτλο ποτέ δεν ψηφίστηκε από τους λαούς. Ή, όταν τέθηκε σε ψηφοφορία, όπως στη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005, απορρίφθηκε κατηγορηματικά. Από νομικής πλευράς, λοιπόν, αυτό που έχουμε δεν είναι σύνταγμα, αλλά αντιθέτως μια συμφωνία μεταξύ κυβερνήσεων: διεθνές δίκαιο, και όχι συνταγματικό δίκαιο. Πρόσφατα, ο ιδιαίτερα σεβαστός Γερμανός νομικός Ντίετερ Γκριμ (Dieter Grimm) υπενθύμισε το γεγονός πως από το ευρωπαϊκό σύνταγμα λείπει το θεμελιώδες δημοκρατικό στοιχείο, αφού δεν δόθηκε η δυνατότητα στους Ευρωπαίους πολίτες να αποφασίσουν εν προκειμένω. Και σήμερα ολόκληρο το σχέδιο της λαϊκής επικύρωσης έχει σιωπηλά τεθεί στο περιθώριο.
Αυτό πράγματι συγκροτεί το περίφημο «δημοκρατικό έλλειμα» του ευρωπαϊκού συστήματος…
Δεν πρέπει να το παραβλέπουμε αυτό. Οι δημοσιογράφοι, ιδίως στη Γερμανία, με έχουν κατηγορήσει πως δεν καταλαβαίνω τίποτα από δημοκρατία. Αλλά πρώτα απ’ όλα θα πρέπει να αναλογιστούν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια κοινότητα που βασίζεται σε διακρατικές συμφωνίες και απλώς καλύπτεται επιφανειακά από έναν δημοκρατικό μανδύα. Η ιδέα της Ευρώπης ως μια συνταγματοδοτικής δύναμης είναι ένα φάντασμα που κανείς πλέον δεν τολμά να επικαλεστεί. Κι όμως, μόνο με ένα έγκυρο σύνταγμα θα μπορούσαν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί να ανακτήσουν την απολεσθείσα νομιμοποίησή τους.
Αυτό σημαίνει πως θεωρείτε την Ευρωπαϊκή Ένωση παράνομο θεσμό;
Όχι παράνομο, αλλά νόθο. Η νομιμότητα αφορά τους κανόνες άσκησης της εξουσίας˙ η νομιμοποίηση είναι η αρχή που θεμελιώνει αυτούς τους κανόνες. Οι νομικές συμφωνίες δεν αποτελούν απλώς τυπικές διαδικασίες, αλλά αντανακλούν μια κοινωνική πραγματικότητα. Είναι, λοιπόν, εύλογο πως ένας θεσμός χωρίς σύνταγμα δεν μπορεί να ασκήσει πραγματική πολιτική και κάθε ευρωπαϊκό κράτος συνεχίζει να ενεργεί σύμφωνα με το δικό του ιδιοτελές συμφέρον – και στις μέρες αυτό το συμφέρον είναι πάνω απ’ όλα οικονομικό. Ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής ενότητας επιτυγχάνεται όταν η Ευρώπη παρουσιάζεται ως υποτελής των Ηνωμένων Πολιτειών, συμμετέχοντας σε πολέμους που δεν εξυπηρετούν κανένα κοινό συμφέρον — πόσο μάλλον τη βούληση των ευρωπαϊκών λαών. Πολλά από τα ιδρυτικά κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ‒όπως η Ιταλία με τις πολυάριθμες αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις‒ θυμίζουν περισσότερο προτεκτοράτα παρά κυρίαρχα κράτη. Σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο υπάρχει μια ατλαντική συμμαχία, αλλά σίγουρα όχι Ευρώπη.
Επομένως, προτιμάτε μια λατινική αυτοκρατορία, στην οποία οι «Γερμανοί» θα έπρεπε να προσαρμοστούν, από την Ευρωπαϊκή Ένωση;
Όχι, ήταν μάλλον προκλητικό το γεγονός ότι επανέφερα το σχέδιο του Αλεξάντερ Κοζέβ για μια λατινική αυτοκρατορία. Στον Μεσαίωνα τουλάχιστον οι άνθρωποι γνώριζαν πως η ένωση διαφορετικών πολιτικών κοινωνιών όφειλε να σημαίνει κάτι παραπάνω από μια αμιγώς πολιτική κατασκευή. Την εποχή εκείνη ο συνεκτικός δεσμός αναζητήθηκε στον χριστιανισμό. Σήμερα πιστεύω ότι αυτή η νομιμοποίηση πρέπει να αναζητηθεί στην ίδια την ιστορία και τις πολιτιστικές παραδόσεις της Ευρώπης. Σε αντίθεση με τους Ασιάτες και τους Αμερικανούς, για τους οποίους η ιστορία σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό, οι Ευρωπαίοι πάντα ανακαλύπτουν την αλήθεια τους σε διάλογο με το παρελθόν τους. Για εμάς το παρελθόν δεν σημαίνει μόνο πολιτιστική κληρονομιά και παράδοση, αλλά επιπλέον συγκροτεί μια θεμελιώδη ανθρωπολογική συνθήκη. Εάν αγνοούσαμε την ίδια μας την ιστορία, θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε το παρελθόν μόνο αρχαιολογικά. Το παρελθόν θα γινόταν για εμάς ένας διακριτός τρόπος ζωής. Η Ευρώπη έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τις πόλεις της, τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της, τα τοπία της. Αυτή είναι η ουσία της Ευρώπης. Σε αυτό συνίσταται η επιβίωσή της.
Δηλαδή η Ευρώπη είναι πρωτίστως ένας τρόπος ζωής, ένα ιστορικό βίωμα της ύπαρξης;
Ακριβώς. Για αυτόν τον λόγο στο άρθρο μου επέμενα ότι πρέπει να διαφυλάξουμε τους ιδιαίτερους τρόπους ζωής. Όταν βομβάρδιζαν τις γερμανικές πόλεις, οι Σύμμαχοι επιπλέον γνώριζαν πως είχαν τη δυνατότητα να καταστρέψουν τη γερμανική ταυτότητα. Κατά τον ίδιο τρόπο σήμερα οι κερδοσκόποι λυμαίνονται το ιταλικό φυσικό τοπίο με το μπετόν, τους αυτοκινητόδρομους και τους δρόμους ταχείας κυκλοφορίας. Αυτό δεν σημαίνει πως μας στερούν μόνο την περιουσία μας αλλά και την ιστορική μας ταυτότητα.
Επομένως η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να δώσει έμφαση στη διαφορετικότητα κι όχι στην ευθυγράμμιση;
Ίσως δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο, πέραν της Ευρώπης, μια τόσο απτή ποικιλομορφία πολιτισμών και τρόπων ζωής – τουλάχιστον σε στιγμές ουσιαστικής σημασίας. Στο παρελθόν, όπως το αντιλαμβάνομαι, η πολιτική εκφραζόταν μέσα από το ιδεώδες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, και στη συνέχεια της Ρωμαιο-γερμανικής Αυτοκρατορίας. Όμως το όλον επέτρεπε τις ιδιαιτερότητες των επί μέρους λαών. Δεν είναι εύκολο να πει κανείς τι θα μπορούσε να προκύψει σήμερα στη θέση του. Είναι βέβαιο, όμως, πως μια πολιτική οντότητα με το όνομα Ευρώπη μπορεί να υπάρξει μόνο μέσα από τη συνείδηση αυτού του παρελθόντος. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο η παρούσα κρίση μού φαίνεται τόσο επικίνδυνη. Πρέπει να φανταστούμε την ενότητα μέσα από τη συνειδητοποίηση των διαφορών. Αντιθέτως, όμως, σήμερα στα ευρωπαϊκά κράτη τα σχολεία και τα πανεπιστήμια καταστρέφονται και υπονομεύονται οικονομικά, δηλαδή οι θεσμοί που θα όφειλαν να διατηρούν ζωντανή την κουλτούρα μας και να τροφοδοτούν τη σύνδεση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Αυτή η υπονόμευση συνοδεύεται από μια ολοένα και εντονότερη μουσειοποίηση του παρελθόντος. Διαπιστώνουμε την αρχή αυτής της κατάστασης σε πολλές πόλεις που μετατρέπονται σε ιστορικές ζώνες και στις οποίες οι κάτοικοι εξαναγκάζονται να αισθάνονται τουρίστες στον δικό τους περιβάλλοντα κόσμο.
Μήπως αυτή η εντεινόμενη μουσειοποίηση είναι το αντίστοιχο της εντεινόμενης φτωχοποίησης;[.....................................................]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου