Γιάννης Πατίλης, «Η ποίηση είναι δημόσιος λόγος»

ΝΕΟ ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ | ΙΔΕΕΣ. ΚΡΙΤΙΚΗ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. *neoplanodion.gr

Στο τελευταίο δεκαήμερο του Μαΐου ο ποιητής Γιάννης Πατίλης βρέθηκε στην Λευκωσία, για να παρουσιάσει στο Πολιτιστικό Κέντρο του Πανεπιστημίου Κύπρου «Μιχάλης Πιερής», την συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων του Το Σπασμένο είναι πιο Ανθεκτικό (Ύψιλον, 2023). Με την ευκαιρία της παρουσίασης αυτής, το ΝΠ αναδημοσιεύει την συνέντευξη που παραχώρησε στον Κύπριο ποιητή και δημοσιογράφο Γιώργο Χριστοδουλίδη για λογαριασμό του Κυπριακού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΚΥΠΕ).

///

Θα θέλαμε να μας πείτε λίγα λόγια για το σκοπό του ταξιδιού στην Κύπρο αλλά και για την Κύπρο την ίδια, αν είναι ένας χώρος πέραν από γεωγραφικός, και συναισθηματικός για εσάς.

Ετούτη είναι η τέταρτη φορά που επισκέπτομαι το νησί σας. Τώρα έρχομαι με πρωτοβουλία αγαπημένων φίλων, της Σταματίας Λαουμτζή, του Παναγιώτη Νικολαΐδη, της Αυγής Λίλλη, και με τη στήριξη της Διεύθυνσης Γραμμάτων του Υφυπουργείου Πολιτισμού καὶ του Πολιτιστικού Κέντρου Μιχάλης Πιερής, για να παρουσιάσω την Συγκεντρωτική Έκδοση ποιημάτων μου 1970-2022 με τίτλο Το Σπασμένο είναι πιο Ανθεκτικό, που κυκλοφόρησε από τον αθηναϊκό εκδοτικό οίκο Ύψιλον, το 2023.

Γεννήθηκα στην Αθήνα, και θεωρώ την Κύπρο πολιτισμικά αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής πατρίδας μου, όπως, την Κρήτη, την Σάμο ή την Ήπειρο. Με πληγώνει το γεγονός ότι το νησί (ελεύθερο και κατεχόμενο), σφάγιο αιματηρό της αγγλικής αποικιοκρατίας, δεν είναι γεωπολιτικά ενωμένο με την υπόλοιπη Ελλάδα, όπως βαθύτατα επιθυμούσε η συντριπτικότατη πλειοψηφία του λαού της, αλλά και σχεδόν όλοι οι Έλληνες όπου γής. Αλλά περισσότερο με πληγώνει η εμπεδωμένη από χρόνων αίσθηση που ἐχω ότι για την κατάσταση αυτή ευθύνονται διαχρονικώς και ποικιλοτρόπως ανεύθυνες, αλλοπρόσαλλες και προδοτικές πολιτικές ηγεσίες σε Ελλάδα και Κύπρο, και ακολούθως μεγάλο και κρίσιμο μέρος της ελλαδικής και κυπριακής κοινωνίας που εκμαυλίστηκε από αυτές… Κατάντησε μικροπολιτική αυτό που ήταν το χρέος του λαού μας απέναντι στην ιστορία του. Τώρα και για την λέξη “λαός”, όπως και “πατρίδα” χρειάζεται λεξικό! Τις εκχωρούμε ευκολότερα —και δικαίως— στους μόνιμα εξεγερμένους και συστηματικώς αδικοσφαζόμενους Παλαιστίνιους απ’ ότι στον εαυτό μας! Όσο για τους ξένους, αυτοί κάνουν απλώς την δουλειά τους, όπως πάντα, αλλά τώρα περισσότερον αποτελεσματικά για τα συμφέροντά τους.

Πώς βλέπετε το ποιητικό τοπίο στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο. Συμφωνείτε ότι υπάρχει μια υπερπαραγωγή που βρίσκεται σε αναντιστοιχία με τους ποιοτικούς δείκτες;

Η αναντιστοιχία αυτή, πέραν του αναμενόμενου για οποιαδηποτε τέχνη, είναι ειδικά για την νεοελληνική ποίηση, δομικό στοιχείο που σχετίζεται με το μεγάλο γεγονός της Εθνικής Ανεξαρτησίας. Ἰσως ο 19^ος αιώνας να αποτελεί, από πλευράς ποιότητος (και όχι βεβαίως πατριωτικών αισθημάτων), την κορυφή της ποιητικής φλυαρίας, με επίκεντρο τα εθνικά ζητήματα, και δευτερευόντως το ερωτικό συναίσθημα… Πλάι, βέβαια, στα λίγα σπουδαία έργα, τα ιδρυτικά της ακριβής ποιητικής καλαισθησίας μας έως και σήμερα. Αλλά, περαιτέρω, και η αίσθηση μιας σπουδαίας ποιητικής παράδοσης χιλιετιών με παγκόσμιο κύρος, όπως η ελληνική, συχνά διογκώνει αρρωστημένα το ποιητικό αυτοσυναίσθημα των υποψήφιων ποιητών. Ο Ελύτης έλεγε πως «Αν δεν ήμουν Έλληνας, πιθανώς δεν θά ’μουνα ποιητής» και πως «τώρα, έχοντας όλη αυτή την παράδοση και χρησιμοποιώντας μια γλώσσα που έχει μια τέτοια διαστρωμάτωση από την αρχαία, κοινή, αλεξανδρινή, βυζάντιο, δημοτική, κ.λπ. έχω ένα κλαβιέ που άριστα μπορώ να τραγουδήσω σε ατέλειωτες κλίμακες…». Αλλά αυτά στους καιρούς μας έχουν νόημα για ποιητές μετρημένους στα δάχτυλα της μίας χειρός, σαν τους πρόωρα χαμένους Δημήτρη Αρμάο, Αντώνη Ζέρβα ή τον Ηλία Λάγιο, ενώ στους περισσότερους επικρατεί τραγική γλωσσική αμεριμνησία, που ψαλιδίζει και τις δυνατότητες των καλών… Να μην ξεχάσω, εννοείται, και τις ευκολίες της ψηφιακής εκτύπωσης, αλλά και το ανυπέρβλητο ψυχικό πράγμα, την χάρτινη απόδειξη, που αφορά την ποιητική τέχνη, εκείνη με τα πλέον ισχνά υλικά τεκμήρια για την ύπαρξή της: έμπνευση, μολύβι και λιγοστό χαρτί… Ψυχικό εμπόδιο το οποίο το διαδίκτυο ελάχιστα μπορεί να το διαχειριστεί. Όσα σπουδαία ποιήματα και εάν έχεις δημοσιεύσει σε αυτό, δεν θα πείσεις ποτέ τον εαυτό σου, ούτε και τους άλλους, πως υπήρξες ποιητής, εάν δεν τυπώσεις κάποια από αυτά σε μια τουλάχιστον ολιγοσέλιδη πλακέτα!

Ως προς την ποιητική κατάσταση στην Κύπρο, αν το έχω αντιληφθεί ορθώς, διογκωμένη είναι και η βραβειολαγνεία και η ασύστολη βραβειοδοσία. Πράγματα ολέθρια επειδή δίνουν συχνά υψηλό κύρος σε ασημαντογραφίες… Η μαγική λέξη-κλειδί για την κατανόηση του φαινομένου είναι η ιδιότητα και το κύρος της έννοιας ‘κρατικό’. Πρόκειται για γενικότερο φαινόμενο παρακμής του νεοελληνισμού: οι ‘ἀπελευθερωμένοι’ Έλληνες διδάσκονται δύο αιώνες τώρα νὰ μισούν το Κοινό και Δημόσιο και να λατρεύουν το Κρατικό! Τα ίδια αποτελέσματα με την Κύπρο θα είχε κανείς, αν έκανε την Κρήτη, την Πελοπόννησο ἠ την Θεσσαλία ανεξάρτητο κράτος!

Τα σύγχρονα παγκόσμια θέματα που δυστυχώς συνδέονται περισσότερο με τη ζοφερότητα παρά με το φως, όπως πχ τα πολεμικά πεδία των μαχών, οι αντιπαλότητες των στρατηγικών συμφερόντων, το περιβαλλοντικό, οι τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, η τεχνολογική προέλαση που μεταβάλλεται σε καθημερινή χρηστικότητα της, πιστεύετε βρίσκουν ή πρέπει να βρίσκουν αντανάκλαση στην ποιητική δημιουργία;

Ανέκαθεν τέτοια θέματα είχε ανάγκη η ποίηση. Σκεφτείτε μόνο τον Όμηρο, την Τραγωδία… Εντάξει, υπάρχει η καθημερινή ποίηση που μας ευφραίνει, μας κάνει να ξεχνάμε και ν’ αναβάλουμε την αναμέτρηση με τις βαθύτερες έγνοιες μας – αλλά όπως ωραία το λέει ο Μόντης, ἐρχεται η στιγμή που τα θέατρα θα κλείσουν, οι φίλοι θα πουν καληνύχτα, κι έσύ θα πρέπει να γυρίσεις σπίτι μονάχος πια για ν’ αναμετρηθείς μαζί τους… Μεσάνυχτα στη μοναξιά της νύχτας, δίχως τον προστατευτικό κρυψώνα της ημέρας, γεννιέται η ποίηση η άξια του ονόματός της και της ιστορίας της, κι αυτό δεν σηκώνει δεοντολογία… Ο Άνθρωπος δεν μπορει να γλιτώσει από τους Εφιάλτες του, αν δεν τους πει στο Φως.

Ποια η θέση της ποίησης στον σύγχρονο κόσμο; Συμφωνείτε ότι υποχωρεί και σχεδόν λεηλατείται από την οπτικοποίηση των πάντων, της εκδοτικής και αναγνωστικής δραστηριότητας συμπεριλαμβανομένων;

Θα έλεγε κανείς ότι η εποχή μας είναι ιδανικός καιρός για σπουδαία ποίηση, διότι για πρώτη φορά, ίσως, στην ιστορία της ανθρωπότητας τίθεται με τόσον ακραίους όρους το ανθρώπινο δράμα. Ο Μετάνθρωπος ως απειλή μπορεί να είναι το νέο Άουσβιτς, εχθρός αυτή τη φορά ολόκληρου του ανθρώπινου είδους. Τόσο πιο επικίνδυνο όσο πιο ανώδυνα λυτρωτικό για τις γενετικές ‘ἀδυναμίες’ του ανθρώπου παρουσιάζεται… Ωστόσο ποίηση σημαντική γράφεται παντού στον κόσμο και στις μέρες μας. Αυτό που πρωτίστως και περισσότερον υποχωρεί είναι η δεκτικότητα των πολλών απέναντι σ’ αυτή, που ορθώς λέτε ότι «λεηλατείται από την οπτικοποίηση των πάντων». Επειδή η ποίηση συγκροτείται από εικόνες λεκτικές που για την πρόσληψή τους προϋποθέτουν πρωτίστως την ελεύθερη προσωπική φαντασία του καθενός μας. Πόση όμως τέτοια απομένει μετά την παραπάνω λεηλασία; Την με κάθε εκμεταλλευτική έννοια εστιασμένη καταπάνω μας επικοινωνιακή καταιγίδα;…

Σας κατατάσσουν στη γενιά του ’70. Πιστεύετε σε αυτούς τους ορισμούς; Μια ποιητική γενιά συγκροτείτε εξ υπαρχής ή προσδιορίζεται εκ των υστέρων;

Μ’ αρέσει το ‘κατατάσσουν’ – θυμίζει στρατολόγηση! Οι ορισμοί αυτοί ἐχουν νόημα όταν μια γενιά με το πέρασμά της έχει αλλάξει το πολιτισμικό παράδειγμα του καιρού της. Τέτοιες ήταν ή γενιά του 1880, που σφραγίστηκε από τον Παλαμά και το έργο του Νικολάου Πολίτη, καθώς και η Γενιά του Τριάντα που έδειξε τα όρια του εξελληνισμού της μοντερνικότητας. Οι άλλες είναι καλές για να συμπληρώνουν γραμματολογικά κενά, ιδιαιτέρως όταν αυτές γίνονται αντιληπτές εκ των υστέρων, ενώ γεννούν πολλές απορίες ή και αμφισβήτηση για την αυθεντικότητά τους, όταν συγκροτούνται συνειδητώς και εξ υπαρχής, συχνά από τους ίδιους τους αυτοκατατασσόμενους σ’ αυτήν.

Πιστεύετε ότι ο ποιητής πρέπει να αρθρώνει δημόσιο λόγο ή να λέει ό,τι έχει να πει μέσα από την ποίηση του;

Ο ποιητής ως ποιητής μιλάει με την ποίησή του. Όταν το κάνει καλά, είναι σημαντικό και ίσως σπουδαίο. Έπειτα, για μένα, μια δημοσιευμένη ποίηση δεν παύει να είναι και δημόσιος λόγος. Και επειδή, όσο και ιδιάζων να είναι ο ποιητικός λόγος του ποιητή, δεν παύει να είναι ένας λόγος που δεν είναι αποκλειστικά δικός του αλλά και της κοινότητας, ο ποιητής γίνεται δι’ αυτού εμφατικότερο μέλος της.

Για όλα τα παραπάνω ο ποιητής είναι, είτε θέλει να το παραδεχτεί είτε όχι, μέρος της κοινότητας – τουλάχιστον της γλώσσας στην οποία γράφει. Μαζί της ή και εναντίον της! Ὀσο μεγαλύτερη είναι η εκτίμηση της κοινότητας για τον συγκεκριμένο ποιητή, τόσο μεγαλύτερη είναι η ευθύνη του ποιητή να μιλήσει γι’ αυτήν και εκτός της ποίησής του. Και τόσο μεγαλύτερη θα είναι η προσφορά του αν ἐχει να της πει και πράγματα σοφά που αυτή δεν θα ήθελε διόλου να τα ακούσει από αυτόν, και μολοντούτο ετούτος να της τα πει!

Κοιτάζοντας πίσω, αισθάνεστε ότι έχετε γράψει την ποίηση που θα θέλατε να γράψετε ή υπάρχουν ακόμα εκκρεμότητες που πρέπει να διευθετήσετε μαζί της;

Εν μέρει, ναι! Το γράψιμό της μου έδωσε τις ευτυχέστερες στιγμές, αλλά αυτές θα μπορούσαν να είναι και πυκνότερες και διαρκέστερες. Έτσι υπάρχουν ακόμη προσωπικές εκκρεμότητες. Και οι εκκρεμότητες λόγω της φύσης τους μπορεί να περιέχουν υψηλότερες δόσεις του φανταστικά υπαρκτού και του δυνητικά καλύτερου! Εξάλλου ο ποιητής δίχως την παρουσία της μούσας του μένει σύμφωνα με την επική εμπειρία άφωνος. Η Φωνή που σε κάνει να νιώθεις ότι σου χαρίστηκε, είναι η τελευταία από τις εμπειρίες του για την οποία ο ποιητής δεν ανέχεται την πτώχευση! Αυτή που του συντηρεί την ελπίδα, μπροστά στα κύματα νέων και πρωτοφανών προκλήσεων, ότι έχει ακόμη κάποιον σοβαρό λόγο.