ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ / ΕΠΤΑΠΥΡΓΙΟ (4)

Τ Ο  Ε Π Τ Α Π Υ Ρ Γ Ι Ο
ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ
ΟΠΩΣ ΤΟ ΕΖΗΣΕ ΕΝΑΣ ΚΑΤΑΔΙΚΟΣ 

ΕΚΕΙΝΗΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

[Η προσωπική μαρτυρία του Α.Η., όπως την εμπιστεύθηκε

χειρόγραφα στον Gerontako, ζητώντας να κρατηθεί προς

το παρόν η ανωνυμία του, επιθυμία την οποία σεβαστήκαμε.

Ο Α.Η. υπήρξε δραστήριο μέλος της ΕΠΟΝ Θεσαλονίκης

κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου και 

στενός φίλος του Μανόλη Αναγνωστάκη. Συνελήφθη,

στις 24/10/1948, από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης μαζί με

 άλλους 68 Επονίτες, ενεκλείσθη "εις τας εγκληματικάς

φυλακάς του Επταπυργίου" και στις αρχές του 1949

καταδικάστηκε , όπως και ο Αναγνωστάκης, σε θάνατο

από το Στρατοδικείο. Έως την αποφυλάκισή του με τα

γνωστά μέτρα Πλαστήρα, πέρασε πολύ δύσκολες στιγμές,

περιμένοντας καθημερινά το ξαφνικό τέλος του. 

Έκτοτε έκανε οικογένεια και ακολούθησε το δρόμο του εμπορίου,

ενώ παράλληλα βρισκόταν πάντοτε στην πρώτη γραμμή

στους αγώνες για τον εκδημοκρατισμό της χώρας ,τη

νομιμοποίηση της Αριστεράς και την άρση των 

 πάσης φύσεως διώξεων και αποκλεισμών που εφάρμοσε

το κράτος των νικητών πάνω στους ηττημένους 

και τις οικογένειές τους.

Για λόγους σεβασμού του ύφους  του συγγραφέα,

διατηρήσαμε τον εκφραστικό και ορθογραφικό του κώδικα.]

(ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΜΕΡΟΣ)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

                                                   

 Η    ΚΑΤΑΡΑ

1. Εκείνες οι  φοβερά άγριες αλλά και απίθανα ηρωικές ημέρες, οι ημέρες της πιο απάνθρωπης βίας αλλά παράλληλα και της πιο υψηλής Aνθρωπιάς, είχαν χωρίς   αμφιβολία καθαγιάσει το κομμουνιστικό κίνημα στη συνείδηση του λαού, ακόμη και στη συνείδηση των αντιπάλων του.

   Αυτό το ανελέητο κυνηγητό των πιστών κάποιας Ιδέας κι η τραγική κατάληξή του στο εκτελεστικό απόσπασμα, που θύμιζε έντονα τις διώξεις των πρώτων χριστιανών  και τις εκατόμβες στις ρωμαϊκές αρένες, ήταν φυσικό να γεννά στο λαό βαθειά εκτίμηση και ιερό σεβασμό.

   Όμως τότε, γι' άλλη μια φορά, η κατάρα ξαναχτύπησε το Κόμμα. Η παράξενη και τραγική κατάρα που βαραίνει το ελληνικό κομμουνιστικό κόμμα και διαπερνά  την ιστορία του από τα πρώτα της βήματα, αμαυρώνοντας δραματικά  τις πιο ένδοξες σελίδες της.

2. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, χάρη στην τεράστια, παγκόσμια ακτινοβολία του Μαρξισμού, που τις ιδέες του είχε αναλάβει  να μεταλαμπαδεύσει και να υλοποιήσει στην Ελλάδα, προσέλκυε πάντα γύρω του, απ' το ξεκίνημά του και σ' όλη του τη διαδρομή, ό,τι πιο εκλεκτό, πιο ανθρωπιστικό, πιο ζωντανό και προοδευτικό υπήρχε στη χώρα. Τα πιο ανήσυχα πνεύματα, οι πιο αξιόλογες προσωπικότητες, οι πιο ενάρετες κι ωραίες μορφές, ήρθαν κάποτε κοντά  του. Πάντοτε επίσης, στους κόλπους του εξέθρεψε το πιο αγνό και γνήσιο, το πιο ευαίσθητο, το πιο επαναστατημένο και  χαρισματικό κομμάτι της νεολαίας.

 Πώς γίνεται κι' όσους ανάμεσα απ' αυτούς ξεχώρισαν, ό λ ο υ ς  αυτούς που ξεχώρισαν, κάποια στιγμή το  Κόμμα τους έφτυσε, τους τσαλαπάτησε φρικτά και τους πέταξε  στα σκουπίδια ; 

3.Τον ήρωα Δρουσιώτη, μετά πολλά χρόνια, φυλακισμένον πάντα σε κάποια φυλακή του Ιονίου, η Ηγεσία του Κόμματος τον διέγραψε κι έδωσε εντολή στους συγκρατούμενούς του να τον απομονώσουν. Η εντολή μάλιστα εφαρμόστηκε με τέτοια συνέπεια ώστε ο Δρουσιώτης κινδύνευσε πράγματι να πεθάνει από  π ε ί ν α  όταν, κατά την διάρκεια των σεισμών, η Οργάνωση  τον εξαιρούσε απ' το συσσίτιο, επιμένοντας να αγνοεί κι αυτήν ακόμη την φυσική του παρουσία.

Τον Καραμανώλη, την άλλη ωραία μορφή του Επταπύργιου, που  είχε κι' αυτός επιζήσει, η Ηγεσία τον διέγραψε κι' αυτόν, λίγο μετά την αποφυλάκισή του.

Πολλές δεκάδες επίλεκτων αγωνιστών, που με την δράση και τη σκέψη τους ετίμησαν κάποτε κι εδόξασαν το Κόμμα, είχαν την ίδια άθλια μοίρα, είτε κατά την διάρκεια ακόμη του εμφύλιου είτε λίγο αργότερα, στις χώρες του Σοσιαλισμού όπου είχαν, μετά την ήττα, καταφύγει.

Ακραίο παράδειγμα ο Καραγιώργης, εκείνος ο έξοχος κομμουνιστής, ο στοχαστής και μαχητής αντάμα, που πέθανε πεινασμένος κι ολομόναχος στην "κομμουνιστική" Ρουμανία.

Και βέβαια, έσχατη  περίπτωση κι ιδιαίτερα δραματική, ο αλησμόνητος Πλουμπίδης. Επάνω του εκτονώθηκε ασυγκράτητη όλη η δαιμονολογία της Ηγεσίας. Ο απίθανος εκείνος αγωνιστής, προσφέρθηκε να συλληφθεί, να  καταδικασθεί και να  πεθάνει για το Κόμμα,  βλέποντας κατάμουτρα την  Ηγεσία  να τον   φτύνει.

    Το "σύνδρομο Πλουμπίδη" παραμένει έκτοτε μια απ' τις πιο τραγικές εκδηλώσεις    της κομματικής "κατάρας".   

4.  Οι αποφάσεις για διαγραφή και γι' απομόνωση, συνήθως πανομοιότυπες και πάντα άθλια αιτιολογημένες, πέφταν απότομα και ξαφνικά σαν βόμβες μέσα στην κομματική κοινότητα.

    Κι εδώ ακριβώς αρχίζουν να εμφανίζονται τα νοσηρά συμπτώματα αυτής της θλιβερής ιστορίας : οι "βόμβες" δεν προκαλούσανε π ο τ έ  στον κομματικό περίγυρο,  οδύνη ή πανικό ή σύγχυση. Ούτε κάν κεντρίζαν περιέργειες κι ούτε ποτέ ξύπνησαν την παραμικρή διάθεση γι' αμφιβολίες κι αμφισβήτηση , για επιφυλάξεις ή διαφωνίες. Απ' την κομματική οικογένεια κανείς δεν έδειξε ποτέ να ενοχλείται.  Αντίθετα, στων ενεργών συντρόφων το υποσυνείδητο, έφερναν σχεδόν πάντα λυτρωτική ανακούφιση και μιαν  ανομολόγητη αλλά καταφανή  ευφορία

5. Όταν ο εμφύλιος μπήκε στην πιο άγρια και απάνθρωπη φάση του και το μίσος κυριαρχούσε πια στις ψυχές όλων σχεδόν των ελλήνων (1947-1948), κάποιοι  "καλαμαράδες" της Καθοδήγησης, "μαχητές" άκαπνοι και στελέχη αδόκιμα που  σταδιοδρόμησαν στο παρασκήνιο κι αναρριχήθηκαν στην ιεραρχία ακριβώς γιατί δεν είχαν ποτέ  δική τους γνώμη, προκειμένου ν' απομακρύνουν εκείνους απ' τους παρακάτω τους που δεν θέλαν άλλο να τους ανεχτούν (είτε γιατί εκείνοι είχαν δική τους, άλλην, άποψη είτε γιατί είχαν αρχίσει ενοχλητικά να ξεχωρίζουν), αντί να τους εξουδετερώσουν με  την γνωστή, την κλασική  "διαγραφή", τους ανέθεταν ατομικές,  ε ι δ ι κ έ ς τάχα αποστολές, απίστευτα επικίνδυνες, τόσο επικίνδυνες που,  στην πραγματικότητα, δεν ήταν παρά  ωμές αποστολές αυτοκτονίας!

Συνήθως όλα πηγαίναν  "κατ' ευχήν"  κι' ο καταδικασμένος σύντροφος, που βέβαια δεν είχε αυταπάτες, σκοτώνονταν όπως είχε προγραμματισθεί, έρημος και μόνος δηλαδή, σε κραυγαλέα άνισες αναμετρήσεις.

 Aν όμως  κάτι πήγαινε "στραβά" κι ο ξεγραμμένος  επιζούσε, τότε, περιέργως,  τον ανακάλυπτε αμέσως η Ασφάλεια και  τον παρέπεμπε για να τον εκτελέσουν τα Στρατοδικεία.

Όσοι έφτασαν στην εκτέλεση μέσα απ' αυτήν τη διαδρομή, αντιμετώπιζαν κατά κανόνα το απόσπασμα, ζητωκραυγάζοντας για το Κόμμα. Έτσι οι αυτόχειρες προσπαθούσαν να πείσουν τον εαυτό τους ότι η θανάσιμη σε βάρος τους προδοσία της Καθοδήγησης, δεν ήταν παρά μια επί πλέον, ειδικού τύπου, θυσία που υπαγόρευε η κομματική τους συνέπεια  και που δεν άγγιζε το ιδεολογικό  τους πιστεύω. Άλλωστε, αμέσως μετά την εκτέλεση, το Κόμμα χωρίς ενοχές τους ανακήρυσσε  ήρωες.

Τέτοια είναι η περίπτωση της Μαίρης Χυτήρη, μιας από τις πιο ωραίες μορφές του αριστερού κινήματος, που ήταν Α΄ Γραμματέας της "Εθνικής Αλληλεγγύης" μέχρι τη μέρα που έπεσε σε δυσμένεια γιατί υποστήριξε την άποψη του Μάρκου στη διαφωνία του με τον Ζαχαριάδη.

     

Όμως  τα πιο ελεύθερα κι ανήσυχα πνεύματα, δεν καταδέχονταν να ξεγελούν τον εαυτό τους και φτάναν  στο απόσπασμα αληθινά ράκη ψυχικά, απαρηγόρητοι κι εξοργισμένοι για την όψιμη αποκάλυψη.

Τέτοια είναι η περίπτωση του Μανώλα, ενός θρυλικού παλληκαριού, από γνωστή  οικογένεια της Θεσσαλονίκης, που είχε διακριθεί σαν αξιωματικός του ελληνικού στρατού στην εξέγερση στη Μέση Ανατολή κι αργότερα διακρίθηκε ξανά σαν αξιωματικός του Δημοκρατικού Στρατού, όπου όμως είχε  την απρονοησία να εκφράσει  τις αντιρρήσεις του για εκείνην την ανεκδιήγητη ( την άθλια, την γελοία και τραγική )  επίθεση των ανταρτών στη Σαλονίκη.

Ο Μανώλας είναι ίσως ο μόνος που κατώρθωσε  εκείνην την εποχή να δραπετεύσει απ' την Ασφάλεια μα η Καθοδήγηση είχε χολωθεί πολύ μαζί του και δεν ήταν διατεθιμένη να τον "συγχωρήσει".

Περίλυπος για την  φρικτή του μοίρα, ο Μανώλας εκτελέστηκε κάποια χαραυγή στο Επταπύργιο, όρθιος κι αγέρωχος  χωρίς όμως να ζητωκραυγάζει.

Αυτά στάθηκαν σίγουρα τα κορυφαία και τα πιο αποκρουστικά, αυτοκαταστροφικά συμπτώματα της  "κατάρας". Της κατάρας που σπίλωσε ανεξίτηλα την εικόνα και την ιστορία του Κόμματος  χωρίς μέχρι στιγμής να την έχει χρεωθεί κανένας.

6. Ο εμφύλιος και ειδικότερα οι ανακρίσεις, οι δίκες κι οι εκτελέσεις, αναδεικνύοντας  πρωτόγνωρα ηθικά διλήμματα κι ακραίες ψυχικές δοκιμασίες, άνοιξαν τον δρόμο για μιαν άλλου είδους προσέγγιση, ίσως την μόνη αξιόπιστη, γι' αυτήν την μοιραία κι εκ πρώτης όψεως ακατανόητη ιστορία.

     Πράγματι, οι κομμουνιστές που ασκούσαν την καθοδήγηση, κι αυτοί  ακόμη που απάρτιζαν την ανώτατη Ηγεσία, ίσως μάλιστα κατ' εξοχήν αυτοί, ήσαν βέβαια κατά κανόνα παληοί αγωνιστές  που έζησαν υπό διωγμόν  ολόκληρη σχεδόν τη ζωή τους, βασανισμένοι, εκτοπισμένοι και  φυλακισθέντες κάποτε οι περισσότεροι, αλλά κανείς τους ωστόσο δεν είχε αντιμετωπίσει το υπέρτατο τεστ, την απειλή δηλαδή της εκτέλεσης.

    Ακόμη και τα βασανιστήρια της Ασφάλειας, στην μεταξική περίοδο, βαρειά πάντα κι απάνθρωπα, (φάλαγγα, πάγος, ρετσινόλαδο), δεν συγκρίνονταν  ωστόσο με τα "επιστημονικά", τα αγγλικής  εμπνεύσεως βασανιστήρια της εποχής του εμφύλιου.   Εξάλλου, οι βασανισμοί επί Μεταξά, οι περισσότεροι, εστόχευαν να εξουδετερώσουν αγωνιστικά  απλούς οπαδούς του Κόμματος κι ασήμαντα στελέχη, με τον ευνουχισμό τους μέσω των ταπεινωτικών "δηλώσεων μετανοίας". Γι' αυτό, τους περισσότερους απ' τους τότε επώνυμους κομμουνιστές, εκείνοι οι βασανισμοί τους παρέκαμπταν γιατί η Ασφάλεια, ορθώς, προεξοφλούσε την τόση αντοχή τους.

Αντίθετα, την εποχή του εμφύλιου τα βασανιστήρια είχαν μιαν άλλη, ωμά ανακριτική αποστολή, εστόχευαν δηλαδή να αποκαλύψουν μυστικά πράγματι επτασφράγιστα και να εκμαιεύσουν ομολογίες πράγματι ζωτικής  σημασίας. Γι' αυτό δεν επιδέχονταν περιορισμούς, δεν είχαν ούτε όρους ούτε όρια.  Γι' αυτό  επίσης κι οι παράνομοι αγωνιστές, όλοι ανεξαιρέτως, δίκαια τα  έτρεμαν και, πολλοί απ' αυτούς, μόλις τους συνελάμβαναν, επέλεγαν ν' αυτοκτονήσουν για να τ' αποφύγουν.             

Κατά τον εμφύλιο όμως, μέγα μέρος  απ' τα στελέχη της Καθοδήγησης που είχαν συλληφθεί, αποκαλύφθηκαν απελπιστικά κατώτεροι των περιστάσεων, είτε στη φάση της ανάκρισης είτε στη φάση της δίκης. Κάποιοι απ' αυτούς μάλιστα, ελάχιστοι έστω, κατέρρευσαν απ' την πρώτη στιγμή της σύλληψης κι έσπευσαν να συνταχθούν οριστικά με τους διώκτες τους.  Την ίδια ώρα κάποιοι ανεπώνυμοι, απλοί αγωνιστές,  είχαν αναδειχθεί πραγματικοί μάρτυρες.

Οι κρίσεις κι οι συγκρίσεις  ήταν  αναπόφευκτες, οι αμφιβολίες κι οι επικρίσεις επίσης. Η "αυθεντία" της κομματικής Ηγεσίας άρχισε να κλονίζεται  στη συνείδηση των αγωνιστών και του λαού. Παράλληλα όμως άρχισε να κλονίζεται επικίνδυνα κι η αγωνιστική αυτοπεποίθηση,  αυτών από την Καθοδήγηση που είχαν βρεθεί   μακριά απ' την πύρινη δοκιμασία των Στρατοδικείων (χωρίς υποχρεωτικά οι ίδιοι να το έχουν επιδιώξει). Πράγματι, βλέποντας την συντριπτική πλειονότητα των συλληφθέντων να λυγίζουν κι ελάχιστους μόνο να φτάνουν άσπιλοι κι ωραίοι μέχρι το τέλος, άρχισαν  βαθειά μέσα τους να προβληματίζονται και ν' αγωνιούν: πώς άραγε οι ίδιοι θ' αντιδρούσαν;

Στο υποσυνείδητό τους τότε φύτρωνε ένα παράξενο είδος ενοχής (σαν να φταίγαν δηλαδή που  είχαν οι ίδιοι επιζήσει) ανάμεικτης  μ΄ έναν, συγκεκαλυμένο μεν κι ανομολόγητο άλλά  γνήσιο φθόνο για τους πιστοποιημένους μάρτυρες.

Τότε ακριβώς, οι αδίστακτοι απ' αυτούς, μη μπορώντας ν' αντέξουν  τον αφόρητο ανταγωνισμό με τους ηρωικούς μάρτυρες, νεκρούς ή επιζήσαντες, έσπευδαν να τους σπιλώσουν. Έτσι, σβυνόταν μονοκονδυλιά η απόσταση από κείνους   κι  αυτοί, τότε  επί τέλους, ηρεμούσαν.

Έτσι, κατάληξε πράγματι να γίνει κανόνας: ζώντες ήρωες, η πατροπαράδοτη κομματική Ηγεσία δεν τους άντεχε. Κι ακόμη, το χειρότερο, εθίστηκε επικίνδυνα

να προτιμά πάντα μετριότητες γύρω της, δηλαδή να προτιμά αυτούς που μόνο την ακούν,  την ακολουθούν  και την αποθεώνουν, χωρίς ποτέ να την συζητούν και να την κρίνουν.

                                                                             Α.  Η.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ

Πολύ αργότερα, μόλις το 1956 με το 20ο Συνέδριο του ΚΚ της ΕΣΣΔ, αποκαλύφθηκε ότι ή "κατάρα" δεν ήταν φρούτο ελληνικό.

Ήδη απ' το 1923, στην Μόσχα, πρώτος την είχε σκαρφιστεί για να εξουδετερώσει κάποιους ιδεατούς του  αντίπαλους, ένας κομπλεξικός  μουζίκος απ' τον Καύκασο, που, χάρη στη σκληρή κι αδίστακτη ιδιοσυγκρασία του αφ' ενός και στην ακόρεστη  φιλοδοξία του αφ' ετέρου, είχε επιτύχει να βρεθεί ξαφνικά στην Εξουσία,

Για τριάντα ολόκληρα χρόνια κύριος απόλυτος στο ένα έκτο της γης, με εξουσία ζωής και θανάτου πάνω σε διακόσια εκατομμύρια ανθρώπους, ο Στάλιν δεν είχε ποτέ αυταπάτες. Ήξερε πολύ καλά ποιός είναι και  δεν είχε πιστέψει ούτε για μια στιγμή ότι την δικαιούται και την άξιζε την τόση εξουσία που είχε.

Σκληρός εκ φύσεως κι ακαταπόνητα εργατικός, δούλεψε πράγματι ευσυνείδητα για να προσφέρει αυτά - τά πολύ λίγα δυστυχώς - που ο ίδιος μπορούσε. Όμως για όσα αυτός δεν ήταν ικανός, δεν ανεχόταν άλλους να τα πετυχαίνουν.

Έτσι, εξόντωσε όλους τους πιο αξιόλογους στο Κόμμα, τους θεωρητικούς του Μαρξισμού, τους στρατηγούς, τους ποιητές, τους λογοτέχνες, κι ακόμη μια σειρά επιστήμονες, γιατρούς ή φυσικούς ή βιολόγους, φτάνει να είχανε στο χώρο τους διαπρέψει.

Ειδικώς για τα πολιτικά  στελέχη - παληούς συναγωνιστές του τους περισσότερους- κατέβασε αδίστακτα τον πήχυ και τους εξόντωσε  όλους.

Γύρω του πάντα μάζευε, και μόνο αυτούς κρατούσε, όσους τον εξεθείαζαν εμετικά και σ' όλα, πάντα, συμφωνούσαν. Ξέροντας όμως ότι δεν τον αγαπούν κι ούτε πραγματικά τον εκτιμούν μα μόνο τον φοβούνται, τους σιχαινότανε βαθειά κι ηδονιζόταν να τους ταπεινώνει. 

Η μεταφυσική προσωπολατρεία που επέβαλε στους υπηκόους του, δεν ήτανε γι' αυτόν η ψυχική διαστροφή ενός Νέρωνα. Ήταν σκέτη κι ωμή  αυτοάμυνα. ¨Ηταν ο μόνος τρόπος να παραμένει υπεράνω κάθε κριτικής.Καθώς  απευθυνόταν σ' έναν λαό με βαθύ θρησκευτικό αίσθημα, αυτός, πολέμησε μεν τις υφιστάμενες  θρησκείες αλλά την τυφλή κι απλοϊκή θρησκευτικότητα του λαού, την καλλιέργησε, την έστρεψε μ' επιτυχία στο πρόσωπό του και την καπηλεύτηκε άπληστα ο ίδιος.Έτσι, αυτόν, κανείς  δεν διανοήθηκε ποτέ να τον αμφισβητήσει.  

Όλες τις παροιμιώδεις αποτυχίες του, τις εθνικές συμφορές που προκάλεσε και τις μνημειώδεις γκάφες του, τις ξεπερνούσε και τις αποδυνάμωνε σερβίροντάς τες με θράσος σαν θριάμβους.

Ακόμη και "Στρατάρχης" του Κόκκινου Στρατού ανακηρύχτηκε,  θέλοντας  έτσι να προλάβει και να εκτρέψει από πάνω του τις κρίσεις, τις συγκρίσεις και τις συντριπτικές κριτικές για τα πελώρια λάθη του. Λόγου χάριν την κριτική για εκείνο το Βατερλό το αξέχαστο του ρωσσικού στρατού στον πόλεμο που αυτός ξεκίνησε το 1939 κατά της Φινλανδίας. Ή το "κατηγορώ" το αμείλικτο για το γεγονός ότι, ο στρατός που αυτός δημιούργησε,  από έναν λαό 200 εκατομμυρίων,  και που τον οργάνωνε  ανενόχλητος επί 20 σχεδόν χρόνια, κατατροπώθηκε με τέτοιαν  εκπληκτική κι επαίσχυντη ευκολία από ένα μέρος μόνο του γερμανικού  στρατού, που φτιάχτηκε πράγματι  από το μηδέν      μ έ σ α   σ ε  έ ξ ι  μ ό ν ο χρόνια και μάλιστα  από έναν αποδεδειγμένα παρανοϊκόν, τον  Χίτλερ!

Εκείνος ο ίδιος μάλιστα Κόκκινος Στρατός που, πολλά χρόνια πριν, το 1919, τότε δηλαδή  που μόλις είχε συσταθεί από κάποιους λιγοστούς, ανεκπαίδευτους εργάτες και με οπλισμό πρωτόγονο αλλά με ηγέτη, τότε, κάποιον άλλον κι όχι τον ανεκδιήγητο "στρατάρχη",  είχε σαρώσει τον έμπειρο στρατό  του Τσάρου μαζί και μιά στρατιά επίλεκτων  απ' την μισή Ευρώπη! 

Τριάντα  επτά  χρόνια μετά τον θάνατο του Στάλιν,  η χώρα του, η Ρωσσία, εκείνην  την ολέθρια κατάρα που της κληροδότησε, το 1988  όντως  την πλήρωσε πανάκριβα  κι' ακόμη την πληρώνει.