Η ΑΤΑΚΑ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ

 ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΥ

Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ
Ελευθεροτυπία, 19/4/2011

Τον Νόρμαν Μάνεα και τη Χέρτα Μίλερ τούς ενώνει η μαύρη πλευρά του ρουμανικού έθνους και η κριτική στον ολοκληρωτισμό. Δύο νέα βιβλία τους κυκλοφορούν πάνω σ' αυτό το θεματικό μοτίβο -και τα δύο από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Η συλλογή διηγημάτων «Οκτώβρης, οχτώ το πρωί» (μτφρ.: Ισμήνη Καπάνταη) του 75χρονου Νόρμαν Μάνεα γράφτηκε στα ρουμανικά το 1981. Ο Ρουμανοεβραίος συγγραφέας δεν έπαψε ποτέ να γράφει στη μητρική του γλώσσα, ακόμη κι όταν κατέφυγε αυτοεξόριστος στην Αμερική. Το μυθιστόρημα «Η αλεπού ήταν και τότε ο κυνηγός» (μτφρ.: Κώστας Κοσμάς) της 58χρονης γερμανόφωνης νομπελίστρια Χέρτα Μίλερ, βραβευμένης με το Νομπέλ Λογοτεχνίας 2009, είναι ένα βιβλίο του 1992.

«Ο Νόρμαν Μάνεα έζησε στην καρδιά της κόλασης του 20ού αιώνα, από τα ναζιστικά λάγκερ μέχρι τον εφιάλτη του καθεστώτος του Τσαουσέσκου, και οι εμπειρίες του αυτές υπάρχουν και στο υπέροχο βιβλίο του "Οκτώβρης, οχτώ το πρωί". Ο Μάνεα αποδίδει με εντυπωσιακή δύναμη γραφής το φάντασμα του ολοκληρωτισμού, που απομυζά κάθε ανθρώπινο συναίσθημα, και το μετατρέπει σε μια επίπονη και τραγικοκωμική εμπειρία», κρίνει τον «Οκτώβρη, οχτώ το πρωί» ο Κλάουντιο Μάγκρις.

Το μυθιστόρημα της Χέρτα Μίλερ εστιάζει στα τέλη της δεκαετίας του '80. Πρωταγωνιστεί ένα γυναικείο ντουέτο. Η μελαγχολική δασκάλα Αντίνα, η οποία προσπαθεί να σταθεί στα πόδια της με όπλο την αποφασιστικότητα, προτιμάει το σκοτάδι. Ο αντίποδάς της είναι το φως αυτοπροσώπως, η ξέγνοιαστη εργάτρια Κλάρα.

Σεκουριτάτε και λογοτεχνία

Αυτός ο δεσμός φιλίας λύνεται και δένεται από την πανταχού παρούσα Σεκουριτάτε, που γκρεμίζει τα θεμέλια της κοινής λογικής υπέρ της επικράτειας του παραλογισμού. Οι πράκτορες του καθεστώτος διαβάζουν ανάμεσα στις γραμμές των λογοτεχνικών κειμένων, μήπως και ανακαλύψουν κάποια κωδικοποιημένα μηνύματα αντίστασης εναντίον του καθεστώτος.

Ζοφερό και τρομακτικό όλο το βιβλίο βράζει από «κουφή» και «ανήκουστη» βία, που παραμονεύει σε κάθε γωνία ως απρόσκλητος επισκέπτης. Η «Αλεπού ήταν και τότε ο κυνηγός» συν τω χρόνω περνάει από το βαρύ και ασήκωτο σύννεφο του Τσαουσέσκου στο ψευδεπίγραφο αίθριο ξημέρωμα του κοινοβουλευτισμού. Οι ρόλοι έχουν αλλάξει: ο διευθυντής θα γίνει αρχιεργάτης και ο αρχιεργάτης διευθυντής, ενώ οι κυνηγημένοι αντικαθεστωτικοί που είχαν εξαφανιστεί θα παραμείνουν εξαφανισμένοι...

Ο Νόρμαν Μάνεα ένιωσε στο πετσί του την εθνικιστική πλευρά της ρουμανικής Ιστορίας, όταν στο τιμόνι της χώρας βρέθηκε ο δωσίλογος φιλοναζιστής Ιον Αντονέσκου, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο ως εγκληματίας πολέμου. Αυτός ο «μαύρος» στρατηγός εκτελέστηκε αφού θεωρήθηκε υπεύθυνος για τον εκτοπισμό και τη θανάτωση χιλιάδων Εβραίων και Τσιγγάνων.

Μεταπολεμικά, εξόριστος μέσα στην ίδια την κομμουνιστική ιδεολογία, στην οποία πίστεψε, και επειδή προδόθηκε από αυτήν την απέρριψε, θα εναντιωθεί στο φιλοσοβιετικό καθεστώς του Νικολάε Τσαουσέσκου. Το 1986, μεσήλικας πια, σε ρόλο προφήτη για την πτώση του Τείχους -που χώριζε από τη δεκαετία του '60 ένα έθνος και μία ήπειρο- θα υποχρεωθεί να εκπατριστεί στην Αμερική.

Αντικαθεστωτικές μαρτυρίες

Η γερμανόφωνη Χέρτα Μίλερ ανήκει στη γερμανική μειονότητα της Ρουμανίας και αρνήθηκε να συνεργαστεί με την διαβόητη μυστική αστυνομία Σεκουριτάτε, γεγονός που το 1987 την οδήγησε στο τότε δυτικό Βερολίνο.

Πάντως, και οι δύο Ρουμάνοι συγγραφείς θα παραστούν ως αντικαθεστωτικοί μάρτυρες στην πτώση των ανατολικών καθεστώτων στους μετασοσιαλιστικούς καιρούς, χωρίς, όμως, ποτέ ο δυτικός λογοτεχνικός κόσμος να τους αντιμετωπίσει ως αντικαθεστωτικούς συγγραφείς. Γιατί τα έργα τους δεν είναι ακριβώς ούτε μαρτυρία ούτε εξομολόγηση ούτε ημερολόγιο ούτε αυτοβιογραφία σε μία σκοτεινή για την Ευρώπη περίοδο, αν και διαθέτουν όλα αυτά τα ιδεολογικά στοιχεία.

Τα έργα τους είναι μία μεγάλη αφήγηση για τη μεταπολεμική κομμουνιστική ιδεολογία, που μεταμορφώθηκε σε ελάχιστο χρόνο σε ολοκληρωτισμό, με θύτες ιδιοτελείς κομματικούς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τα θύματά τους ως πειραματόζωα, με πρόσχημα τη μη συμμόρφωσή τους με την ορθοδοξία του Κόμματος.

info: Κυκλοφορούν ακόμη: Νόρμαν Μάνεα «Η επιστροφή του χούλιγκαν», «Ο μαύρος φάκελος» (εκδόσεις Καστανιώτη), «Περί γελωτοποιών», «Υποχρεωτική ευδαιμονία» (εκδόσεις Αγρα). Χέρτα Μίλερ «Ο άγγελος της πείνας» (εκδόσεις Καστανιώτη).